Prof. As. Dr. Thanas L. Gjika/
Jeta dhe vepra e atdhetarit Sali Butka, komandant çetash që luftuan për lirinë e atdheut kundër pushtuesve turq e më pas kundër andartëve grekë, është vlerësuar prej shkencës zyrtare shqiptare si një atdhetar i shquar, bashkëpunëtor i vëllezërve Bajo e Çerçz Topulli, i Mihal Gramenos, Themistokli Gërmenjit, Ismail Qemalit, etj.. Mirëpo propaganda antishqiptare e qarqeve shoviniste greke nuk ia fal Sali Butkës shpartallimin e detashmentit ushtarak grek të strehuar në Voskopojë më 1916, prandaj ka sajuar shpifje kundër tij.
Fatkeqësisht ka edhe sot shqiptarë të cilët të ndikuar prej shtrembërimeve që ka sajuar prej kohësh propaganda shoviniste greke, vijojnë të përsëititin në media, nëpër kafene dhe në ndonjë libër shkencor, shpifjen sikur Sali Butka më 1916 kreu djegien e tretë të Voskopojës. Sali Butka u zgjodh komandant i çetave atdhetare të Kajo Babjenit, Qazim Panaritit, Kozma Trebickës, Vasil Tromarës, Hysen dhe Asllan Gurit, etj, dhe drejtoi marshimin drejt Korçës për tu bashkuar me forcat e Themistokli Gërmenjit. Detyra e forcave që drejtoi Sali Butka ishte, që bashkë me forcat e Th. Gërmenjit të çlironin qytetin dhe rrethinat e Korçës nga forcat greke, që i mbanin të pushtuara që nga korriku i vitit 1914. Mirëpo rrugën ua prenë ushtarët e një detashmenti të ushtrisë greke, që ishin strehuar në disa shtëpi grekomanësh në Voskopojë.
Gjatë viteve 1970-1996, kur punoja në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, duke studiuar jetën dhe veprat e rilindasve tanë, kisha krijuar bindjen e drejtë për karakterin atdhetar të Sali Butkës, i cili bashkë me djemtë luftoi për lirinë e atdheut. Djali i tij i madh, Gani Butka, më 1914 ra dëshmor në krye të batalionit kolonjar kundër forcave rebele të Haxhi Qamilit në Pogradec.
I kisha kundërshtuar, si në atdhe dhe këtu në emigracion, opinionet e gabuara të disa miqve të mij, të cilët vijonin të ngarkonin S. Butkën me faj për disa vjedhje që kishin bërë një a dy anëtarë të çetës së tij dhe sidomos për djegien e Voskopojës në vitin 1916.
Tani, pasi lexova librin e Petraq Katros po përpiqem t’i sqaroj edhe më mirë këta miq dhe të gjithë lexuesit duke recensionuar librin e Pertaq Katros “Kronikë Historike: KUSH ISHTE SALI BUTKA”, 2020, redaktor Alfred Çako. Titulli i dorëshkrimit, që kishte lënë autori më 1936, ishte “Jeta dhe veprimtaria patriotike e Sali Butkës”. Ndryshimi i titullit u bë për të theksuar karakterin kronikal të librit, pra për të treguar se ky libër mbështetet tek dokumentat origjinale dhe jo thjesht në kujtime dhe interpretime të autorit, i cili kishte qenë sekretari i çetës së Sali Butkës.
Në vitet 60-të të shekullit të XX-të shkrimtari Sabri Bodo, duke u mbështetur tek dotëshkrimi i Petraq Katros dhe në disa dokumenta historike, hartoi librin e tij biografik “Plaku i Butkës”, ku përshkroi jetën e veprën e atdhetarit Sali Butka. Mirëpo e vërteta mbi figurën e këtij atdhetari nuk zuri vendin e duhur, sepse mjaft lexues të ndikuar nga propaganda e qarqeve shoviniste greke, përhapën mendimin se shkrimtari S. Godo kishte shtuar nga fantazia e tij situata e shpjegime personale.
