Prof. Erenestina Halili, ia ka dalë të ngrehë kullën e saj të përjetshme të baladave, duke sjellë jo vetëm rrënjët e shpirtit të saj, por edhe duke i mbjellë ato të përjetësi./
Identiteti kulturor dhe narrativ në gjurmë të tipareve antropologjike kulturore të baladave të Erenestina Halilit, në librin me poezi ” Gjâma e erës”./
Shkruar nga Alma Dema /Kultura perëndimore në gjysmën e dytë të shekullit tëXIX (dhe si zgjatim i saj edhe në të gjithë gjatësinë e shekullit XX-të), i është nënshtruar një dobësimi gradual dhe të vazhdueshëm të vlerësimit virtuoz të vetvetes apo thënë ndryshe të vlerësimit të vlerave të vetvetes, sipërfaqësim i kulturës nga e cila rrjedh.Është kjo mënyra sesi e hap esenë e tij M. Savioli nëlidhje me eskatologjinë dhe narracionin.Pikërisht edhe ne nisim nga kjo pikë shqyrtimin e baladave të profesoreshë E. Halili, duke kërkuar tënxjerim në pah tiparet antropologjike kulturore të tyre, duke u mbështetur tek ajo (vetvetja – ndërmjetësuesja – balada) dhe mënyra narrative e tyre, edhe pse frymëzimidhe afshi poetik ndihen në të gjitha vargjet e marra për ilustrim.Mendojmë se një nga mënyrat më të dobishme për tëarritur objektivin tonë do të jetë nxjerja në pah e lidhjes mes qenies njerësore (autores) dhe kohës.
Do të kërkojmë të mbajmë bashkë veprimin (ritmin, tempin dhe shkallët e veprimit), i cili, sidoqoftë mbetet shfaqje dhe shpërfaqje eskatologjike e qenies dhe narracionin (personazhet, ngjarjet që i lidhin, frymën dhe bashkëjetesën me mjedisin) i cili, në baladat e profesoreshës vjen si pozicionim themelor i përkohshëm dhe i përjetshëm i historisë. Te dy elementet, do të bëjnë bashkë, atë, që ndeshet,në të gjithë baladat – poezi, vetveten; si identitet narrativpërfaqësues i tipareve të antropologjisë kulturore shqiptare.Baladat në llojin e tyre epic, ngrehen mbi ngjarjen, mbi tregimin për to e prej tyre, por narrativizmi edhe pse mund të konsiderohet si një përbërës transversal ifilozofisë bashkëkohore, sërish, mbetet përbërës themelor i kuptimësisë mbi njerëzimin dhe realitetin. Është ai, qëhedh dritë mbi problemin e vetvetes dhe të identitetit personal mbi bazën e mundësisë së përshtatjes sënarracionit.Të gjitha baladat e marra në analizë, Gjibardha, Legjenda e shqipes, Kulçedra, Binak’t, Bjeshka, Legjenda, Gjyshënve, Kuvend n’Dukagjin, Lina e Tat’s, Murla, N’tre tela, Ama (Jepma), Gjama, rrinë në këmbë mbi narracion, e autorja nuk bën gjë tjetër ve luan rolin e ndërmjetësueses, për te lexuesi.
