RAMIZ KELMENDI PËR FAIK KONICËN- Kontribut për biografinë e Faik Konicës/*
Objektivat: gazeta zyrtare turke “Ikdam” e vitit 1901 (dekreti i sulltanit për dënimin me vdekje: “për shkak të ikjes dhe për shkak të shkrimeve me përmbajtje armiqësore kundër Turqisë”, dhe raporti nr. 6090 i datës 13 gusht 1901 i Legatës së Turqisë, në të cilën shkruhet “se kryeredaktori i gazetës revolucionare “Albania”, që botohet në Bruksel, është dënuar me vdekje”)./
Ç’NUK DIHET PËR FAIKUN?
Përse Faiku nuk foli kurrë për vëllezërit dhe motrat e veta, ndonëse mburrej për prejardhjen e tij familjare? Përse biografët e tij të derisotëm dhe sidomos faikistët heshtin, nuk kthejnë vëmendjen dhe as “prekin” jetën intime e familjare të Faik Konicës? Përse dyshohet se ai u martua; a pati grua a jo Faiku? A është Henriku, i lindur më 1897 në Francë, djali i Faikut? Ç’dimë për tre vëllezërit dhe dy motrat e Faikut? Si ndodhi që mbesa e tij, bija e motrës, të martohet në Pejë? E kujt ishte mbesa që mori mirënjohjen nga dora e Sali Berishës ditën e kthimit të eshtrave të Faikut në Tiranë? Ç’e lidhte Faikun me Apolinerin? Ç’ portret i bëri Ernest Koliqi Faik Konicës në “Shejzat”?
Mbi 150 emra – për Faikun
Më shumë se pothuaj për asnjë shkrimtar tonë të “harruar” e të anatemuar, nga ata rreth njëqind sa njihen e dihen ta kenë pasur këtë “fat” në kohën e diktaturës, madje-madje edhe më shumë se për cilindo nga Katërshja më e “rilindur”, më e rikujtuar, më e rivlerësuar, më e rehabilituar dhe më e riçmuar, e madje edhe e tejçmuar e kohëve më të reja – ajo Katërshja më e nderuar: Fishta-Konica-Koliqi-Camaj, u shkrua, pa asnjë dyshim, për Faik Konicën. Hiq biografët dhe ata studiuesit e tij gati-gati të specializuar, tashmë të njohur, të deklaruar dhe të mbiquajtur si faikistë, ndër të cilët s’ke si të mos kujtosh Q. M. Panaritin, Sabri Hamitin, Luan Starovën, Abdullah Karjagdiun, Nasho Jorgaqin, dhe tashti më së fundi Jup Kastratin me monografinë e tij deri sot më voluminoze për jetën dhe veprën e tij, që u botua në Nju-Jork dhe u vu në qarkullim pikërisht këto ditë, prirë nga ajo parathënie e gjatë e Rexhep Qosjes, janë mbi 150 autorë, shqiptarë dhe të huaj, që në një mënyrë a një tjetër, kthyen vëmendjen, shkruan dhe folën për Faik Konicën, për këtë figurë vërtet nga më interesantet dhe, do të thoja, edhe më “provokueset” dhe më “intrigueset” në letrat shqipe.
Do të shkruajnë për të Aleks Buda dhe Asdreni, Bedri Pejani, Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli) dhe Dhimitër S. Shuteriqi, Eqrem Çabej dhe Ernest Koliqi, Fan S. Noli dhe Filip Shiroka, Ismail Kadare, Kristo Floqi dhe Kristo Frashëri, Mahir Domi, Martin Camaj dhe Mihal Grameno, Mithat Frashëri (Lumo Skëndo) dhe Mustafa Merlika Kruja, Namik Resuli dhe Nonda Bulka, Rexhep Qosja dhe Apolineri – shkrimtari i madh frëng e europian, një miku i tij mbase më i ngushtë në jetë, mandej Edit Durham, mikesha e madhe e kombit tonë; së cilës vijojmë t’i kemi borxh, Holger Pederseni dhe Maksimilian Lamberci, dy nga albanologët më të njohur; Stjuart Mani, Gaetano Petrotta, Fulvio Kordinjano etj.
Ndryshe nga aq të tjerë që prej motesh “prehen” në varreza të vendeve të huaja dhe pothuaj as i vete kujt në mend t’i kthejnë dhe t’i rivarrosin në Atdheun e tyre për të cilin shkrinë tërë jetën (të kujtojmë vetëm disa nga ata më të njohurit dhe të motive të këtij qindvjeçari, si: Jani Vreton, që vdiq më 1900 në Athinë; Sami Frashërin, që vdiq më 1904 në Stamboll; Mithat Frashërin (Lumo Skëndon) që vdiq (ose u vra) më 1949 në Nju-Jork; Mustafa Merlika Krujën (Shpend Bardhin), që vidq më 1958 në Niagara (SHBA); Fan S. Nolin, që vdiq më 1965 në Fort Launderdale të Floridës (SHBA), dhe eshtrat e të cilit vijojnë të jenë në varrezat e Bostonit; Ernest Koliqin, që vdiq më 1975 në Romë, Martin Camajn, që vdiq më 1992 në Lenggries të Bavarisë (Gjermani), etj. Faik Konica, edhe pse me 53 vjet vonesë, u kthye në Atdhe dhe u rivarros me nderimet më të mëdha, duke realizuar kështu dëshirën e tij të fundit dhe amanetin e lënë testament.
“Xhevahire” dhe “fjalë kazanash”U shkrua dhe u fol aq shumë për Faikun. U botuan aq libra me shkrime origjinale dhe të përkthyera të Faikut. U bë edhe ndonjë libër i tërë për Faikun. U hartua monografia për Faikun, sigurisht më e madhja deri sot e shkruar për jetën dhe veprën e një shkrimtari shqiptar.
Megjithatë, a e njohim sa duhet Faikun? A ia njohim sa duhet veprën, gjithë ç’shkroi shqip e në gjuhë të huaja, jo vetëm në atë famëmadhen revistën e tij “Albania”, por edhe në aq fletore e të përkohshme të tjera? Sa e njohim jetën e tij familjare, në mënyrë të veçantë atë intime? Kush di të thotë diç më tepër për jetën që bëri në Bruksel, në Uashington a në Boston? Si shpjegohet që një intelektual yni i njohur, pasi i ra në dorë rastësisht dhe e lexoi vëllimin e parë me vepra të Faikut, botuar nën përkujdesjen e Nasho Jorgaqit dhe Xhevat Lloshit, deklaroi plot habi dhe keqardhje edhe më të madhe, po i ngazëllyer, se nuk e paskësh njohur dhe as besuaka se e njihkemi sa duhet, deri sot, këtë shkrimat kaq të veçantë të letërsisë shqiptare?
Është shumë i madh, sidoqoftë, numri i pyetjeve që dalin vetvetiu, dashur e padashur, le pastaj po të jesh i shtyrë nga ndonji kërshëri e veçantë të panjohurash, enigmash dhe çështjesh që kanë të bëjnë me veprën e Faikut dhe, në mënyrë të veçantë me disa nga aspektet e jetës dhe të veprimtarisë së tij, politike, shoqërore, kulturore, familjare dhe intime.
Ka të ngjarë, se ky autor yni, një nga më “efant gate”, për të mos thënë, ndoshta akoma me më të drejtë, dhe me një taman “enfant terrible” i letrave shqipe, bën pjesë në radhën e atyre shkrimtarëve të cilët, sa më shumë që t’i lexosh, aq më shumë i do dhe aq më shumë lakmon të lexosh nga ata dhe për ata.
I interesuar prej vitesh sidomos për atë më veçantën e natyrës së tij prej njeriu e krijuesi, për Faikun polemist, për raportet dhe komunikimet e ndërsjellta që pati me sa “fytyra dhe turinj” në letrat tona dhe të huaja, autori i këtyre rreshtave atëherë bëri mbi 100 faqe tekst, në fillim në fejtonin e botuar në të përditshmen “Rilindja” e pastaj edhe në librin e fundit të veprave të tij të plota, me titull: “Faiku kundër të gjithëve, të gjithë kundër Faikut”. E paralajmëroi Faikun ante portas, zuri ngoje gicat e para të tij, shënoi xuxibocërit dhe doçërit, preku polemikat me gazetat italiane, ndaloi në ca letra fyese kundër tij, tregoi kush ishin kundërshtarët e tij, çfarë ndodh kur “hazdisen” harbutët dhe kur e nguc gjarprin me krande, ç’raporte mbajti me Ismail Qemalin, Asdrenin e Nolin, sis hpërtheu përmes aq dredhish e intrigash që iu bënë në gjallje të vet.