Besueshmëria e dokumentave që janë shpalosur në librin kronikal të Petraq Katros është plotësisht e besueshme mbasi dokumentat janë autentike dhe janë dhënë pasi mbesa e autorit, zonja Donika Katro Ristani ka shpalosur shkurt jetën e intelektualit atdhetar Petraq Katros. Për këtë shtesë që ajo i bëri dorëshkrimit origjinal, do të ketë mirënjohjen e gjithë lexuesve…
* * *
Petraqi u lind më 21 nëntor 1892 në familjen e atdhetarit Spiro Katro në fshatin Lavdar të Oparit. Kjo familje, ashtu si gjithë oparakët, për nga gjaku, gjuha e zakonet ishte thjesht shqiptare. Ajo kishte lidhje origjine me familjen e madhe të piktorëve dhe ikonografëve të famshëm shqiptarë KATRO. Mirëpo Patrikana e Ohrit, duke qenë se kishte si gjuhë zyrtare sllavishten e vjetër, ua përktheu mbiemrin shqiptar “KATRO” në formën sllave “ÇETIRI”. Prandaj ikonat e pikturat e tyre janë firmosur me këtë mbiemër. Ikonat e tyre ruhen sot në disa kisha të Beratit, Myzeqesë, etj, si dhe tek Muzeu Kombëtar i Ikonave. Sot propaganda keqdashëse sllavomadhe i quan ata piktorë maqedonas edhe pse nuk ka mundur ta ndryshojë dot origjinën e tyre si bij të krahinës së Oparit, kurse propaganda arumune i quan arumunë nga fshati Grabovë. Piktorët e kishave jetonin me vite në fshatrat ku pikturonin. Ndoshta në Grabovë, ku jetonte një koloni e lashtë aromune / rëmëne, që fliste gjuhën rëmëneshti, mundet që të kenë lindur një a dy nga piktorët e brezit të dytë të kësaj familjeje.
Babai i Petraqit jetonte me gjithë familjen në Lavdar dhe që aty merrej me tregtinë e lëndës së drurit në tregun e Korçës e të Manastirit (Bitolas). Ai mbante lidhje me atdhetarët shqiptarë të qytetit Manastir, si me djemtë e familjes Qiriazi, familjes Gërmenji (Telemakun dhe Themistokliun), familjes Zavalani (Fehmiun), etj. Duke qenë se Spiro Kosturi ra në sy për shqiptarizmin e tij, forcat antishqiptare e vranë tek Qafa e Bigllës kur kalonte më 1905, pra po atë vit kur vranë dhe shkrimtarin klerik Papa Kristo Negovanin bashkë me vëllain e tij ,Atë Vasilin.
Petraqi, djali i tretë i familjes, u lind më 21 nëntor 1892, mbas vëllezërve Marko dhe Vasil. Mësimet e para i mori greqisht tek shkolla greke e fshatit, kurse shkollën e mesme me profil tregtar, e kreu në Selanik. Jetimin e vogël e ndihmuan financiarisht dy vëllezërit, të cilët kishin emigruar në Odesë të Rusisë, ku punonin si furxhinj (rrëfim gojor i Vasil Katros gjatë takimeve që pata me të në vitet 1972-1973 në Korçë, Th. Gj).
Kur mbaroi këto studime, ekonomisti i ri, zotëreonte krahas shqipes dhe greqishten, frëngjishten dhe Italishten, por ai nuk qëndroi të punonte në Selanik, por u kthye në Shqipërinë e saposhpallur shtet i pavarur, ndonëse situata ishte e trazuar. U vendos në Korçë, ku mori dhe nënën e tij. Këtu ai u lidh me atdhetarët e qytetit.