Vihen re momente kur jo vetëm autorja shërben sindërmjetësuese, por edhe vetë identiteti (kulturor, trashëgimor) kuptohet si ndërmjetës (idem) pikërisht atëherë kur zëvendëson identitetin e kuptuar sivetvete/vetvetja (ipse), ku dallimi mes idem dhe ipse nuk është gjë tjetër veçse identifikimi themelor i identitetit narrativ.Me këte duam të themi që poetja, paralelisht e, nëmënyrë të shëndetshme, ndërton identitetin e vet krijuesnarrativ shumë të veçantë dhe përfaqësues të vlerave tësaj profesionale dhe identitetin kulturor, simbol tëtipareve të antropo – gjenezës – logjisë kulturore shqiptare.Sipas Haker, identiteti i një personi varet nga menjëhershmëria / rëndësia e menjëhershme fizike, reflektiviteti (kthimi te vetveteja), vazhdimësia në kohë, intersubjektivizmi, kontekstualiteti, veçantia / të qenit iveçantë dhe, në fund, trillimi.I gjithë brumi dhe tharmi i baladave të prof. Erenestinës, është ngjeshur pikërisht te kjo magje, sepse pikë së pari, ato sjellin mjedisin malësor, personazhin e asaj toponimie, tiparet fizike autoktone të malësorit tëMirditës e gjetkë, kostumografinë e zakonet e jetesës sëtij, doket dhe ritet, besën dhe jetën e varur në një degë tësaj, ngjyra dhe kolorit krahinor që piskajnë për të gjithëtrevat ku ecin e bëzajnë shqiptarë, por mbi të gjitha, aty ku flasin shqip, shqiptarët.
Ajo duket se krijon lidhjen mes ngjarjeve të baladave dhe lexuesit, jo thjesht si poete por si ndërmjetësuese e kujdesshme që di dhe njeh mirë gjuhën e trojeve të saja: Malësisë së Shalës, Shosh, Theth, Temal, Plan, Pult ekudo ku flitet gegnishtja e pastër dhe e vjetër, ajo arkaike, nëndialekti i Dukagjinit.
Të gjitha baladat janë shkruar në këtë dialekt, duke sjellë më së qarti tingullin e veçantë të të folmes dukagjinase e duke e pasqyruar këtë qoftë në tronkime si:
Si n’rrëfejat e motmotit,
… n’za Rrit’ na jan’dy vllazën t’marë. (N’Binakt)
Ose
La n’tamël e rrit nër trima
Bash si burrat kish lanë za N’odë burrash. (Bjeshka)
Ose
Ama zjarrin e shporetit n’Fror t’vjetit t’kaluem
… n’cep t’krahit asht lig’, zbraps’ e musht – thartue.(Ama, Jepma) Etj.
Qoftë në hundorëzim edhe pse jo i theksuar, si n’za Rrit, kan fal’, la n’tamël, ka me ba, t’tanve, kangën teme, gjithmonë i marrë si veçanti të nëndialektit dukagjinas.
Gjuha është një ndër simbolet dalluese të një kombi nga një tjetër, por edhe të një krahine nga një tjetër; ajo shërben si simbol identifikues i lidhur ngushtësisht me ekzistencën jo vetëm territoriale.
Si duket autorja i ka qëndruar besnike kësaj forme dialektore duke theksuar çdo detaj vetëm e vetëm që tëmbetet e tillë, duke patur parasysh se edhe gegnishtja letrare shfaqet me të tilla forma të përafërta.
Studiuesja edhe në këtë rast ka shërbyer si ndërmjetëse mes asaj që vendasit i thonë njëri – tjetrit,sesa mes asaj që vendasit i thonë asaj, duke shfaqur nëkëtë mënyrë aftësi prej antropologeje e, mekanikisht në dukje, por shfaqur si vetëqëllim nën rreshta, duke çuar nëvend porosinë e F. Barth.
Kështu te balada Kuvend n’Dukagjin ajo të jep përshtypjen se thjesht ka regjistruar atë që po ndodh nëlog të bleruem:
kambë fisi e vllazni t’ulun n’gua bamun zi
kuven po bajne, për nji tokë t’dame e bagti…
Po kështu vihet re edhe te Bjeshka, te mënyra origjinale e përcjelljes së dialogut përshendetës:
Thirrshin lerg prej tu arra:
A don miq, fisnikja Bjeshkë?
