Nga Timothy M. Gay/*
Emri i saj mund të mos hyjë në tekstet e historisë së Shqipërisë, por Eleni Stefa nga Berati, e cila ndërroi jetë kohët e fundit në moshën e respektuar 102-vjeçare, ndihmoi mjaft për mposhtjen e fashizmit në Luftën e Dytë Botërore. Gjatë pushtimit nga vendet e Boshtit (1939-1944), ajo rrezikoi jetën, duke strehuar njerëz në nevojë nga radhët e Aleatëve, duke ndihmuar miq dhe të afërm të shpëtonin pasuri e katandi. Ajo pa me sytë e saj se si Berati shkatërrohej nga tanket Panzer dhe bombarduesit Stuka. Ajo ishte atje kur bashkëshorti i saj u detyrua të largohet në mal dhe pastaj ndihmoi amerikanët, avioni i të cilëve ishte rrëzuar aksidentalisht në Shqipëri, që të mos binin në duar të nazistëve. Ajo i bëri të gjitha këto ndërsa i duhej të kujdesej për fëmijët dhe të jepte mësim në një shkollë fillore.
Eleni ishte ende në të njëzetat dhe bashkëshorte e re, kur diktatori fashist italian, Benito Mussolini, pushtoi Shqipërinë të Premten e Zezë të vitit 1939. Jeta e rehatshme që kishte ndërtuar Eleni me burrin e saj Kostaq ndryshoi papritur. Kostaqi, i cili fliste rrjedhshëm pesë gjuhë të huaja dhe ishte kryeinspektor arsimi në Berat, shpejt zuri pozita drejtuese në Lëvizjen Nacional Çlirimtare, që ishte një ndër elementët e ndryshëm të rezistencës ballkanike. Me mbështetjen e Qendrës së Operacioneve Speciale Britanike (SOE), LNÇ nuk e la të qetë ushtrinë pushtuese dhe shkatërroi objekte ushtarake italiane kudo në Shqipëri.
Pas kapitullimit të Italisë në shtator 1943, duke lënë dhjetëra ushtarë të endeshin nëpër kodra, në Shqipëri hyri Wehrmachti i Adolf Hitlerit. Makina e luftës e Rajhut të tretë mbështetej te kromi dhe burimet e tjera natyrore që gjendeshin në Ballkanin e jugut. Çdo shqiptar që guxonte të sfidonte autoritetin e Rajhut ose që dyshohej se ndihmonte LNÇ, rrihej ose masakrohej pa mëshirë.
Në nëntor 1943, Kostaqi, Eleni dhe pjesëtarë të tjerë të LNÇ në Berat, mësuan me tronditje se një aeroplan amerikan transporti me 13 infermiere, 13 ndihmësmjekë dhe një ekuipazh prej katër vetësh kishte bërë ulje të detyruar pranë lumit Shkumbin. Për fatin e mirë të amerikanëve, një grup i LNÇ, i drejtuar nga një zëvendës i Kostaqit, e kishte mundur armikun në vendin e rrëzimit. Partizanët i strehuan dhe i ushqyen amerikanët, pastaj i çuan në Berat, duke u ruajtur nga aeroplanët dhe patrullat e armikut.
Amerikanët arritën në Berat në këmbë, mesditën e së premtes, më 12 nëntor, vetëm pak minuta pasi aeroplanët aleatë kishin bombarduar bazën ajrore të armikut Berat-Kuçovë. Amerikanët dhe mbrojtësit e tyre shqiptarë brohoritën kur panë aeroplanët nga një shpat kodre aty pranë. Kur amerikanët hynë në qytet, ishte populli i Beratit që brohoriti. Mijëra njerëz qëndronin në të dy anët e rrugës, duke u ndierë të nderuar që po prisnin njerëz të Aleatëve, me shpresën se prania e tyre parathoshte çlirimin.
Kostaqi ndihmoi që amerikanët të parakalonin nëpër qytet. Ceremonia përfundoi në shkallët e një shkolle, ku ai përktheu fjalimet e mirëseardhjes. Atë mbrëmje Eleni u shërbeu supë dy infermiereve amerikane në shtëpinë e saj. I biri 10-vjeçar Alfredo luante rolin e kamarierit. Duke luajtur me letra me amerikanet, njerëzit e familjes Stefa u bënë shumë pyetje atyre për jetën në Amerikë dhe për ushtrinë. Çdo dy mbrëmje, Eleni dhe Kostaqi u hapnin dyert e shtëpisë infermiereve të tjera.
Në agimin e së hënës, 15 nëntor, ndodhi ajo që i frikësoheshin të gjithë në Berat. Trupat naziste sulmuan pa paralajmërim, duke e ndëshkuar qytetin për simpatinë ndaj partizanëve. Meqenëse komanda e LNÇ e kishte ngarkuar Kostaqin për të siguruar jetën e amerikanëve, atij iu desh t’i çonte ata në male. Për një muaj të tërë, ai i udhëhoqi amerikanët me guxim në dimrin e ashpër dhe në terrenin e vështirë deri sa ata hynë në lidhje me një mision të zbulimit britanik në Krushovë. U deshën tri javë të tjera marshim nëpër male, për t’iu shmangur trupave armike, që amerikanët më në fund të nxirreshin në bregdetin e Karaburunit dhe të shpëtoheshin me anije nga aleatët.
Pas luftës, Kostaqi u vu në shënjestër nga regjimi i diktatorit komunist Enver Hoxha. Ai u burgos në vitin 1947 për “bashkëpunim” të fshehtë me Shtetet e Bashkuara dhe u shpall “armik i popullit”. Vitin tjetër ai u ekzekutua mizorisht.
Eleni u mor në pyetje nga policia sekrete e Enver Hoxhës dhe u nxor nga shtëpia e saj në Berat bashkë me familjen, duke përfshirë edhe vajzën e saj të vogël. Eshtrat e bashkëshortit të saj, njeriut që ndihmoi amerikanët t’u shpëtonin nazistëve, u gjetën vetëm pas rënies së regjimit të Hoxhës 45 vjet më vonë.
Me kalimin e viteve, disa nga amerikanët që shpëtuan gjallë në Shqipëri, mësuan për kushtet e saj tragjike dhe i dërgonin asaj pak para. Por borxhi që Amerika i ka Eleni Stefës dhe popullit të Shqipërisë për trimërinë dhe sakrificën e tyre gjatë luftës kundër Hitlerit dhe Musolinit, nuk mund të shlyhet kurrë. Populli i Shqipërisë shpëtoi shumë më tepër se sa 30 jetë të reja amerikane. Ata ndihmuan të shpëtohej bota nga fashizmi.
# # #
Timothy M. Gay është autor i librit SAVAGE WILL: THE DARING ESCAPE OF AMERICANS TRAPPED BEHIND NAZI LINES (Random House-Penguin, 2013). — VULLNETI I ASHPËR: SHPËTIMI I GUXIMSHËM I AMERIKANËVE TË BLLOKUAR NË PRAPAVIJËN NAZISTE.