I frymëzuar nga akti i poetit kryengritës M. Grameno, i cili në vitet 1907-1908 ishte bashkuar me çetën e Çerçiz Topullit si luftëtar e kronikan i saj, Petraqi 23 vjeçar, iu bashkua çetës së Sali Butkës në vitin 1915, për të shërbyer me pushkë e penë. Gjatë viteve 1915-1917 mori pjesë aktive në luftimet e çetës, mbajti shënimet e nevojshme për ngjarjet, kopjoi dokumenta, etj. Më tej u rivendos në Korçë, ku u lidh me intelektualët Milto Sotir Gura, Dhori Fallo, Ilo Mitkë Qafëzezi, Petraq Harizi, Dhori Kotti, pedagogët e Liceut Francez sidomos me drejtorin, Prof. De Courville, etj. Gjatë viteve 1923-1924 ishte pronar përgjegjës i gazetës “Zëri i Popullit”. Në vitet 1930-të shkroi kujtimet e tij për Republikën Shqiptare të Korçës, të cilat i pasoi me kujtimet për jetën e komandantit Sali Butka, të cilat i përfundoi më 1936. Në këtë vit krahas punës si pedagog i frëngjishtes në klasat e ulta të Liceut Frances, Petraqi vijoi punën edhe si pranar i fabrikës së kauçukut, ku prodhoheshin galloshe, çizme, opinga, këpucë verore prej llastiku, etj. Mirëpo sukseset e Petraq Katros, donacionet e tij për kishat dhe për të varfrit, pjesëmarrja në takime me nacionalistë dhe në demonstrata antifashiste shkaktoi urrejtje për të tek autoritetet e pushtimit italian dhe tek Enver Hoxha, kolegu i tij i Liceut Frances, diktatori i ardhshëm.
Karabinieria italiane e arrestoi Petraqin dhe e internoi gjatë viteve 1940-1941 në Noventa, Vicentina, kurse urrejtja e E. Hoxhës shpërtheu egërsisht mbas nëntorit 1944. Kur u kthye nga Italia më 1941, Petraqi qëndroi në Tiranë. Aty u afrua me shokët e tij nacionalistë disa prej të cilëve ishin bashkuar me organizatën atdhetare “Balli Kombëtar” që kishte krijuar dhe e drejtonte Mit’hat Frashëri. Ai nuk mori pjesë në formacionet ushtarake dhe as në poste drejtuese të kësaj organizate. Vijoi të merrej me fabrikën e kauçukut, që u bë e njohur me emrin Shoqëria “STIK”.
Qeveria komuniste e dëboi nga Tirana në fillim të vitit 1945 si “të padëshirueshëm”. Ia shtetëzoi pasurinë dhe shtëpinë e Tiranës dhe e detyroi të kalonte me banim në Korçë. Ndonëse Retraqi i pagoi të gjitha detyrimet ndaj shtetit si pronar fabrike, organet e Sigurimit të Shtetit e arrestuan bashkë me vëllain e madh më 19 korrik 1956, kuse vëllain e vogël e lanë të lirë.
Më 18 janar të vitit 1947, Gjykata Ushtarake e Tiranës, pa pasur asnjë fakt, dha dënimet e veta, për Petraq Katron 7 vjet burgim dhe për Marko Katron 5 vjet, me akuzën “amriq të Pushtetit Popullor që donin të përmbysnin Pushtetin”. Petraqit ia shtetëzuan edhe pasurinë e tundshme dhe të patundshme të Korcës dhe e dërguan nga burgu i Tiranës te kampi burg i Maliqit, ku ai vijoi dënimin. Pak më vonë ia arrestuan dhe bashkëshorten, të cilën e detyronin të pastronte banjat e godinës së Policisë. Djali i vetëm Piro mbeti jetim. Nëna u lirua pasi kreu dënimin, por duke qenë tepër e sëmurë, jetoi vetëm dy vjet.