Tek kërkoi e gërmoi polemikat shqiptare nëpër gazeta e revista, nëpër të përkohshme e libra, nëpër histori e monografi, nëpër jetëshkrime e kujtime, ai e gjeti edhe Asdrenin polemist, e njohu edhe Nolin si të tillë, u bind se edhe Luigji paskësh polemizuar jo më pak, edhe Pasko Vasha ca më pak, se një alamet polemike paskësh pasur edhe Çajupi, jo më të vogël Mjeda, i pakursyer dhe i pamatur paska qenë edhe Gramenoja kur shkroi polemika, paskësh polemizuar mjaft edhe Fishta, edhe Bulka, edhe Xhuvani, edhe Hil Mosi, edhe Kuteli, edhe Maloki…Mirëpo, vetëm njërin e gjeti ai në kushedi sa gazeta e revista dhe në mbi dhjetë vëllime të ndryshëm: Faik Konicën.
Aq i pranishëm gjetkë, aq i zënë ngoje kudo, vend e pa vend, aq i trumpetuar, aq i ngritur lart si rrallëkush dhe i përbaltur thuaj si askush, kontraverz, tekanjoz, i skajmë, i rrëmbyer i pamatur, i pakursyer, gjaknxhetë e çmos tjetër, stilisti më i mirë i letrave tona. Faik Konica – sipas një si rregulli se njerëzit e mëdhenj gjithmonë kanë miq po, akoma më shumë, edhe armiq të shumtë e të mëdhenj – u pagëzua gjithsesi nga të tjerët, por edhe aiu ua ktheu njësoj, në mos dyfish, të gjithëve pa përjashtim.
I thanë: shkrimtari më i urrejtur në letërsinë shqipe, njeri me karakter të veçantë, nga më të rrallët në bixaritë e veta, gjaknxehtë, pa fre, gjuhë fare etc., etc.
Po edhe Faiku ua ktheu me resto, me “xhevahire” dhe “fjalë kazanash”. Gazetave të tyre u tha: recka. Ndonjërës nag ato madje, akoma më shumë se kaq, edhe: reckë e qelbur. Shumicën e kundërshtarëve të vet i pagëzoi: zuzarë. Ndo-njërin, ndërkaq, për ta pagërë e ndragur: zuzar i ndyrë, apo edhe: i paturpshmi zuzar. Ca i quajti edhe xuxibocër. Ca të tjerë, jo po: doçër. Pastaj: mvaranikë të kutrebuer (?), ngordhanikë, xuxubocë të poshtër e të ndyrë, doçër prej të ha; vjedharakë të çkëlqyer, mararonarë të ndryrë, zuzarë pa turp, shkolla të qelbura të çizmes italiane, karagjozë, kurva, harbutë të poshtër, zaptienj, maca të egra me dy faqe, tradhtorë, shpifarakë, vrasës vullgarë e prapa kurrizit, hypokritë, kanibalë, ndyrravecët, sharlatanë, rrufjanë e simos tjetër.
Njerit i tha: “Laje më parë kokën që të shporren morrat e kalli edhe këmbët dy herë ditën në acide phenique që të mos bien erë”. Tjetrit i tha: “Pfthu! Njeri pa turp e pa nderë!”
Të tretit: “Egërsirë e vërtetë e lindur veç për të çpifur e për të vjedhur”! Të katërtit: “Veshgjatë si lopatë”. Të pestit: “Ham-ham-ham-ham! Hau-hau-hau-hau! Uaau-uaau-uaaaaaau! Ngrr-ngrr…U tërbua…Sillni ujë të ftohtë se mos na kafshojnë! Shpejt ujë!” Dikujt iu drejtua: “A më lëpin këpucët të të jap pesë franga?”, “Kodosh i Tunës”. “Me karakter njeriut të lindur mes kurvash”, “të mperizoj (urrej) e pështyj”, “Inspektor i shtrateve…që fut hundët te gjërat e ndyra…dhe peshon copët e turpshme të botës”…
Na bëhet sikur dimë gjithçka do ditur për Faikun. Ç’nuk dihet për të megjithatë?
Sa vëllezër dhe motra pati Faiku?
Kush ishte familja e tij?
Dhe ja: gjyshi! Gjyshi i Faikut. Gjyshi i tij, Muhamet be Konica, I perkëdhelur edhe si “Shishko”, do të martohet me një grua nga bejlerët e Villes Frashëri dhe do të lerë një vajzë e një djalë.
Dhe, ja, filli! Ajo fija e gjeneaologjisë faikiane!
Emri i djalit: Shahin be.
Shahin be Konica: i ati i Faik Konicës.
Nuk të çudit pak edhe tek Faik Konica ai fenomeni aq i përhapur në letrat tona; të flitet dhe po të flitet fare për te (se mos ka pak emra krijuesish, sidomos nga këta të ditëve tona, për të cilët as nuk dimë as ku lindën, as kur linden, le pastaj, si duken?) , jeta më e ngushtë familjare, e në veçanti jeta t’i themi “private”, jeta intime, në veçanti ajo sentimentale, erotike, dashurore, si të ishte me taman “tabu” nga ata më të mëdhenjtë, “harrohet”, heshtet, nuk “preket” nuk shkruhet.
Ndërkohë që, në mjedise të tjera shkruhen studime, bëhen simpoziume, mbrohen doktorantura, botohen me dhjetëra libra, pikërisht me të tillë “objektiv”, e jo rrallë qoftë edhe vetëm për ndonjë aspect të veçantë kësodore.
Për Faikun, me ç’tham, na duket sikur tashmë dime gjithçka, të paktën në ato suaza të atij ligji të pashkruar që gjithandej vijon të ketë pushtet.
Po një që, si autor i këtij fejtoni, i cili prej kohësh e ka “deformitet” dhe “sëmundje zanati” kërshërinë, margjinosjen dhe në mënyrë të veçantë “çapitjen mes rreshtave”, e a div allë gjithë ç’do t’i interesonte të dinte për jetën e Faikut? Qoftë edhe jo atë jetën e tij më intime, për të cilën ende paskëshim “konsiderata”, sepse, heu, nuk u dashka nxjerrë nga mendja edhe sot, në prag të qindvjeçarit të 21-të, se në ç’mjedis jetojmë dhe ç’individë e milet “midehollë”, të “ndijshëm” e të “prekshëm” kemi ende? Tjetër është bota e civilizuar, thonë ata, e tjetër jemi ne shqiptarët.
Por një që, si autor i këtij fejtoni, të cilit pas gati 65 vjetësh, i qëlloi të mësonte se në Pejë, në vendlindjen e tij, në “kojshillëk”, e madje-madje edhe nënë e një miku të njohur (sidomos në vitet 45-46, kur bënë bashkë ca muaj në “fllad”), jetoi si Pejane dhe si nuse e Pejës, jo më pak se pesëdhjetë e shtatë vjet, – e mbesa e Faik Konicës; e di se do të duhej të dinted he ku mund të gjejë diç më tepër për motrat e vëllezërit e Faikut?
Hiq autobiografinë e Faikut (në veten e tretë!) të shkruar në vitin 1922, më kot do të humbasë kohë të gjejë, ca më tepër ndër shkrimet e atyre mbi 150 autorëve që na lanë ndonjë punim për Faikun. Nuk gjeti, dhe ka gjasë, as nuk ka.
Shenja e karakterit të veçantë të Faikut (gjenaologjia)
Me të parën “të dhënë të kësaj natyre, na e dha, pra në vetë në “Autobiografi e Faik Konicës” (1922). Duke folur për prejardhjen familjare të tij, gjithandej në veten e tretë, ai që në kaptinën e parë të Autobiografisë, në kaptinën “Familja e tij”, do të bëjë atë që nuk e bëri gati-gati asnjë biograf a faikist deri sot: do të shkruajë për shtëpinë ku lindi (“jo vetëm një nga më të vjetrat e Shqipërisë dhe të Epirit, po edhe nga më të nderuarat për të shkuarën e saj të pastër”), për një të veçantë të saj (“e ëma e Ali Pashë Tepelenës ishte prej kësaj familjeje”), për prejardhjen prej dere bejlerësh të vjetër të Konicës (“Më pas Veliu, i ati i Ali Pashës, si mbeti i ve, mori një grua të dytë, të quajtur Hanko, të bijën e Zejnel beut, një nga më të fuqishmit bejlerë të Konicës, derë pashallarësh deshqendante e Kastriotëve”), për zbritjen e tij nga Kastriotët (“këtë traditë për zbritjen nga Kastriotët e përmendin edhe shumë autorë të tjerë”); për “modestinë” tashmë të njohur të tij (“Dhe merret me mend me ç’bujë dhe me ç’enthuziazmë do ta kishin përdorur shumë shqiptarë të tjerë sikur të ishin ndodhur në vend të tij. Po është shenjë për të vënë re e karakterit të veçantë e Faikut që këtë traditë, në vend që ta pranojë me gëzim, e kundërshton”); për “damarin” e tij (“Kur ka rastisur t’i thotë ndonjë mik se pa dyshim do të kesh një damar nga të Kastriotëve, Faiku ka qeshur dhe është përgjigjur me ftohtësi: S’besoj aspak. Një stërgjyshi im, i quajtur Mehmet Pasha, i cili rronte në kohë të dëgjuar, dhe nuk është çudi që, pas pak brezash, populli ta ketë përzier me SKëndërbenë”); për derën e Zjenelbejllive (“Dhe që ahere dera e bejlerëve të vjetër të Konicës njihet si dera e Zejnelbejllive”); për Zejnel beun (“Zejnel beu, nga martesa e tij me të motrën e Kurt pasha Beratit, pati një bij dhe një bir. E bija u martua me Veli bej Tepelenën dhe lindi Alinë. I biri pati dy djem, Ismail benë dhe Sylejman benë”), për llagapin “Konica” (“Emrin e qytetit kjo familje e ka përdorur si llagap që nga kohët më të vjetra”); për stërnipërit e Ismail bej Konicës (“Stërnipat e tij sot janë një dajlë 19 vjeç i quajtur Zenel dhe dy vajza”); për villain e Ismail be Konicës, Sylejmanin (“Sylejman be Konica u martua me një zonjë nga bejlerët e Plasës ngaqë ishte i shëndoshë dhe rrumbullak, i ati dhe e ëma e quanin për ta perkëdhelur “shishko”), ashtu siç do të mbiquhet here-herë edhe vetë: Faik Shishko beu Konica.
