Nga libri “Udhëtime në Ishujt Jon, Shqipëri, Thesali, Maqedoni, etj. gjatë viteve 1812-1813”. i Henry Holland
Përgatiti dhe përktheu Rafael Floqi
Prolog
Sir Henry Holland, 1st Baronet, (27 tetor 1788 – 27 tetor 1873) ishte një mjek britanik dhe shkrimtar udhëtimesh. Ai kishte një praktikë të gjerë dhe ishte mjek shtëpiak i Karolinës, Princeshës së Uellsit dhe Mjek i Jashtëzakonshëm i Williamit IV dhe i Mbretëreshës Viktoria. Ai u zgjodh anëtar i Shoqërisë Mbretërore në janar 1815. Ai zgjodh Baron në 1853. Shkencërisht, Holland dha një kontribut të hershëm në teorinë e mikrobeve të sëmundjes në esenë e tij “Mbi hipotezën e jetës së insekteve si shkaktare të sëmundjeve?” si dhe në “Shënime dhe reflektime mjekësore”, 1839.
Por Holland e fitoi famën përmes shkrimeve të tij të udhëtimit, pasi kishte udhëtuar në Islandë dhe nëpër Ballkan dhe Gadishullin Iberik, ndërsa britanikët ishin në luftë me Francën.
Henry Holland ishte shumë i ri për t’u pranuar në Kolegjin e Mjekëve në atë kohë, kështu që ai ndërmori disa udhëtime jashtë vendit. Në fillim të vitit 1812 ai u nis për një udhëtim 18 mujor duke vizituar Portugalinë, Spanjën, Shqipërinë Greqinë dhe Turqinë. Ai kaloi 3 muaj në një spital ushtarak në Portugali duke ndihmuar të plagosurit e Luftës së Gadishullit. Me kthimin e tij në Londër, Henry Holland zuri vend me shpejtësi në nivelet më të larta të shoqërisë londineze, duke u bërë mik me Lordin Lansdowne, Lordin Aberdeen dhe Lordin Holland. Ai takonte shpesh, ndër të tjera, edhe poetin e madh romantik, Lordin Bajron si dhe Sir Humphrey Davy. Ne vitin 1815 ai botoi librin me shënime udhëtimi “Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c. during the years 1812-1813.” “Udhëtime në Ishujt Jon, Shqipëri, Thesali, Maqedoni, etj. gjatë viteve 1812-1813”.
Në këtë libër jepen pamje të trojeve shqiptare nën perandorinë otomane dhe pasqyrohen karakteristikat e njerëzve dhe të vendeve, nga ky libër shkëputëm një përshkrim të drejt për drejtë sa realist dhe romantik të një takimi që ky mjek i ri në atë kohë, pati në Sarajet e Janinës me pashain e Madh Ali Pashë Tepelenën. Në këtë portret me fjalë jepet figura sa e jashtme dhe e brendshme e Pashait të madh më me saktësi si asnjë tjetër, jepen veçanti dhe karakteristikat jo vetëm fizike, por edhe veçantitë psikologjike e diplomatike të pashait të madh. Për vetë faktin, që ky portret është një dëshmi e drejtpërdrejtë dhe e gjallë e gjithë ngjyra e pashait dhe enturazhit të tij, është një element mjaft domethënës edhe me vlerë në përshkrimin e kësaj figure të madhe të historisë sonë kombëtare. Për ta bërë disi më interesante, për stilin e artikullit të gazetës, mora lirinë të vendos disa mestituj.
Në audiencë tek Pashai. Mes luksit dhe armëve
Shtyllat e Sarajit, në largësi të barabarta dhe me zbukurime të pasura, por pa ndonjë rregull të qartë arkitekturor, u jepnin larmi mureve të banesës. Në këto shtylla dhe me kamare ndërmjet tyre, ishin varur armët e vezirit, jataganë, kama pushkë dhe pisqolla; të gjitha nga punimet më të mira, dhe të stolisura me bollëk me ar dhe xhevahire. Një tapet turk mbulonte dyshemenë dhe divanet që e rrethonin tërësisht dhomën, me përjashtim të skajit të poshtëm të saj. Këta ishin shumë të gjerë dhe të ngritur rreth pesëmbëdhjetë centimetra nga toka; ku qenë vënë jastëkë prej sateni të kuq, me thekë të gjatë prej dantelle ari. Mbi një vatër digjej një zjarr i madh druri, mbi të cilin ngrihej një oxhak si i dalë, ose më mirë një oxhak, në formën e një tende konike, e zbukuruar e me shumë me prarim, me figura dhe pajisje të ndryshme. Megjithatë, këto vëzhgime të vogla nuk u bënë qysh në momentin e hyrjes sonë në apartament. Të gjithë vëmendjen tonë në atë moment e pushtoi vetë personi, i Ali Pashës, figura e të cilit përbënte pjesën më interesante të tablosë.