Petraq Katro pasi kreu vitet e dënimit u lirua. U vendos në Korçë, ku u mblodh me djalin e nusen e tij dhe me dy fëmijët e tyre: Aurelin dhe Donikën. Në Korçën e viteve 1955-1967 nuk jetonte asnjë nga miqtë e tij. Disa prej tyre nuk kishin lënë trashëgimtarë e disa të tjerë i kishin fëmijët në Tiranë, ose në emigracion. Më 9 maj të vitit 1967 u shua Petraq Katro 75-vjeçar, i mënjanuar nga jeta dhe i përçmuar prej organeve të pushtetit diktatorial.
Natyrisht kujtimi i këtij intelektuali do të mbetet i pavdekshëm, jo vetëm përmes pasardhësve, por edhe përmes aktivitetit atdhetar, kujtimeve, letrave, dokumentave dhe fotografive, që kanë vlera kombëtare…
* * *
Pjesa tjetër e librit parashtron jetën e Sali Butkës që nga lindja deri në vitin 1936 kur u përfundua libri, dy vjet para vdekjes së heroit Sali Butka, i cili me aftësitë dhe guximin e tij ariti t’i mposhtette kundërshtarët turq, grekë dhe gjeneralët aleatë austriakë e francezë.
Duke qenë se jeta e S. Butkës është bërë e njohur prej shumë shkrimve të historianëve, prej ribotimit të ripunuar të librit biogradik të Sabri Godos (2014), dhe prej fjalimeve e artikujve që u botuan me rastin e përurimit të monumentit të tij në Kolonjë, unë do të ndalem kryesisht tek dokumentat që ka sjellë në librin e tij Petraq Katroja. Këto materiale sqarojnë plotësisht situatën dhe shkaqet pse u krye beteja midis forcave shqiptare të Sali Butkës dhe forcave të detashmentit grek të strehuara me qëllim që ta kishin Voskopojën si një pikë strategjike të ushtrisë greke për ta përdorur kundër forcave patriotike shqiptare të Korçës, që drejtoheshin prej Themistokli Gërmenjit.
Kur forcat shqiptare që drejtoheshin prej S. Butkës aritën në Lavdar të Oparit, mësuan se në Voskopojë ishin strehuar forcat e një detashmenti grek, të cilat duheshin larguar nga Voskopoja për ta pastruar zonën nga mbeturinat e forcave pushtuese greke. Kapedani Sali Butka i diktoi sekretarit të tij Petraq Katron këtë letër drejtuar Pleqësisë së katundit Voskopojë:
“Lavdar, më 13 tetor 1916
PLEQËSISË SË VOSKOPOJËS.
Me vendim të Qeverisë Shqiptare dhe me urdhër të Komandës Austriake jemi të detyruar të kalojmë përmes Voskopojës për të vajtur në Korçë. Prandaj ju lutemi shumë, si vëllezër që jemi, të mos bëni kundërshtime dhe të bëhi shkaktarë që të bëjmë luftë në mes tonë, pa patur ndonjë dobi, se sapo që të na kundërshtoni, do të jeni përgjegjës, se neve nesër do të vijmë.
Komandant i çetave shqiptare
Sali Butka (d.v.)”.
Të nesërmen i erdhi S. Butkës përgjigja e hartuar po më 13 tetor 1916 greqiasht prej komandantit të forcave greke, Kapitenit Theodhoros Maromatis, me emrin e mbiemrin e shkruar prej tij. Ky dokument riprodhohet në libër, në origjinalin greqisht dhe shqip i përkthyer prej sekretarit P. Katro. Këtu po riprodhoj përkthimin shqip:
“Voskopojë, më 13 tetor 1916.
KRYETARIT TË ÇETAVE SALI BUTKA.
Letra juaj drejtuar Pleqësisë së Voskopojës, ra në duart tona, e gjetur në xhepat e të dërguarit tuaj. Ju lajmërojmë në formë të prerë dhe kategorike të mos guxoni të vini për në Voskopojë, ku gjendet ushtëri greke me mbrojtës kombëtarë se do të gjeni përpara të radhitura sfungjitë greke dhe do të pendohi.