Kush ishin “dy çupa dhe katër djem”?
Po të përjashtohej ndonjë e rrallë që, edhe ai i referohet vetëm këtij burimi dhe jo më shumë nga ç’na la Faiku, zor të gjendet edhe një tjetër “gurrë” për të njohur ca më nga afër motrat dhe vëllezërit Konica.
Atë me sa dimë, të vetmen njohuri dhe burim për këtë interesimin tone aktualisht – temën e këtij fejtoni: e mbesa e faik Konicës 57 vjet në Pejë! – e kemi në ata katër rreshta në vijim të Autobiografisë” së tij, tek thotë:
“Shahin be Konica, prej martesës së tij me një zonjë nga bejlerët e Delvinës, pati dy çupa dhe katër djem, ndër të cilët njëri ishte Faiku (nënvizoi R. K.).
Po më shumë se kaq? Hiç.
Si quhen motrat, ç’emra mbanin vëllezërit (me përjashtim të njërit, më të njohurit pas Faikut!), ku jetuan, si jetuan, a umartuan, ç’fëmijë lanë, patën apo jo nipa e mbesa…? Hiç.
Do të gjejmë, po ca më tutje, ta ketë zënë ngoje të ëmën, shkarazi, pa ia përmendur kurrë emrin, dhe vetëm në kontekst të t’et, duke rrahur gjoks me të pse kish vazhduar një traditë të vjetër familjare të përkrahjes së elementit të krishterë (“Tre vjet më parë, kur vdiq e ëma e Faikut…nënvizimi im! – pasi u mësua vdekje e zonjës, menjëher u mbyllën të gjithë dyqanet e të krishterëve për shenjë zie”) edhe pse e kish prishur një zakon që paskësh mbretëruar në Konicë dhe gjetkë: të mos binin këmbanat e kishës! Për vdekjen e nënës së Faikut, kambanat e kishës – me lejen e t’et – ranë! Në një tjetër shkrim dhe në një letër private do ta përmendë, prapë pa emër, një çikë më shumë edhe do të shprehë ndjenjaa të pikëllimit më të thellë kur merr lajmin për vdekjen e saj në vitin 1919, tek ish 43 vjeçar.
Kush janë pra, dy çupat, dy motrat, dhe katër djemtë, katër vëllezërit Konica, fëmijë të Shahin beut dhe nënës që nuk ia dimë emrin, pos që thuhet të ketë qenë nga bejlerët e Delvinës?
Njëri nga ata “katër djem”, siç e pohoi edhe vetë, ishte: Faiku. Një tjetër nga ata “katër djem”, vëlla i Faikut, edhe ai po thuaj shumë pak i njohur sidomos në brezin e ri dhe akoma më pak i zënë ngoje si vëlla i tij, qe – Mehmeti. Po dy vëllezërit e tjerë, që kurrë s’u përmendën fare në asnji shkrim deri sot, e madje as nga Faiku, i cili nuk na la asnjë shënim, jo vetëm për ata, por as edhe për Mehmetin.
Dy motrat e veta, ndërkaq, po ashtu pa na thënë emrat, ai edhe i “piketon” paksa: “Kur isha nëntë vjeç – thotë Faiku për veti, në veten e tretë – shkoi me të motrën, burri i së cilës ish officer, në Shkodër! Të jetë ky, vallë filli nga lidhet Peja, përmes Shkodrës me Konicën? Të jetë kjo, vallë, ajo lidhja që vihet midis pejanes konicase dhe Faikut? Të dalë s’andejmi, vallë, zanafilla që provokoi këtë fejton dhe këta rreshta? A është kjo mbesa e Faikut, vallë, që bëri 57 vjet si pejane, pikërisht bija e motrës me të cilën shkoi në Shkodër, kur ishte vetëm nëntë vjeç?
Si arriti të martohet nga Konica në Pejë? Me kë u martua? Sa fëmijë pati? Ç’thonë bijtë e saj? Është gjallë ende, a jo? Ç’kujtime la? Si dukej? Si vishej? Si fliste? Ç’thoshte për katër dajot, po në veçanti për dajkon Faik?
Po motra tjetër?
Jam Pejan, kam lindur në Konicë
Takimi me stërnipin
Nga gjithë ato të veçanta që e shquajnë, Peja ka për pejanët dhe një veçori ndoshta më pejanën e me pejanqen, ka një pikëpjekje a vendpjekje, një “universe” a një “universitet” miniature, ka si një rreth, një si mjedis, diç si klub, një “senat” të vogël, do të thosha, me traditë tashmë shumëvjeçare: një rrojtore. Një berberhane. Rrojtoren a berberhanen e Jusuf Haxhiut mu në qendër të Pejës, përballë shtëpisë së madhe të mallrave. Aty, në atë bankën e vogël para dyqanit, më të vjetrit të ulur, e ata një çikë më të “rinj” në këmbë, takohen edhe sot, prej aq motesh më parë (edhe kur ish në Zallë), një dorë pejanësh nga më të njohurit dhe më të shquarit, profesori Mahir Muhaxheri, stomatologu Shemsedin Agolli (i ndjerë), arkitekti Qemal Nallbani, profesori Gëzim Basha, Xhevdet Malushi, Zija Belegu e ndonjë tjetër nga të “rinjtë” dhe Muharrem Miki Pasha e Hamza Begolli nga më të vjetrit. Në gjallje të vet, sa herë shkonte në Pejë, po sidomos viteve të fundit të jetës, nuk mungoi kurrë as akademiku Ali Hadri. Para kësaj rrojtoreje, “Te Jusufi”, takova njeriun që kërkoja për një dëshmi krejt tjetër për tjetër nga ç’më doli atë ditë mesmaji: më të vjetrin mësues të gjallë shqiptar në Pejë sot (bëri jo më pak se 55 vjet mësuesi!) , tetëdhjet e tre vjeçarin Hamza Begolli. E kërkova të më fliste ç’kish mbajtur mend, sa e njihte dhe çfarë mund të më tregonte, ndonjë hollësi, për një të bashkëburgosurin e tij dhe ish-profesorin tim të shqipes, Kolë Parubin, që u dënua me vdekje dhe u pushkatua nga fundi i vitit 1946 në Prizren.
-Asgjë, – ma preu shkurt. – Asgjë më shumë nga ‘di edhe ti për të, – shtoi pas pak.
Dhe përnjëherë ajo më e papritura, më e befasishmja dhe thuaj fare e pabesueshmja, një “colpo di scena”, si do të thoshin italianët:
– A e di ti se unë kam lindur, në Konicë?
– Ku?!
– Në Konicën e Faik Konicës!?
– Po, po…Mu në Konicën e Faik Konicës.
Unë e pashë jo me pak habi. Kisha rreth 60 vjet që e njihja si bashkëvendas, si pejan, dhe prej derës së bejlerëve të Pejës. E dija se kish ndonji vit që kish shkelur të tetëdhjetat. E shikova me ngulm, me mospërfillje të “zbulimit” që më bëri, duke e “shpjeguar” këtë të dhënë me moshën e tij ashtu të shtyrë dhe gjithë ç’mund të dalë nga memorja e plakur dhe ndoshta edhe e fishkur.
– Po dyshon? – më pyeti.