Ai ishte ulur sipas mënyrës turke, me këmbët e kryqëzuara poshtë, në një divan menjëherë përtej zjarrit, që qe disi më i ngritur se pjesa tjetër dhe më i pasur në dekorimet e tij. Në kokë mbante një kapuç të lartë të rrumbullakët, me ngjyrën të thellë blu në bizele dhe të rrethuar me dantella ari. Rroba e tij e jashtme ishte prej një pëlhure të verdhë, po ashtu e qëndisur shumë; dy këmishët e brendshme me vija të ndryshme me ngjyra dhe rrjedhin lirshëm nga qafa tek këmbët; duke u kufizuar vetëm në bel me një rrip të qëndisur, në të cilin ishin fiksuar një pistoletë dhe një kamë, me punime mjaft të bukura dhe delikate.
Dorezat e këtyre armëve ishin të mbuluara me diamante, perla, dhe smeralde me përmasa dhe bukuri të mëdha të vendosura në dorezën e secilës. Në gishtat e tij, veziri mbante shumë unaza të mëdha diamanti dhe gryka e nargjilesë, nga e cila pinte duhan, ishte po aq e zbukuruar me lloje të ndryshme bizhuterish, por më shumë nga veshja e tij, binte në sy, sidoqoftë, pamja e Ali Pashës, të cilën në këtë kohë angazhuam ta vëzhgonim sinqerisht.
Portreti i Pashait
Është e vështirë t’i përshkruash tiparet, qoftë në detaje, qoftë në efektin e tyre të përgjithshëm, në mënyrë që të përçohet ndonjë përshtypje e veçantë në mendjen e lexuesit. Nëse do të provoja një përshkrim të tipareve të Aliut, do të flisja për fytyrën e tij si të madhe dhe të plotë; ballin jashtëzakonisht të gjerë dhe të hapur, i gjurmuar nga shumë rrudha të thella; me sy depërtues, por jo shprehës të egërsisë; hunda e bukur dhe e formuar mirë; goja dhe pjesa e poshtme e fytyrës e fshehura, përveç kur fliste, nga mustaqet dhe mjekra e gjatë që i bie mbi gjoks. Lëkura e tij është disi më e zbardhur se ajo e zakonshme e turqve, dhe pamja e tij e përgjithshme, nuk tregon më shumë sesa mosha e tij aktuale, rreth gjashtëdhjetë ose gjashtëdhjetë e një vjeç, përveçse ndoshta nga që mjekra e tij është më e bardhë se zakonisht në atë moshë. Qafa është e shkurtër dhe e trashë, silueta e bollshme dhe e pafuqishme; shtatin e tij e pata rast ta matja më vonë, qe rreth pesë këmbë e nëntë inç.
Karakteri i përgjithshëm dhe shprehja e fytyrës, janë pa diskutim të shkëlqyera dhe veçanërisht balli i tij është një tipar shumë i mrekullueshëm. Shumëçka nga talenti i një njeriu mund të tregohet, nga pamja e jashtme; cilësitë morale, megjithatë, mund të mos përcaktohen në mënyrë të barabartë në këtë mënyrë; qoftë dhe nga vëzhgimi i rastësishëm i të huajit, unë mund të konceptoj, nga përvoja ime, se asgjë mund të duket se fshihet veçse që ajo që është e hapur, e qetë dhe joshëse. Më pas m’ u dhanë mundësitë t’i shikoja poshtë kësaj pamjeje të jashtme. Ndriçuar nga një sobë zjarri që digjej ashpër nën një sipërfaqe të lëmuar.
Karakteri i Aliut
Kur hymë në banesë, veziri u përkul përpara, pa u ngritur nga kolltuku, dhe lëvizi dorën në zemër, një mënyrë e hijshme dhe dinjitoze si përshëndetje që është e zakonshme në të gjithë Lindjen. Ai na bëri shenjë të ulemi në divane në një distancë jo të madhe nga divani i tij, përkthyesi ndërkohë qëndronte përpara. Ai fillimisht e pyeti atë, nëse ne flisnim romishte, (greqishten e re) apo cilat nga gjuhë të tjera. Ndaj kësaj kërkese për të folur këtë greqishten moderne, ne ju përgjigjëm se nuk kishim dëshirë.
Lord Bajroni e përshkruan kështu Aliun, si një njeri i luftës dhe të rreptë; megjithatë, në linjat e tij të fytyrës nuk mund të gjurmoni, veç butësi dhe më i butë është shkëlqimi i syve të tij. Përgjatë asaj fytyre të nderuar të moshuar, veprat që lidhen me të e njollosin me turp nuk shquhen. I detyruar të përgjigjej negativisht; përkthyesi shtoi, me sugjerimin e tij, se ne e kuptonim helenishten; emrin me të cilën njihet gjuha e lashtë greke në vend. Veziri, kishte vazhduar të punësonte grekë në punë, ndërsa dragomani i tij po komunikonte me ne në italisht.
