Kur e quaj Mystehak Xhemalin si penë e kultivuar, ky nuk është një nomminim imi subjektiv, por është një vlerësim që ai e meriton.Si prozator, ka dalë para lexuesëve me tri romane: “Fundi i një kryeministri”, “Murgu”,”Trishtim i kolonelit” dhe, meqë me penën e tij shquhet dhe si një publicist, u ka dhënë lexuesëve tri libra me publicistikën e tij: “Shurdhëri dhe verbëri”,”Si e kam njohur Mehmet Shehun” dhe “Enigma e një murgu shetitës”.Veç të sipërmëve, në korpusin e tij të krijimtarisë përfshihet dhe poema simfonike”Mallakastër, Mallakastër!”.
Kur shoh gjithë këtë krijmtari me vlerë të Mystehak Xhemalit, më vjen ndër mend nobelisti francez (i vetmi në botë që i nxori gjuhën çmimit “Nobël”), ZHan Pol Sartër që thotë: ” Po nuk fole për ato që sheh, atëherë ti ke përgjegjësi për gjithçka”. Parë me këtë sy, Mystehak Xhemali jo vetëm flet, por vë dorën mbi plagët shoqërore të kohës. Ai më shumë ka nevojë për “fre”, se sa për “shtirje”. Tek i sheh këto “plagë” të kohës, në të dy sistemet që jeton shoqëria shiqiptare, fshikullon guximshëm mbi shkaktarët duke bërë një akt të madh qytetarie. Duke lexuar tregimet e tij, forcon bindjen që ke të bësh me një shkrimtar që është në opozicion me të gjitha pushtetet: të djeshmin e diktaturës, po se po, por dhe të sotmin që,sado si devizë ka “kostumin e bukur të demokracisë”, mjerisht, siç ka ndodhur dhe po ndodh,e ka bërë pis këtë kostum. Jo vetëm e ka bërë pis, por tek lexon, ligështohesh me ndodhi që, për çudi, edhe ti i ke parë dhe, sado që nuk je ndjerë mirë, ke “ngrohur atë furrikun e ngrohtë tëndin të shtëpisë” dhe ke heshtur. Ke heshtur dhe nuk ke bërë as më pak dhe as më shumë, por, kur thonë në Myzeqe ( më falni për citimin pak në vijë të drejtë): – I ke bërë trragë bythës. E barabartë me atë shprehjen infatile: me”ç’më duhet mua?!!!”.
Por Mystehak Xhemali nuk ndihet mirë, kur shoqëria shqiptare nuk ndihet mirë dhe shpërthen gati si minë e ndahet në cifla, se, edhe demokracia që mezi e pritëm, kthehet në një “mirazh” zgënjyese dhe buzët e zhuritura të “hallkut” as që arritën të lagën në “oazin” e premtuar.
Mbushesh me morrnica (i gjithë turpi të ndizet), kur lexon tregimin (me të drejtë e ka vënë në ballë të librit) ,”Nuk dua të vdes në errësirë”. Sa sinjifikativ është ky tregim, po aq dhe tronditës. Obsesioni i bukur për dritë, nga një gëzim i hareshëm, kthehet në një dramë të dhimbshme. Ç’dramë? Në tragjedi për një familje fshati. Dhe kjo “tragjedi” nuk ka ndodhur larg e larg në kohëra parahistorike, por, mjerisht, në ditët e “bukura” të demokracisë dhe, pikërisht, në kohën e një qeverisje,që nga programi, duhet të jetë afër halleve të popullit. Duke sjell këtë tregim kaq të dhimbshëm para lexuesit, karizma e autorit zë rritet. Zë e rritet,se jo vetëm nuk hesht, por e ngre zërin. Se, kur thotë Mark Twain:” Parajsën zgjidhe për klimën; për shoqërinë zgjidh ferrin”. Dhe kështu ka ndodhur dhe me Mystehak Xhemalin.
Edhe për sistemin që u përmbys ( e kam fjalën atë komunist), autori sjell tregime ku demaskon luftën e klasave dhe mediokritetin ideologjik të asaj kohe. Me tregimet”Amerikani” apo dhe “Admirali”, del mirë e gjithë trysnia që binte mbi familje të tëra për arsye, ndonjëherë, të stisura në “kulisa” mediokrish të vërtetë. Kjo trysni nuk është vetëm potenciale, por krejt reale.
Një tregim shumë domethënës është “Stalini në shi”. Tek e lexoja atë tregim, vazhdimisht, më dukej sikur dhe unë po shoqëroja atë grup të huajësh në atë kooperativë të largët (andej jo vetëm kam punuar për disa vjet, por jam kthyer për nja katër vjet të mira dhe në kohën e demokracisë), por duke i ndjekur ngjarjet deri në fund, në vlerësimin tim, ky tregim ka plot elemente të atij realizmit magjik të Markezit. Buza më shkonte vesh më vesh,tek ndjeja atë ison myzeqare të amplifikuar nga të huajët, që përmjet penës të Mystehakut i zuri as më pak dhe as më shumë “sindroma e Stokholmit”.
Tregimi “Alfonso” është nga më të bukurit; në domethënësi dhe, nëse flitet për shijen time, është antologjik. Bukuria as ka brirë dhe, po kështu, edhe vlera. Merrni me mend: një shtëpi në ikje; me kuç e me maç dhe, në këtë karvan kaq të dhimbshëm ka dhe një fëmijë 5-vjeç që i dhëmbin këmbët, por nuk ka vend për të hipur mbi gomaren e ngarkuar. Dhe në këtë rrugë kaq të gjatë, ja tek gjendet një nga shkaktarët e kasj tragjedie: një italian (pushtues, domosdo) i plagosur, dhe i zoti i karvanit (babai i atij 5-vjeçarit), shkarkon gomarin dhe “vë pushtuesin e plagosur”,Alfonson. Nuk ka se si ngrihen në apogje më mirë se tek ky tregim, karakteristikat e popullit tonë. Alfonsua “pushtues” u bë mik,se të tilë jemi ne, shqiptarët.
Në pjesën e dytë të tregimeve, janë përfshirë një pjesë tregimesh humoristike që janë tipit: “qesh e ngjesh”. Qesh e ngjesh, kur kjo”gjeshja” është e “hipotekuar” për qeverinë dhe gjith aparatin shtetëror. Sa të lexosh titullin, dhe e merr me mend se për kë bien daullet, Të tilla janë”Varr pa leje ndërtimi”,”Kur më ktheu surratin, njoha kandidatin”,” Bombola e gazit dhe frunella e vajgurit” dhe, ca më tej, më domethënësi:” Xhaxha, populli e ha”.
Libri ka dhe grimca të tjera që të bëjnë të qeshësh, nga ato që, po t’i gjykosh mirë, janë “qesh se nuk qaj dot”, se, me të vërtetë, për problemet që trajtojnë, janë për të qarë.
Duke thënë vetëm kaq, mendoj që të them: unë fola dhe portën për t’u njohur me tematikën e tregimeve kaq me vlerë të Mystehak Xhemalit e kam lënë hapur, Hyni atje dhe keni për të mbetur të kënaqur.
Tiranë, 12 prill 2016