– Jo, jo… bëra unë me gjysmë zëri e me gjysmë goje, duke shikuar gjithë ata që kisha përreth në pritje që, në një mënyrë a në një tjetër, ose të ma pohoni, ose të ma mohonin këtë thënie të tij, meqë e njihnin dhe e kishin pothuaj përditë aty.
– Jam stërnip i Konicëve unë! – tha, ai, pa më lënë të mirrja ca veten dhe të flakja mosbesimin dhe dyshimet se e kish me taman, apo po fliste jerm, i “harruar” dhe i “ngatërruar” një çikë.
– Po tallesh me mua, Hamza bej? Po luan teatro?
– Me gjithë mend e kam, – më tha me seriozitet prej plaku dinjitoz dhe mendjekthjellët. Po ta them: unë kam lindur në Konicë dhe jam stërnip i Faik Konicës!
Ja, pikërisht këtu dhe në këtë dialog rasti zuri fill ky shkrim për mbesën e Konicës, për bijën e njërës nga dy motrat e tij, e cila para 82 vjetësh erdhi në Pejë, u bë nuse e pejanit, u martua, i kaloi 57 vjet në Pejë, lindi tre djem dhe një vajzë, nga të cilët njërin, Hamzën – në Konicë…
Cila është mbesa e Faikut?
Mjaftoi kaq. Mora më të parat shënime, për ndonjë orë me radhë, aty për aty, në bankën e vogël para rrojtores “Te Jusufi” dhe në praninë e pesë a gjashtë “senatorëve” të saj.
“Testova” ata, familjarët e mi dhe jo pak nga të njohurit e mi dhe të tij. Vajta edhe dy herë të tjera në Pejë me këtë të njëjtin “objektiv”. I shkova Hamza Begollit edhe në shtëpi. E nxora edhe një herë, fare padrejtësisht dhe pa arsye, në “riprovim”, i shtyrë nga dëshira të provoja gjithë ç’më kish pohuar më parë, me theks të veçantë në emra, data dhe ndonjë hollësi. Bisedova edhe me anëtarë të familjes së tij (dy bijat, Verën dhe Virxhinien). Konsultova edhe dy grate e dy djemve të tij, si dhe njërin nipat e saj, Petritin. Më ndihmoi jo pak edhe Mithat Begolli.
Ja ç’më doli.
Doli, e pakontestueshme, se e ëma e Hamza Begollit vinte “nga lart”, që nga Konica, dhe ishte e bija e njërës nga motrat e Faikut.
Doli, e pakontestueshme, se – në saje të rrethanave çuditësisht të lidhura mes ndër vete, për të cilat do të flitet më poshtë – Ajo erdhi dhe u martua në Pejë.
Doli, e pakontestueshme, se kushdo e ka njohur nga rrethi familjar, nga miqtë dhe farefisi, nga fqinjët dhe, përgjithësisht, pejanët, në mos e ka ditur prejardhjen e saj të mirëfilltë dhe lidhjen aq të ngushtë me Faik Konicën dhe, përgjithësisht, familjen Konica, e ka vënë re atë më të veçantën dhe më të jopejanqen e saj: të folurit. Të gjithë thoshin dhe e pohojnë edhe sot se ajo, nëna e Hamzës, kishte një të folur “më të hollë”, tjetër nga të tjerët dhe se vinte, sigurisht, nga “matanë kufini”. Dhe se, të paktën Hamzën, të gjithë e “ngucnin” se i ka dajët – me fustanella.
Doli, po ashtu e pakontestueshme, se njërin nga tre djemtë, pikërisht bashkëbiseduesin tonë, e lindi, çop se po në Konicë, por akoma më shumë se kaq, në – kishë!
Ç’mbeti të dimë?
Mbetet shumë: emri i motrës së Faikut, emri i bijës së saj (i nënës së Hamzës), si ndodhi që erdhi në Pejë dhe u martua pikërisht me babanë e Hamzës, çfarë di stërnipi për katër vëllezërit dhe dy motrat Konica, si quheshin, ç’jetë bënë, ku dhe si shkuan motin?
Nuk ka dyshim, sado nuk gjeta kurrfarë burimi tjetër të cilit do t’i referohesha dhe ta mbështetja, se njëra nga dy motrat e Faik Konicës ka qenë me emrin – Xhevë. Kjo është, them, me siguri, me të cilën Faiku nëntë vjeç erdhi nga Konica në Shkodër, sepse aty, prej disa kohësh, i ishte transferuar i shoqi, oficer i perandorisë osmane. Po të kemi parasysh ditëlindjen e Faikut (5 mars 1876) dhe moshën e kish kur mori këtë më të parën rrugë të tij në jetë, nga aq ecejake të pareshtura nëpër botë, ku do të jetojë dhe do të vdes dhe, pos në vitin shkollor 1885-1886, kurrë më nuk do të kthehet në vendlindje, në Konicë; kjo do të duhej të ketë ndodhur në vitin 1885. (Faiku, me sa duket, ngatërron datat e shkuarjes së tij me të motrën në Shkodër: në kujtimet e tij që i botoi me 1900 thotë ta ketë bërë këtë më 1883, ndërsa në “Autobiografinë” e tij, jo po “kur ish nëntë vjeç”, d.m.th. më 1885).
Ajo më e padyshimta, ndërkaq është emri i bijës së Xhevës, i bijës së motrës së Faikut: Xhevahire.
Emri i motrës së dytë mbetet, gjithandej, i panjohur.
Nusja nga Konica në Pejë
Sakaq u perhaps lajmi nëpër Pejë se malazeztë, pos që plaçkisnin, syrgjynosnin e vrisnin shqiptarët, atë më të keqen që bënin ishte se grave shtatzëna ua nxirrnin fëmijët nga barku. Baba im, duke pasur frikë nga kjo meqë, nëna ishte shtatzënë, më kish mua në bark, bën ç’bën dhe vendos ta largojë nënën time, Xhevahiren, nga Peja dh eta dërgojë te dajët e saj në Konicë, ku do të ishte më e sigurt.
Përse Faiku nuk foli kurrë për vëllezërit dhe për motrat e veta, ndonëse mburrej me prejardhjen e tij familjare? Përse biografët e tij të derisotëm dhe sidomos faikistët heshtin, nuk kthejnë vëmendjen dhe as “prekin” jetën intime e familjare të Faik Konicës? Përse dyshohet a u martua, a pati grua a jo Faiku? A është Henriku, i lindur më 1897 në Francë, djali i Faikut? Si ndodhi që mbesa e tij, bija e motrës, të martohet në Pejë? E kujt ishte mbesa që mori mirënjohjen nga dora e Sali Berishës ditën e kthimit të eshtrave të Faikut në Tiranë? Ç’e lidhte Faikun me Apolinerin? Ç’portret i bëri Ernest Koliqi në “Shejzat”?
Relacioni Pejë – Konicë
– Unë u linda në Konicë më 1 prill 1912, tregon sot Hamza Begolli, – sado thonë edhe të kem lindur edhe më 1913. Nuk jam i sigurt për vitin, po për vendin jam më se i sigurt dhe nuk ka snjë dyshim, për të mos e harruar kurrë, e pagëzuan – Xhevahire!
Kush e pagëzoi Xhevahiren? Faiku?
– Jo, jo Faiku. Faiku atë kohë nuk ish në Konicë. E pagëzuan vëllezërit e tjerë…
Cilët? Sa vëllezër Konica ishin? Ua di emrat?
– Po, si s’ua di! Shain be Konica, babai i tyre, pati katër djem: të parin dhe më të madhin Mehmetin, të dytin Rrustemin, të tretin dhe më të njohurin Faikun, dhe të katërtin Hilmiun.
Po motrave?
– I di vetëm kësaj, pra, nënës së nënës sime, gjyshes: Xheve. Nuk më kujtohet, s’e mbaj në mend emrin e motrës tjetër të Konicëve. Edhe ime ëmë sikur nuk më kish folur shpesh për të.
A e di Hamza se motra e dytë ka jetuar në Stamboll dhe se ke ajo Faiku vajti për vizitë? (Jup Kastrati: “Pak më vonë, shkoi me pasaportë bullgare tek e motra në Stamboll”!).
– Edhe e di, po nuk jam gjithaq i sigurt. Nuk më kujtohet…
Me motrën në Shkodër
Jup Kastrati, në monografinë e tij për Faikun, na jep këtë vit kur u transferua në Shkodër burri i motrës (nuk ka emër as motra, as burri), oficer në ushtrinë turke: 1883. dhe konstaton vetëm kaq: “Atëherë Konica jetoi tek e motra. Gjatë vitit shkollor 1884-1885 ndoqi mësimet në Kolegjin Sevarian të Jezuitëve”.