Kryetar i Detashmentit Grek,
Theodhoros Maromatis Kapiten (d.v.)”
Kjo përgjigje sqaron se forcat greke nuk ishin një grup i vogël prej 15-20 vetësh, si thonë të gënjyerit prej propagandës greke, por një detashment (batalion) i plotë. Këta pasi kishin kapur të dërguarin e forcave shqiptare, ia kishin marrë letrën dhe ia kishin dorëzuar kapitenit grek. Ky, pasi ia kishin përkthyer greqish, hartoi përgjigjen e vet, pa vënë në dijeni Pleqësinë e Voskopojës.
Të nesërmen, sqaron P. Katro, Saliu dërgoi letrën e dytë me Gaqi Leno, nipi i Dhimitër (Bitër) Dallamanga, një nga përfaqësuesit e parësisë së Voskopojës:
“Lavdar, më 14 tetor 1916.
ZOTIT BITRI DALLAMANGO DHE PLËQESISË SË VOSKOPOJËS
Dje i dërguam Pleqësisë së Voskopojës një letër, por për fat të keq, nga përgjigja që muarmë, kjo letër paska rënë në duar të grekëve dhe na përgjigjet një Kapiten me mënyrë frikësimi, që të mos guxojmë të afrohemi në kufijt’ e Voskopojës, se do bëhemi pashman. Prandaj po ju dërgojmë këtë letër të dytë, se e kemi për detyrë t’ju sqarojmë dhe t’ju bëjmë të ditur se në bazë të vendimit të Qeverisë Shqiptare dhe me Lejën e ndihmën e Komandës Ushtarake Austriake, jemi të urdhëruar që të çlirojmë të gjitha vendet e Kazasë së Korçës, me kufijtë e caktuar nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër nga të gjithë mbeturinat e ushtrisë greke dhe nga andartët, të cilët vazhdojnë të bëjnë dëme në fshatrat tona duke munduar popullin e duke plaçkitur. Prandaj, u vemë në dijeni që të mos tërhiqi na ca pak andarë, që keni aty dhe disa çobenj, që kërkojnë turbullira dhe të guxoni të na kundërshtoni. Çdo kundërshtim do të jetë në dëmin tuaj, se neve do të vimë me çdo therori, për të vazhduar rrugën tonë për Korçë dhe kështu e plotësojmë misionin tonë të shenjtë. Po të jetë se ju do të kuptoni interesin tuaj dhe të Voskopojës, duhet të ngrini flamurin kombëtar të Skënderbeut, dhe ju sigurojmë se nuk do të hyjë në Voskopojë asnjë komit nga çetat tona përveç Qazim Panaritit me 10 shokë, i cili është urdhëruar që, në marrëveshje me ju, të emërojë një Krahinar vendës dhe një numër gjindarmësh papë nga fshati juaj për të mbajtur regullin dhe qetësinë në Voskopojë.
Për çdo kundërshtim përgjegjësia ju mbetet juve.
Me nderime Sali Butka Komandant i Çetave Kombëtare (d.v.)”
Gaqi Lenoja u nis nga Lavdari me këtë letër ditën e premte më 14 tetor 1916 dhe u porosit që përgjigjen ta shpinte në fshatin Gjergjevicë të nesërmen në drekë, ditë e shtunë më 15 tetor. Mirëpo, si sqaron autori i librit, komandanti grek dhe paria grekomane e fshatit Voskopojë hartuan përgjigjen greqisht në mungesë të Kryekatundarit. Ata kishin vjedhur vulën dhe pasi kishin hartuar përgjigjen si donin vetë kishin shkruar emrin e mbiemrin e Kryekatundarit dhe e kishin vulosur letrën.
Po jap këtu variantin e përkthyer shqip prej P. Katros:
“Katundaria e Voskopojës, më 14 tetor 1916.