N’bajrak tanë e konak geget
N’kanu prej t’parve,
zot e mik i kena të shenjtë –
gjegjej nana jeme Bjeshkë…
Tjetër tipar i rëndësishëm antropologjik është personazhi.Së pari personazhi – autore, e cila, të jep përshtypjen se dëshiron (si me ngulm) të jetë e pranishme në çdo baladë, në çdo varg, në çdo tronkim a apostrofë, sikur të mos i mjaftonte roli i ndërmjetësuesues (idem), por të qenit vetvetja (ipse)!Ajo duket se na hap portën me putreka para se tëfutemi në oborr të kullës së Gimajve, se është e para qëthërret në zë nanën e nanës, se legjendat më mirë se ajo nuk mundet me i rrëfyer askush, se amanetin e gjyshënve për t’ia mbledh nipër e mbesa e çon në vend me shumëdevotshmëri, se i pëlqen të marrë pjesë në kuvend tëburrave edhe sikur t’i duhet të jetë / mbetet Burrneshë – Virgjneshë!
Duket se edhe murlani i grykave të saj është i ëmblël e i butë, aq sa për t’ia thur e për t’ia kënduar me tre tela. Edhe gjëmimin e gjamës së burrave, dëshiron të na e japëe para ajo, herë duke shkulur flokët, duke duke piská e herë duke heshtë sa rrënjët e lisave të Bjeshkës.E, identiteti i personazhit, merr pjesë në vetëdinamizmin që ndërton identitetin e historisë së treguar / rrëfyer, në kontekstin e pëlhurës së avëlmenduar po nga ai.Në këtë mënyrë, autorja na ndjell drejt një lloj dinamie të kujdesshme, ngurruese, që bën bashkë shumën e pazakontë të personazhit me heterogjenitetin e paparashikueshëm të ngjarjeve në kontekstin e vetë historisë me të njëjtin/ët personazh/e.Personazhet e rrashit demografik për të cilin ne po flasim, janë të shumtë e të shumëllojshëm. Janë ata, që mësë pari, ndërtojnë ngjarjen, rrokullisin veprimin dhe japinmesazhin. Kjo mënyrë gërshetimi mes ngjarjes, veprimit dhe mesazhit bën të mundur atë lloj dialektike mes ngjarjes – rrëfimit – narracionit dhe ipse-esë / vetvetes – autorrëfimit – autores, e cila na shtyn të mendojmë atëformë të qenësishme të qëndrueshmerisë / përjetësisë nëkohë.
E, ky, duket se është edhe qëllimi kryesor i autores: ngrehja e përhershme e kullës së të parëve ndërmjet identitetit narrativ, kulturor dhe përmbajtësor.
Personazhet e saj janë tre llojesh (ashtu si janë edhe të Lahuta e Malcis):Tokësorë / frymorë: Ndoja, Luli e Vata te Binak’t, Bjeshka në baladën me të njëjtin emërtim, Duka Gjin te Legjenda, Lina e Tat’s në baladën po me të njëjtin emër, lahutari në N’tre tela, burrat te Gjama.
Pouqueville, i ka parë në po të njëjtën optikë si E. Halili, personazhet tokësorë të Mirditës. Dukagjinit e më gjetjë:Ata dalin të nënshtruar por jo skllevër, besnik e sypatrembur, besimtar të Jezu Krishtit. Ata janë shtatlartë e të shkathët, trupi e kanë të hajthëm e ecja e tyre është lehtë. Tiparet fizike paraqiten të rregullta, vështrimi i zgjuar e depërtues, sytë e kaltër, balli i ngushtë, leshrat e kuqerremtëe të bukur, hunda romake, qafa e hollë, temperamenti sanguin.
Historikë: Durrsi, Lezha, Saranda, Dibër, Kukësi, Prizreni, Tirana, Prishtina, Tomorri, Korça, Vlora.Mitologjikë: Zanat, Orët e kuçedra.Personazhet që popullojnë të gjitha baladat herëqëndrojnë më vete e herë gërshetohen mes tyre në kohëdhe (pa)kohë.Ata, ravijëzojnë një moment, një log, një degë, njëpemë, një pikë vese, një kuvend, një bajrak, njëgëshetzezë, një stinë, një mot, dy këmbë që shkelin e ngjeshin, dy sy që zhbirilojnë e hetojnë, një jetë, por, me të njëjtën frekuencë thellësie e bindje shkojnë tutje-tëhu, në kërkim të së nesërmes, në kërkim të mbajtjes së fjalës së dhënë, në kërkim të shtrirjes së hijes së kullës, tështimit të tymit të oxhakut, të shtimit të lugëve në sofër, tështyrjes së gardhit matanë livadhit, të shtimit të tingujve të këmborëve, të ngritjes dy gisht nën Zot! Tëpërjetësimit të amanetit!