Për kohën që qëndroi tek e motra në Shkodër, tek Xheveja e martuar për oficerin e nënushtrisë turke, për fëmijërinë e vet, për ditët pas shkollimit fillestar në vendlindje dhe për mësimet që ndoqi në Shkodër, ca kujtime na la edhe vetë Faiku, kur më 15 prill 1900 tek ish 25 – vjeç, rikujtoi vitet 1883-85;
“Më 1883 më rastisi që vajta në Shkodër me disa prindër, të cilët më çuan në shkollën e Jezuitëve. Mjegulla e kohës s’ma ka hequr ende larg kujtesës atë rrugë të ngushtë e të shtremtë që, duke filluar tek ajo udhë e gjerë që shkon te Kopështi i Kombit (Milet Bahçe), mbaron në shkollë të Jezuitëve. Shkollë e gjerë dhe e ajrosur tej e tej, me oborre të mëdha e me lodra, ku rinia shqiptare mëson të jeton një jetë më të butë, më të urtë e më vëllazërore. Mësimet, italisht, latinisht, frëngjisht e gjermanisht, jipen prej Etërve Jezuitë, me atë dije që as armiqtë e tyre s’ua mohojnë.
Artet e bukura, si muzika e piktura, si dhe fesat e shpeshta, e lehtësojnë trishtimin e mësimeve të rënda. Javë për javë, djemtë dalin e shëtisin në fusha, e janë jashtë mbi blerime: zakoni i mire që ua bën mendjen të gëzuar e të shëndoshë për të filluar mësimet e javës. Me këto dhe me të tjera, kjo shkollë mbahet në një shkallë të lartë, e gjithë ata që kanë parë shkollat e Francës e të Europës, munden të dëshmojnë se ajo e Shkodrës është e zonja për shumë punë të barazohet me to”.
Do të kthehet Faiku paskëtaj, vetëm për një vit ndoshta, në vendlindje dhe, s’andejmi, do të vazhdojë odiseada e tij mbi pesëdhjetë vjeçare nëpër të katër anët e botës: nga Konica, pas Shkodrës, në Stamboll (qe vetëm 12 vjeç kur vizitoi Abdyl Frashërin), nga Stambolli në Francë (për të studiuar me para të veta), nga Franca në Bruksel dhe nga Brukseli në Londër (për të nxjerrë “Albaninë”), nga Londra (hiq “ekskursionet” në Atdhe, në Bukuresht, në Athinë, në Triestë etj.), në korrik të vitit 1909, do të shkojë në Korfus (“për t’u takuar me prindërit e tij”) dhe më 9 tetor do arrijë në Boston. Aty, në Boston të Amerikës, pas 60 vjetësh, do ta mbyllë jetën dhe jo më pak se 53 vjet do të “pushojë” në varrezat e atij qyteti, afër-afër, vetëm ndonjë metër larg varrit të Nolit. Eshtrat do t’i kthehen në Atdhe në maj të vitit 1995.
Nimani e Xhevahireja (I)
Për mbesën e Faikut, nënën e vet, Hamza Begolli ka mjaft ç’të tregojë. Atij i kujtohen fjalët e saj dhe shumëçka që ka të bëjë me të dhe me “dajot” e me “dakjot” e saj:
-“Kam qenë e re, fëmijë, e rritur pa nënë. Vëllezërit më kanë shikuar më shumë mua, se fëmijët e vet. kanë bërë be në kokën time”, mbaj mend të më fliste nëna. Më ka treguar edhe si më lindi në Kishën e Konicës, pasi e dërgoi babai im me përcjellës Osman Ademajn – Oskën dhe një gjellbërëse, se s’ia mbaj mend emrin: “Kur kaluan kufirin, kah Ohri, e paguan me dukatë, lajmëruan në Konicë dajot se po vjen Xhevahireja. Atje, në fshat, më nxorën një kalë të bardhë. Unë që në fëmijëri kisha mësuar të ngisja dhe të hipja kuajt. Kali, azgan, s’e ndalte kush. Unë iu qasa, ashtu si dija dhe, në çast, kërceva mbi te”.
Po tjetër? Po më?
– Po ja. Ikur nga malazeztë, nëna, shtatzënë, vete ke dajallarët e saj, po pa vonuar shumë shfaqet rreziku që ta arrestojnë, apo edhe ta therin grekët! Vete dhe strehohet në kishë. Grekët vinë dhe aty, duan ta marrin. Arkimanderiti ndërhyn, “mos e mbysni”, bërtet. Nëna, e veshur allafranga dhe me greqishten e saj që e fliste aq mirë, i largoi dhe shpëtoi. Mua nuk më besohet, nëna nuk ma ka pohuar ndonjëherë katërcipërisht, po seç kam një bindje se më ka lindur pikërisht në ato ditë, tek ikte nga grekët, dhe mu në Kishë të Konicës! Ndodhi kjo më 1 prill 1912, në orën 5 të mëngjesit.
Po si ndodhi që të takohen, të njihen dhe të martohen Nimani dhe Xhevahireja? Nimani në Pejë, e Xhevahireja – në Konicë? Ishte kjo pyetje që më cyste kërshërinë më të madhe ta mirrja vesh dhe ta zgjidhja, ndonëse Hamza, sit a pandehte këtë gjë krejt të njohur, as e çonte fjalën andej.
– Si u takuan? Si u njohën? Ja po ta them. Më duhet, që ta kuptosh më mirë, t’i kthehem pak gjenalogjisë sonë. Ke dëgjuar për tim gjysh, për Halil Pashën?
– Jo.
– Po për dy djemtë e tij, dy djemtë e Halil Pashës?
– Babai im ka qenë Nimani, ndërsa axha Allani. Fëmijë të Allanit kanë qenë Hilmiu, Qerimi, Xhevati, Rifati dhe Kahremani. Baba im, Nimani, gruan e vet të parë e ka pasur nga Quranollët e Pejës dhe me të lindi katër djemtë: Sefedinin, Hasimin, Manushin dhe Qemalin…
Katërmbëdhjetë vjeç Nuse
Nimani e Xhevahireja (2)
Do të vijë, pra, Xhevahireja nga Konica në Pejë, do të martohet me Niman Begollin dhe do të bëjë rreth 60 vjet jetë në këtë qytet. I shoqi, Nimani, do të vdesë qysh në vitin 1929, pas ndonja 17-18 vjetësh jete bashkëshortore, duke e lënë të vejë shumë herët me katër djem nga gruaja e pare dhe me tre djem dhe një vajzë, që do t’i lindë vetë. Djemtë: Saniu, Hamza dhe Gjergjizi. Vajza Pakizja.
– Pa dale, dale, Hamza beg, se m’i more mendt me gjithë këta emra! Edhe nuk po i kap dot, dhe, sikur ende nuk po m’i përgjigjesh pyetjes kryesore që dua ta marr vesh. Më thuaj, të lutem, më në fund, shkurt: si u takua dhe si u martua babai yt me nënën tënde, mbesën e Faik Konicës. Më fol për Nimanin dhe Xhevahiren.
Ai stepi për një çast.
– Po janë të lidhura këto. Pa këto nuk do t’i kuptosh fare. Se. po s’të thashë që im atë ka pasur edhe një grua para nënës sime, nuk mund të dalë te pyetje që po më bën dhe së cilës vazhdimisht, me gjithçka që të tregova, po i përgjigjem në njëfarë mënyre. Dëgjo: I vdiq babës sim, Nimanit, gruaja e parë, ajo që kish qenë nga Quranollët e Pejës, dhe e la me katër djem…
– E kuptova. La Sefedin Begun, Hasim Begun, Manush Begun dhe Qemal Begun. Të Sefedinit janë Adili dhe Faruk Begolli, apo jo?
– Po.
– Dhe pastaj do martohet me nënën tënde, me gruan e vet të dytë…
– Pikërisht. Por si? Babai i nënës ka qenë nga Tivari dhe oficer i lartë i Turqisë. Kishte gradë gjenerali. Në Bullgari ka qenë komandant divizioni ndëshkues. Nga Bullgaria e transferojnë në Maqedoni e mandej në Greqi. Merr vesh se vëllezërit Konica, derë e madhe dhe e njohur bejlerësh, kishin një motër për martesë, me emrin Xheve. E kërkon, ia japin dhe martohen. Pas pak e transferojnë në Shkodër. Aty i lind një vajzë, por i vdes gruaja. Vajzën e mbetur pa nënë dhe me babën oficer e marrin vëllezërit në Konicë ta rrisin dhe ta edukojnë, si të thashë, në shenjë kujtimi e dashurie për motrën e vdekur, e pagëzuan Xhevahire. Ajo vajzë, pra, Xhevahireja, është nëna ime…
E qartë.
– Dhe ja tashti si u njohtën Nimani e Xhevahireja: babai im dhe nëna ime. motra e atij oficeri të ushtrisë turke, motra e Ismail Hakiut, motra e babait të nënës sime, ka qenë e martuar te Zatriqët në Pejë. Kur mori vesh ajo se Niman Begollit, babës sim i ka vdekur gruaja, menjëherë i ra në mend, iu kujtua Xhevahireja në Konicë, bija e vëllait të saj, ndaj vendosi të ndërhynte dh eta martonte me të, t’ia jepte për grua.