Aliu më pas shprehu në përgjithësi kënaqësinë e tij që na shihte në Janinë. Ai na pyeti se sa kohë kishim që ishim larguar nga Anglia? Ku kishim udhëtuar, dhe në çfarë, intervali? Kur kishim mbërritur në Shqipëri? Nëse ishim të kënaqur me atë që kishim parë ende në këtë vend? Si na pëlqeu pamja e Janinës? Nëse kishim përjetuar ndonjë pengesë për të arritur në këtë qytet? Dhe pyetje të tjera të natyrës së ngjashme. Megjithëse shqiptimi i greqishtes moderne ishte ende i ri dhe i çuditshëm për veshin tim, megjithatë e kuptova mjaftueshëm, për të qenë i vetëdijshëm se Colovo ia përktheu përgjigjet tona të këtyre pyetjeve me shumë qartësi dhe saktësi.
Menjëherë pasi filloi biseda, shoqëruesit i sollën secilit prej nesh një llullë, me pipa prej qelibari, të rrethuara me diamante të vegjël; dhe pak më pas na u servir kafeja e cilësisë më të mirë që gjendej me gota porcelani, brenda atyre mbulesave të arta. Veziri vetë pinte kafe dhe duhan me intervale gjatë zhvillimit të bisedës. Interesimi që ai bëri në lidhje me udhëtimin tonë në Janinë, na dhanë mundësinë ta komplimentonim për qeverisjen e shkëlqyer të zotërimeve të tij dhe për vëmendjen që ai i kishte kushtuar përmirësimit të rrugëve.
Nga Bajroni, tek Lufta Franko-Ruse. Pashai një diplomat i lindur
I përmenda në përgjithësi pashait përshkrimi poetik të Bajronit për Shqipërinë, dhe interesin që kishte ngjallur në Angli dhe botimi i ardhshëm i z. Hobhouse mbi udhëtimet e tij në të njëjtin vend. Ai dukej i kënaqur me këto rrethana dhe na tha se e kujtonte Lordin Bajron.
Më pas, ai na foli për gjendjen aktuale të Evropës; dhe me një atmosferë të zellshme dhe të theksuar ankthi, na pyeti, se cili ishte mendimi jonë i fundit, për përparimin që ushtritë franceze po bënin atëherë në Rusi dhe se çfarë të reje kishim nga ngjarjet në Spanjë.
Në pikën e parë, ishte e qartë se informacioni që dhamë nuk ishte i ri për të, megjithëse ai nuk e tha shprehimisht këtë: mënyra e tij, ishte megjithatë, të tregonte interesin e fortë, që ndjente për këtë temë, dhe dukej sikur po kërkonte në mënyrë indirekte, për të marrë opinionet tona për një ngjarje, e cila në fund të fundit mund të ketë një rëndësi të madhe për mirëqenien e tij politike.
Ai ishte më pak i informuar për çështjet e Spanjës; dhe ne i dhamë atij një tregim të shkurtër të betejës së Salamankës dhe hyrjes së Lord Wellington në Madrid, për të cilën ai kishte dëgjuar më parë vetëm njoftime të përgjithshme.
Anija e pashait e marrë peng nga anglezët
Tema tjetër e bisedës u parapri nga ai duke na pyetur, nëse kishim parë në Santa-Maura një nga korvetat e tij të armatosura, e cila ishte kapur dhe dërguar atje nga një fregatë angleze. Këtë temë ne e kishim parashikuar më parë, dhe jo krejtësisht pa paramendim. Anija në fjalë, e cila ishte një anije e madhe me 26 ose 28 topa, të cilën ne e kishim parë, në fakt, gjatë kalimit tonë nga Itaka në Korfuz. Ajo qe ndaluar në afërsi të Korfuzit nga një fregatë angleze, që kishte në bord një ngarkesë të madh drithi dhe në rrethana që e bënin të qartë, se kishte një plan për të shkelur bllokadën ndaj atij ishulli. Ndonëse ndoshta ishte i vetëdijshëm se anija ishte ligjërisht një peng, Ali Pasha shprehu indinjatën e madhe për këtë temë edhe pse i pat shkruar me shumë ngrohtësi qeverisë lokale të Santa-Maurës, ndërsa ne ishim në atë ishull, saqë na vuri në dyshim, për një moment, nëse mos do të kishte qenë më mirë ta vononim ca udhëtimin tonë për në Janinë derisa çështja të rregullohej më tej. Duke e paraqitur temën gjatë intervistës sonë me të, Veziri foli me gjallëri, por edhe me njëfarë ngrohtësie. Ai u ankua për padrejtësinë e bërë ndaj tij me kapjen e anijes, dhe mohoi të drejtën e kapjes në këtë rast të veçantë dhe pretendoi për mirësitë e tij të ndryshme që kish bërë ndaj qeverisë sonë, si dhe ndaj individëve të kombit anglez, siç duhet sipas tij, duhet ta kishin siguruar atë, kundrejt akteve të tilla armiqësore.