Për Ricoeur eksperienca e kohës / me kohën nuk është absolute. Madje, ai, sugjeron lëvizjen / zhvendosjen virtuale nga filozofia te teologjia, për të kuptuar sesi Agustini përcaktoi kufijtë e kohës brenda kontestit tëpërjetësisë!Të gjithë personazhet e baladave ta marra nëshqyrtim (të cilat janë edhe lënda kryesore e Eposit tëKreshnikëve dhe Epikës historike shqiptare, por edhe tëLahutës së Malcis) duke ndjekur rrjedhën e mendimit tëRicoeur – së, kanë “braktisur” prespektivën e “historisë sëpërsëritur” në të tashmen e përjetshme të dijes absolute, sepse ndërmjet tyre, autorja ka preferuar t’i bëjë baladat e saj të përjetshme në vlerat e tyre, nisur si nga emocionet personale, por edhe nga mesazhet kulturore të gjenezës dhe autoktonicitetit shqiptar.Duke ecur sërish me hapin e Ricoeur – së, kjo lloj ndërmjetësie merr dimension të trefishtë:
- a) dimensionin e pritjes – kullat e binakët, zjarret dhe konakët do jenë gjithmonë aty në pritje dhe nëpërcjellje – por edhe në dimensionin e horizontit të pritjes së brezave që do të vijnë;
- b) dimensionin e traditës, si karakteristikë e gjithë ngrehinës që po trajtojmë: doke, zakone, kostumografi, tipare fizike e kulturore të mishëruara në përsonazhe dhe kohë reale dhe
- c) dimensionin e forcës së të tashmes, i cili qëndron tek espria e autores për t’i “nxjerrë” nga vetja këto balada e për t’i përjetësuar.
Kjo mënyrë gjykimi, pashmangshmërisht, na shpie tenjë grup i katërt personazhesh, të cilët, do t’i etiketonim si personazhe simbolikë, për nga ndërtimi i tyre mbi njësimbol autentik shqiptar: Moti, Kulla, Bajraku, Zoti, Kurba e tyre shenjohet në formën e shenjës paralajmëruese të bletës pasi ka gjetur ushqimin, domethënë, nis me motin si dukuri natyrore dhe semiotike, kur e konceptojmë si shenjë identifikimi të njëngjarje në kohësi dhe tejkohësi apo (pa)kohësi, vazhdon me kullën, si simbol qëndrese dhe konkretizimi duke u zgjatur te binaku – bajraku – si identifikim i fisit duke e përmbyllë kurbën me Zotin, si fuqi mbajtëse në këmbë tëtë gjithë rrokullimës, por edhe identifikimi të fortë tërrafshit të Dukagjinit si besimtarë të katoliçizmit.Në fund të kësaj marrëdhënie (autorja merr nga vendlindja dhe jep nga vetja), ndjejmë shndërrimin e autores në një eskatologe, sepse në të gjithë këtë rrugëtim ajo është përpjekur të ruajë kuptimin e pëmbushjes sëvetvetes, përmbushjes së një detyrimi, mbajtjen e fjalës së dhënë, e ngritur mbi faktin se edhe kur e vetmja gjë absolute që pritet të ndodhë në dimensionin e ekzistencës është vdekja / të jesh në botë / të jesh mbi tokë mbetet ekuivalente e të jesh për vdekjen / të jesh i vdekshëm.
E, prof. Erenestina, ia ka dalë të ngrehë kullën e saj të përjetshme të baladave, duke sjellë jo vetëm rrënjët e shpirtit të saj, por edhe duke i mbjellë ato të përjetësi.
Alma Dema,
Tetor 2016