Tashti e kuptova, më në fund lidhjen Pejë dhe Konicë! Do të bëhet “sebep”, siç i thonë, halla, motra e t’et, që Xhevahireja të vinte nga Konica aq e largët dhe të martohej në Pejë! Jo: shans i rrallë dhe derë e mirë, prej bejlerësh të Konicës ai rast i mirë dhe derë në zë, prej bejlerësh të Pejës.
Nimani e Xhevahireja (3)
Dhe kështu, pa u mbushur ndoshta as dhjetë vjet nga botimi i veprës së njohur të Çajupit, “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr”, në Pejë do të “shkruhet” një vepër e re, një histori mu si ajo: Katërmbëdhjetë vejç nuse!
Sepse, Xhevahireja, kur e sollën në Pejë – me ndihmën dhe ndërmjetësimin e hallës së vet të martuar te zatriqët – nuk kish asnjë ditë më shumë se katërmbëdhjetë vjeç.
– Mund ta marrësh me mend, vazhdoi Hamza Begolli. – Ajo katërmbëdhjetë vejç, e im atë rreth gjashtëdhjetë dhe me jo më pak se katër djem, nga të cilët më i vogli 4 vjeç, tjetri 7 vjeç, kurse dy të tjerët bukur të rritur!
E shoqja e Hamzës, Shyhreti, motër e Ismet Shaqirit, – siç tregoi e bija, Virxhinia – mban mend edhe sot si ia ka përshkruar vjehrra takimin e saj të parë me të shoqin, Niman Begollin: “Kur hyra në dhomë, pothuaj fëmijë, 14 vjeç, dridhesha e tëra. Kisha turp të madh, e dija për çfarë më kishin sjellë në Pejë dhe përse gjendesha aty: sepse do të më martonin. Do bëhesha nuse. Katërmbëdhjetë vjeç nuse! Në atë dhomë duhej të njihja dhe të shihja për herë të parë tim shoq, burrin tim. Po ç’më panë sytë? Më panë: katër djem, dy ca të vegjël, dy më të mëdhenj dhe – një plak! Unë pandehja të ish ndonjëri nga djemtë im shoq, ndaj dhe, me shumë turp, pothuaj pa ngritur kokën, vidhja me sy çdonjërin veç e veç: të jetë ky imi? Jo, është i vogël. Po ai tjetri? Jo, moj jo, po edhe ay i vogël është. Do jetë, thaçë, ay i treti…Ose ay i katërti.Njëri nga ata të dy do të jetë im shoq, doemos, mendoja. Kurrë s’do më kish vajtur mendja se halla ime do më zgjidhte për burrë – plakun! Dhe, që thua tinë, ata të katër djemtë e tija, njëri pas tjetrit zunë të dilnin jashtë. Lëshuan dhomën dhe, do ti, më lane mua fmijën vetëm për vetëm me plakun. Ja, kështu u njohëm dhe u martuam ne të dy, moj bija ime. Unë, Xhevahireja nga Konica, dhe tim shoq, Nimani nga Peja…”
Do t’i lindë Xhevahireja konicase edhe dy djem të tjerë, të dy të pagëzuar me emrin Halil, por që të dy do t’i vdesin. Dhe do të bëjë jo m pak se 42 vjet jetë prej veshuje dhe do të vdesë po në Pejë, para 24 vjetësh, në vitin 1971.
“Orksurnas”! “Predemos”
– Nëna më fliste shpesh për Konicën, i kujtohet edhe sot Hamzës. – Më fliste për veshjen e atjeshme kombëtare, për doke e për zakone shqiptare të atij qyteti. Për opingat me tufa. Më kujtohet se më kish treguar sesi mos i brente teja, i fusnin fustanellat në vaj ulliri e mandej i linin të tereshin.
Kur dilnin në mal, për të luftuar me grekët i vishnin.
M’interesoi të dija a e fliste e ëma greqishten dhe a e “psoniste” edhe në Pejë? A kish mbajtur mend ndonjë fjalë të saj greke?
– E dinte për mrekulli greqishten. Në ato fillimet e veta deshi madje të ma mësonte edhe mua. Mirëpo, seç kish baba im një si inat dhe jo vetëm që nuk e lejonte të ma mësonte këtë gjuhë mua e fëmijëve të vet të tjerë, por ia kishin ndaluar rreptësisht edhe ta fliste vetë fare atë gjuhë. E kam dëgjuuar me veshët e mi sesi e qortonte dhe i kërcënohej: “Po të pashë që m’i mëson fëmijët greqisht, apo po të dëgjoja që flet edhe vetë në atë gjuhë – jashtë!” Kështu i thoshte.
Po ndonjë fjalë a ndonjë shprehje greke, sidoqoftë, do t’i ketë shpëtuar ndonjëherë.
– Mbaj mend, po, fjalë “psomi” (bukë) dhe “nero” (ujë). Mirëpo më kujtohet mire se sa herë teshnim, ajo na thoshte “Oksurnas”. Ç’janë këto fjalë edhe vetë s’e di, po ma thotë mendja që duhet të kenë kuptimin “Shëndet” dhe “Shëndet paç!”. Ndoshta, nuk jam i sigurt. Mirëpo, e mbaj mend mire se mu kështu më duhej t’ia ktheja nënës, kur teshtija dhe ajo më thoshte “Okusirnas”.
Me kohë, nusja katërmbëdhjetë vjeçare nga Konica do bëhet me tamam pejane, do të adaptohet me mjedisin dhe, po të mos ish e folura e saj aq e parëndomtë për veshin e vendasve e sidomos të shoqeve dhe ndonjë fjalë e shprehje greke që i shpëtonte sporadikisht, me asgjë tjetër nuk veçohej nga gratë e tjera. Mësoi shpejt të qëndisë dhe u bë e njohur me qëndismat e saj. Dinte edhe të qepte, kishte maqinën e vet qepëse.
Takimi me Mehmet Konicën në Tiranë
Dy dajkot e Xhevahiresë
Ajo vajza që pamë në satelitin shqiptar ditën kur u kthyen eshtrat e Faikut në Tiranë dhe që mori një mirënjohje nga dora e Sali Berishës ishte e mbesa e tij, e Mehmet Konicës. Një nga vajzat e dy bijave të tij që u martuan dhe jetuan në Itali. Nëna nuk më lejoi se sot do të isha në Amerikë. U kthyem në Pejë. U regjistrova në gjimnaz të Pejës. Isha sigurisht nxënësi më I vjetër në të. mandej Ramiz Sadiku, Nexhdet Basha, Esad Mekuli që erdhi më vonë…
Hamza Begollit nuk i kujtohet sot, saktësisht , deri as viti, le pastaj dita e muaji, kur ai bashkë me 16 pejanë të tjerë, të gjithë të rinj atëbotë vendosën të linin vendlindjen, të iknin nga “Jugosllavia e vjetër” dhe të shkonin në Shqipëri. Sipas mendimit tone, po të lidhen ca “fije” të rrëfimit të tij, do të ketë ndodhur kjo nga mbarimi i vitit 1931 ose nga fillimi i vitit 1932, d.m.th. në kohën kur nuk ish më shumë se rreth 20 vjeç.
– Vendosëm të iknim nga Shqipëria, – tha. Ishim gjithsej 17 vetë. Mbaj mend të ketë qenë me mua Nazmi Belegu, Shyqri Belegu, Shaban Berisha dhe…këta po… të tjerët? Kujt i kujtohen sot, pas mbi 60 vjet? Vëllain e madh, Samiun e kisha atëherë në Shqipëri. Ai ishte nënoficer në xhenio të Tiranës. (Ti e di se e kanë pushkatuar në Rugovë, e vrau Bogolub Radiqi më 1952). Atëherë janë takuar me Beiqr Kastratin dhe Xhevat Shkrelin, dy mësuesit që do të kthehen në Pejë në ditët e para të viteve 40, në “kohën e Shqipnisë së Madhe”. Vëllai kish vetëm një dhomë, ndaj unë u vendosa te Qerim Begolli, bir i axhës Asllan. (E kanë vrarë edhe këtë më 1945 në Mal të Zi). E kam pasur deri vonë një fotografi të tij: Ismail Qemali, Hasan Prishtina dhe Qerim Begolli.
Dhe do të jetë ky Qerimi, ai do të takoj Hamzën me njërin nga dajot e s’ëmës: me Rrustem Konicën. Ishte i moshuar, pensionist. I erdhi në shtëpi dhe gëzimi i tij qe i papërshkrueshëm se po shihte të nipin e së motrës. Të diel për të diel u takua me të. Pa vonuar shumë i tregoi se në Tiranë jetonte dhe ish me “poste të larta” në qeveri, madje edhe këshilltar i Zogut, vëllai i madh, Mehmet Konica.