Ne u përgjigjëm se si udhëtarë të thjeshtë, nuk mund të guxonim të jepnim një përgjigje, që mund të konsiderohej zyrtare, por se ne nuk dyshonim, nga njohuritë tona për disponimet e qeverisë angleze, ndaj tij dhe se, kur çështja të shpjegohej, siç duhej, marrëveshja përfundimtare, do të ishte e drejtë dhe e kënaqshme për Lartësinë e Tij. Kjo sigurisht që do të thoshte pak për të, edhe Veziri pa dyshim e kuptoi situatën si të tillë. Ai shtoi vetëm disa fjalë, dhe më pas, me një zë të lartë apo edhe me të qeshura të zhurmshme, shprehu dëshirën e tij për ta ndryshuar temën.
Tani ai pyeti nëse ne ishim të qetë në shtëpinë që ai na kishte caktuar; dhe se shpresonte se do të qëndronim pak kohë në Janinë; dhe pyeti, nëse kishim ndonjë plan për të shkuar në Stamboll apo në Athinë?
Duke i shpjeguar qëllimin tonë për të vizituar vendin e fundit, ai tha se ne do të kishim çdo mundësi për të kaluar nëpër zotërimet e tij, dhe na ofroi çdo shërbim tjetër, që mund të ishte në fuqinë e tij. Para se të përfundonte audicioni ynë, ai më përmendi se ishte informuar, se unë isha mjek dhe pyeti, nëse kisha studiuar mjekësi në Angli?
Duke iu përgjigjur kësaj pyetje në mënyrë pozitive, ai shprehu dëshirën e tij, që të konsultohej me mua për ankesat e tij shëndetësore, përpara se ne të largoheshim nga Janina; një propozim për të cilin u përkula, megjithëse jo pa frikën e vështirësisë në përshkrimin e rastit të një pacienti të tillë.
Ai na përcolli me shumë dashamirësi, pasi kishim qëndruar rreth gjysmë ore në pritjen e tij. Përkthyesi vazhdoi të qëndronte në këmbë, gjatë gjithë kohës dhe gjithashtu edhe gjashtë shoqërues që mbetën në apartament gjatë gjithë audiencës sonë. Katër prej tyre ishin të rinj shqiptarë, të gjatë dhe të pashëm, me flokë të gjatë të lëshuar dhe me veshje dhe armët e tyre të kushtueshme dhe madhështore. Dy syresh ishin zezakë, të veshur me çallma të bardha dhe gjithashtu me petka me shumë shkëlqim. Qëndrimi i vezirit në këtë intervistë ishte i sjellshëm dhe e kujdesshëm dhe pa asnjë gërricje. Nuk kishte, në fytyrën e tij, as në të folur, apatinë formale dhe të paepur që është karakteristikë e turqve si popull; por kishte më shumë gjallëri, humor dhe ndryshim shprehjeje. E qeshura e tij është shumë e çuditshme dhe toni i saj aq i thellë, sa i afrohej një gjëmimi, që pothuajse mund të trembte një vesh të pamësuar me të. Gjithsesi isha mjaft i kënaqur me rezultatin e kësaj interviste, e cila përcaktoi fillimin e lidhjes sime të gjatë dhe interesante me këtë burrë të veçantë. Një rrëfim për marrëdhënien time të mëtejshme me të, gjatë qëndrimit tonë në Janinë, do të japim në kapitullin pasardhës.
Ne u kthyem në banesën tonë me të njëjtët kuaj që na kishin sjellë në saraj. Duke kaluar nëpër oborrin e pallatit, vura re disa nga ushtarët shqiptarë, të cilët mbanin shalle të kuqe, të mbështjellë në mënyrë të veçantë rreth kokës dhe qafës. Këta burra janë kryesisht nga rrethet e Shqipërisë veriore, në kufijtë e Maqedonisë së lashtë: ata janë përgjithësisht të gjatë dhe persona muskulor, të egër dhe të ashpër në zakonet e tyre të jetës dhe kanë reputacionin e të qenit ushtarë të shkëlqyer sipas mënyra shqiptare të luftës. Karakteri i popullit të lashtë të asaj zone na jepej nga shkrimet e Tit Livy-t ngjan jashtëzakonisht me atë të racës moderne të këtyre banorëve.