Zotit Sali Butka.
Muarmë letrën tuaj dhe mësuam se kini vendosur të vini në Voskopojë. Po u lajmërojmë dhe duhet ta dini, se nuk do të lejojmë kurrë, sepse është gjynah, që me këmbët e ndyra të shqiptarëve të shkelet Voskopoja antike greke. Nuk do të pranojmë kurrë tjatër flamur pëveç atij grek dhe do ta mprojmë deri në pikën e fundit të gjakut tonë.
Katundari i Voskopojës
Lluka Fundo
(Vula e Katundarisë)”
Petraq Katro sqaron se Gaqi Lenoja ia dorëzoi sipas porosisë Bitri Dallamangës. Aty ndodhej dhe dhaskali grek Foça Gjeorgjiadhi, që ishte dhëndër i Bitrit. Ky e shpuri letrën jo tek katundaria e fshatit, por tek komandanti grek dhe paria grekomane. Pas dy orësh këta formuluan përgjigjen greqisht dhe e nisën po me Gaqi Lenon. Petraq Katroja vijon sqarimin se kur Sali Butka ariti në Korçë, takoi lluka Fundon dhe ky i tha se ai nuk ndodhej në Voskopojë kur ishte shkruar letër-përgjigjia dhe se vulën e katudarisë ia kishin vjedhur grekomanët e Vosokopojës.
Libri vijon me përshkrimin e ngjarjeve. Shumica e banorëve të Voskopojës donin që fshati të dorëzohej pa luftë, por ushtarët grekë dhe paria grekomane vendosën të kundërshtonin. Filloi këmbimi i predhave të pushkëve. Sali Butka, për t’i trembur kundërshtarët, i vuri zjarrin një plevice aty pranë. Nga shtëpia e grekomanit Ilo Ziu ushtarët grekë hapën zjarr të përqendruar. Këmbimi i të shtënave u shtua. Morrën flakë mullaret e barit dhe shtëpitë ku ishin strehuar forcat e detashmentit grek. Flakët dhe tymi shaktuan turbullirë. Shumë banorë të fshatrave rrotull u turrën dhe u vunë zjarrin shumë shtëpive të tjera. Filloi plaçkitja e shtëpive dhe largimi i voskopojarëve të lemerisur. Vetë Saliut i vodhën levenxen që mbante mbi kalin e tij aty pranë.
Midis plaçkaxhinjve që filluan sulmuan mbi shtëpitë e fshatit, autori i kronikës përmend hajdutin me damkë Malkë Zvarishti. Me të, për fat të keq, shton ai, u bashkua dhe Zenel Braçe, një nga komandantët e çetave të Sali Butës.
Forcat greke, pasi u thyen e braktisën në panik Voskopojën. Sali Butka me forcat e tij i ndoqi dhe kur i ariti u hapi zjarr. Në këto luftime u vranë 6 ushtarë grekë, kurse të tjerët u kapën rob dhe u shpunë në Korçë.
Këto letra me vlerë të madhe dokumentare dëshmojnë qartë se shkaktarët e vërtetë për djegien e tretë të Voskopojës nuk ishte Sali Butka, por komandanti i forcave greke, Kapiteni Theodhoros Maromatis, i cili nuk pranoi ta lëshonte pa luftë Voskopojën, si dhe fshatarët fqinjë, që sulmuan për të bërë plaçkë të nxiur nga lakmia dhe veprimet e kriminelit Malkë Zvarishti.
Atdhetari intelektual Petraq Katro ka meritën se i ruajti origjinalet e këtyre letrave bashkë me përkthimin shqip të letrave që ishin hartuar greqisht. Ai i ruajti këto dokumenta në arkivin e tij edhe pasi i riprodhoi në librin dorëshkrim të vitit 1936. Dëshmi e formimit dhe e ndërgjegjes së tij shkencore.