– Një të diel më tha daja Rrustem: “Hamza, vishu mirë se sot do shkojm ke im vëlla për vizitë. Ta njohësh edhe atë!” – shkuan në shtëpi të Mehmet Konicës. E kish aty ku ish varri i Cana Begut, te Xhamia, ballaballë me pallatin mbretëror. Ish një burrë i gjatë. Kish sy të mprehtë. Pa një qime të zezë në flokë, e flokët kaçurrel. I thotë Rrustemi vëllait të vet të madh – Mehmeti ishte më i madhi, mandej Faiku, mandej Hilmiu – I thotë: E di kë të solla?” “Jo.” “Të solla të birin e Xhevahiresë!” U habit Mehmeti: “Cilës Xhevahire?! Nuk di të kemi pasur ndonjë Xhevahire në familje.” Atëherë ia shpjegoi Rrustemi: “Është nipi i motrës sime ore, nipi i Xhevos”. Më shikoi. “Ja që edhe i ngjaka ca”, tha Mehmeti. U ngrit në këmbë, më përqafoi dhe, i emocionuar, i shkuan lotët. U ul. Më mori në prehër.
Do ta vizitojë bashkë me dajon Rrusten pa le edhe sa herë. Mehmet Konica, thotë, ishte njeri me culture, fliste disa gjuhë të huaja, si frëngjishten, italishten, greqishten, turqishten, dhe sa i kujtohet edhe gjermanishten. Një ditë, Mehmet Konica do ta befasojë Hamzanë shumë. Do t’i thotë se ka biseduar me Faikun në Amerikë dhe të dy kishin vendosur që Hamza të shkonte ke ai në Boston. Më pastaj do t’ia bëjë pasaportën shqiptare, do t’ia nxjerrë vizën amerikane, do t’ia sigurojë paratë për rrugë, por do të jetë e ëma ajo që nuk do ta lejojë largimin e të birit për te Faiku në Boston.
Në vitin 1933 edhe Xhevahireja vajti ked y djemtë e saj në Tiranë, të shihte Saniun dhe Hamzanë. U takua me “dakjon” Rrustem a madje, bashkë me të, edhe me “dakjon” e madh, Mehmetin. Një takim që do penë të veçantë për ta përshkruar.
Tragon Hamza: Mehmeti ka pasur vetëm dy vajza dhe të dyja u martuan me oficerë italianë.
Vëllai i Faik Konicës në Pejë
Një surprizë: vëllai i Faik Konicës në Pejë!
Një kuriozitet i pashënuar deri sot: Peja ka të ngjarë të ketë marrë dhe një kontakt të drejtpërdrejtë me njërin nga katër vëllazërit Konica!
Hamza sot nuk e mba mend aq e më 1937 apo më 1938, por e di mirë se qëndroi bukur do ditë në shtëpi të tyre, derisa e dëbuan xhandarët, Rrustem Konicën, “dakjo” Rrustemin. Gëzimi i nënës Xhevahire dhe i fëmijëve qe i pafund.
Rrustemin ajo e kishte parë katër vjet përpara në Tiranë. Edhe Mehmetin. “Dajkon” Faik në Boston, dhe “dajkon” Hilmi në Stamboll, nuk i kish takuar as parë kurrë. Me këtë të fundit mbase mbante edhe njëfarë correspondence. E dinte të kish qenë një kohë të gjatë drejtor i postë – telegrafeve atje. Do të jetë ky takimi i fundit me të, sepse Mehmet Konicën, bashkë me të birin e vetëm, do t’i pushkatojë sistemi i ri komunist…Faiku do të vdesë më 1942…Për fundin e Mehmetit dhe të Hilmiut nuk ka njohuri as Hamza…
Një për Faikun, një faikiane
Në mbyllje të këtij fejtoni dhe para gjashtë temave që kërkojnë autorin, meqë gjithë ç’u shkrua deri tash ka një “fërgim” a shkas të mirëfilltë kryekreje pati Faiku, s’ka sesi të mos shkëpusim për kërshëri edhe ndonjë “reference”: një portret për Faikun dhe një “paraqitje” faikiane:
Portretin për Faikun e bëri Ernest Koliqi në revistën e tij “Shejzat” qysh më 1967:
“I thjeshtë e i hollë, i lëvizun e i qartë…herë plot andje e gaz, herë plot sarkazëm e maraz, këtu i urtë e i kthjellët, aty papritmas idhnak e sulmues…nji natyrë buzëhollë, e pakënaqun, grindavec së cilës i u shtonte një paqëndrueshmëni e çmeritëshme në mendime dhe nji prirje idhnake qi shpërthente me mujshti (prepotencë) të pafreshme tue kapërcye çdo cak jo vetëm t’arsyes e t’urtis por edhe të dejzis e të njerzis. Në polemika, i prente drut shkurt…
Përdorte në shkrim thanje smakulotash. S’barte qymën, nuk duronte të prekej as me popull. Ndyeskeq ke s’ve, i kërcejshin dreqni për ma të voglin kundërshtim…Por mos u veni vesh pezmatimit të tij: rrebet i vijnë e i shkojnë…”
Ja edhe një faikiane, e dalë pas “pritjes” që iu bë nga disa keqdashës revistës së tij, sigurisht më të mirë të gjithë kohës dhe, për rrjedhojë, edhe ndonjë “thënie sonkulotash”:
“Dua ta marr shpatën, t’u çanj kokën gomarëve, dhe në vend të trurit, të këllas këtë: ç’është liria? Të mos kisha nisur fletën (vaftë në djall!) s’do të humbja kohën time t’u mësonj gomarëve ç’është liria. Dy muaj janë që u nis kjo punë, dhe që tani jam i lodhur nga shkaku i gomarëve. Më mirë të shes pleh njeriu se të nisje punë për Shqiptarët. Jan nj’a 50 Shqiptarë që kuptojnë ç’është liria. Po të tjerët janë gomarë, dhe, si të shtyp 12 numëra mbas fjalës që dhaçë, a e dini ç’kam për të bërë? Qibarët le të mbyllin veshët: kam niet të vete të shes … (e shkruan fjalën rrumbullak!) në vend që të mbanj të përkohshmen: më mirë të shesë m… njeriu, se të shkrojë për Shqiptarët!”
Gjashtë tema që kërkojnë autorin
Pirandelo dhe Faiku
Gjashtë persona të Pirandelos kërkuan prej motesh një autor. Dhe vijojnë gjithandej ta kërkojnë. Gjashtë tema faikiane dhe faikiste kërkojn sidomos sot (më se) një autor.
Tema e parë: përse Faiku nuk foli kurrë për vëllezërit dhe motrat e veta, ndonëse rrahte gjoks me prejardhjen e tij familjare? Objektivat: një debolesë të veçantë shprehu (vetëm? për vdekjen e nënës, më 1919 sa gjendej në Romë (“Më vjen keq për nënën t’ime, për plakën e mierë që ka dhjetë vjetë që po më prêt kot me lotë e hidhërime, e qi ndofta kurrë më s’më ka për të parë…”)
Dhe një dëshmi nga miku i tij se, sapo dëgjoi lajmin për vdekjen e s’ëmës, aq u prek sa nuk doli plot një javë nga hoteli. Me Mehmetin edhe u pa ndonjëherë. Të dy qenë edhe misionarë e anëtarë delegacionesh për çështje kombëtare dhe për mbrojtjen e Shqipërisë etnike në më se një “kancelari” të botës. Ç’ka thënë ndonjë gjë për Mehmetin? Përse, pas dy motarve – njërës në Shkodër (Xhevos) dhe tjetrës në Stamboll (?) – nuk la (apo ka lënë?) ndonjë gjurmë për RRustemin në Tiranë dhe për Hilmiun në Turqi?
Tema e dytë: përse biografët e tij të derisotëm dhe sidomos faikistët heshtin, nuk kthejnë vëmendjen dhe as “prekin” jetën familjare të Faik Konicës? Objektivat: prejardhja (deri?) kastriotiane, gjyshi, gjyshja, baba, nëna, motrat dhe vëllezërit (“dy çupa dhe katër djem”). Motra në Shkodër, Xheva, me dy bijat e saj që tash i mësuam, Xhevahirenë, të martuar në Pejë, dhe Xhemilen, të martuar në Shkodër. (Hamza Begolli: “Xhemileja, motra e nënës, ishte e madhe, kurpulente dhe – diktatore. Të katër djemtë detyroheshin t’i binin në gjunj dhe t’ia puthnin dorën. Ishte e martuar për një hoxhë. Hoxhë Milla i thoshin. Jetonte në Shkodër. Edhe sot ia di shtëpinë. E kam vizituar. Dy javë kam qëndruar në shtëpi të saj. Kam qenë edhe një here tjetër te ajo”).
Motra në Stamboll: si quhet? Sa jetoi? U martua? Pati fëmijë?
Vëllezërit: Mehmeti, Rrustemi dhe Hilmiu.
Mehmet Konica: më 1913 kryeson delegacionin zyrtar, në emër të qeverisë, vajti në Londër “që të mbronte tërësinë tokësore shqiptare” e kundër vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve (Londër, 12 dhjetor 1912-22 mars 1913) që la jashtë kufijve etnikë Kosovën dhe Çamërinë. Këtij delegacioni iu bashkua, pos Faikut, edhe Noli. Në dhjetor të vitit 1918 vjen nga Roma në Shqipëri “për të formuar një këshill, një organ, I cili do të kishte kryesisht karakterin e një delegacioni për të shprehur dëshirat e kombit shqiptar në Konferencën e Paqes. Në këtë këshill bënte pjesë edhe Mehdi Frashëri, Mustafa Kruja etj. Në janar të vitit 1920, në Kongresin kombëtar të Lushnjes, në qeverinë kombëtare shqiptare, të kryesuar nga Sylejman Delvina, minister i punëve të jashtme u zgjodh Mehmet Konica, Sotir Peci – i arsimit, Hoxha Kadriu – i drejtësisë, Ahmet Zogu – i punëve të brendshme.
Kjo konference caktoi edhe delegacionin për Konferencën e Paqes: Mehmet Konica, Mihal Turtulli dhe Imzot Bumçi. Mehmeti zgjidhte për shumë vjet edhe këshilltar i mbretit Zog (për herë të fundit i përmendet emri në “Historinë e popullit shqiptar” II, të ketë mbajtur një fjalim më 6 prill 1939 në Tiranë)… Jeta në Romë…Dy vajzat në Itali…Mbesat…Njëra në maj 1995 në Tiranë… Ditët e mbrama të Mehmetit?… Vdekja: ku? Kur?…
Rrustemi: pensionist në Tiranë. Djali i vetëm me të cilin do të pushkatohet. Jeta (dhe puna) në Tiranë. Po më shumë se kaq?
Jeta intime e Faikut
Tema e tretë: përse biografët e tij të derisotëm dhe sidomos faikistët heshtin, nuk kthejnë vëmendjen dhe as “prekin” jetën intime, sentimentale, erotike, dashurore të Faik Konicës. Objektivat: pyetje a pati ai ndonjë të dashur, me emër e mbiemër? (Burimet arkivore të Brukselit: “Gjatë kohës kur jetonte në Francë, kishte njohur një grua të quajtur Sophie Annette Hygo” … në Londër: “Bija e Marie-Forbes Rodhna para një kohe ishte njohur me Konicën” dhe “është duke u përgatitur të shkojë për të jetuar me të dashurin e vet. Apolineri: “Ky shqiptar kishte një mikeshë angleze që e bënte të vuante…Modi kalonte jetën e saj ashtu e zhveshur në apartamentin e mikut tim”. Jup Kastrati: “Megjithse mund të ketë pasë kaluar shumë marrëdhënie dashurie…”; pyetja 2 – a ka pasur grua, a u martua a jo ndonjëherë? (Apolineri: “Në Londër kalova edhe ca kohë te Faik beg Konica, i cili ishte martuar (nënvizoi – R. K.) dhe banonte në Chingford”; Jup Kastrati: “Faiku nuk u martua asnjëherë, ndonëse poeti francez Gijom Apolineri, kur e njohu në Londër më 1903, thotë se ishte martuar dhe banonte në Chingford” ) ; pyetje 3 – a pati fëmijë?
(Arkivat e Brukselit: “Gjatë kohës kur jetonte në Francë kishte njohur një grua të quajtur Sophie Annette Hygon me të cilën më 1897 kishte një djalë me emrin Henrik”! Ç’dimë për Henrikun 98 vjet pas lindjes: sa jetoi, la fëmijë, ka nipa e mbesa?
Tema e katërt: ç’e lidhte Faikun me Apolinerin? A janë vetm letrare, artistike, raportet e ndërsjellta aq të ngushta dhe aq miqësore e dashamirëse mes tyre? Objektivat: tregimi i Apolinerit, kushtuar Faik Konicës, “L’Albanais” (Shqiptari) – përkthyer nga Luan Rama, personazhi i Kanurit (Konicës) dhe “karakteri shqiptar i Kanurit”, këtij burri në dukje “si edhe të gjithë shqiptarët e tjerë, ndërmjet të cilëve shquhen burra të hijshëm”, në romanin e tij “La venue assise” (Gruaja e ulur).
Dënimet me vdekje dhe instiktet vetëvrasëse
Tema e pestë: a është e vërtetë se Turqia dhe deri vetë sulltani e dënoi Faik Konicën me vdekje?
Disa referenca për sa më sipër bëri edhe Isak Shema në shkrimin e tij “Të dhëna të reja lidhur me botimin e revistës “Albania” në Bruksel (1897-1902)”, në “Gjurmime Albanologjike” më 1975.
Tema e gashtë: a provoi ndonjëherë dhe a mos pati prirje a instikte për vetëvrasje Faik Konica? Objektivat: më i pari, Apolineri në tregimin e tij “Shqiptari”, në këtë shkrimin kryekëput kushtuar mikut të vet Faik Konicës (“Një ditë miku im më tha: “duhet të iki nga bota. Nesër do ta vras veten” – nënvizoi R. K.) e mandej edhe në romanin e tij “Gruaja e ulur” (“Në dukje ka qenë si edhe të gjithë shqiptarët e tjerë, ndërmjet të cilëve shquhen burra të hijshëm, por të predisponuar për vetvrasje” – nënvizimi R.K.)
Pas tij edhe Pashk Bardhi në shkrimin për Faik Konicën në “Hylli i Dritës” të vitit 1942, në njërën nga letrat që merrte nga ai: (“Kam një plagë… e ajo është vobeksia…Më vien keq për popullin shqiptar që s’më ka nonji faj! Pra, a duhet ta vras veten, a të përpiqem të fitoj jetën em nj’anë në dhe të huaj?” – nënvizoi R. K.)
Gjashtë tema, që kërkojnë edhe sot, sidomos sot, autorin.
Gjashtë pyetje, përkrah aq të tjerash politike, shoqërore, kulturore, letrare, artistike etj. që presin edhe sot, sidomos sot, përgjigje…
Rilindja, 23 qershor 1995 – 31 qershor 1995
* RAMIZ KELMENDI PËR FAIK KONICËN
Xhemail Peci
Fragment nga vëllimi i IV-ët (Ramiz Kelmendi dhe Porosia e Tij e Madhe) i monografisë studimore për Ramiz Kelmendin
Ju falemnerit shume Z. Peci qe na i sollet ne faqet e Gazetes se nderuar “Dielli” shkrimin shume interesant rreth biografise se Shqiptarit te Madh Faik Konica punuar me aq ndjenje dhe shije letrare nga studiuesi dhe shkrimtari i mirnjohur Ramiz Kelmendi. Edhe pse e pata lexuar me shume kenaqesi nje shkrim te tille tek “Rilindja” qe aso kohe delte ne Tirane kur e lexova ketu m’u duk se po e lexoja nga e para. Nje shkrim i shkelqyer!
Respekt,
Nik
E lexova me vemendje dhe interes shkrimin, por fatkeqesisht pervec pikepyetjeve qe perseriten dhe riperseriten ne te gjithe shkrimin, pak gjera te reja sjell ne drite. Sa per dijenine e autorit, data dhe vendi i vdekjes se Mehmet Konices jane te ditura per publikun shqiptar (Rome 1946), po keshtu edhe fakti qe Mehmet Konica NUK ka patur femije te vetet biologjike. 2 vajzat qe permenden ne shkrim jane vajzat e gruas se Mehmetit, e cila ka qene vejushe e nje oficeri i cili eshte ekzekutuar ne Itali (me gjase nga njerezit e Zogut) dhe ka patur dy vajza me te. Kur eshte martuar me Mehmetin, per arsye te udhetimeve te shumta neper bote Mehmeti i ka adaptuar keto vajza qe te mbajne mbiemrin e tij, per lehtesi vizash. Vec kesaj, “vajzat” e Mehmetit nuk jane martuar ne Itali por kane migruar bashke me nenen ne vendet e arabe, me gjase te madhe ne Siri.
Lidhur me pikepyetjen per femijen e Faikut, dihet se Faiku NUK ka qene KURRE i martuar. AI ka patur nje djale ilegjitim me francezen e permendur ne shkrim, por qe Faiku vete nuk ka jetuar kurre me te dhe qe as Faiku e as familja e tij as qe e ze ndonjehere me goje kete fakt (i cili thuhet te jete i vertete).