Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Search Results for: themistokli germenji

KONGRESI I MANASTIRIT DHE KONGRESET TJERË GJATË SHEKULLIT TË XX -TË

by

Dr. Bexhet Asani

                  Njëqind e njëmbëdhjetë vjet më parë përfundoi punimet Kongresi Historik i Manastirit. Ky vit, pra viti 2019, është viti jubilar i njëqind e dhjetë vjetorit të botimit të abetares së parë të Parashqevi Qiriazit më 1909, disa muaj pas përfundimit me sukses të punimeve të Kongresit të Manastirit. Sipas patriotit të shquar Gjergj Qiriazit Kongresi filloi punimet më 14 nëntor dhe i përfundoi më 22 nëntor të vitit 1908. Në Kongres morën pjesë 32 delegatë nga 26 qytete dhe të shoqërive, të cilët kanë pasur 52 vota, dikush mund të mendoj se nuk e kemi bërë llogarinë mirë, por, disa delegatë kanë pasur nga dy vota, ndërsa 18 delegatë ishin pa të drejtë vote. Pjesëmarrëse në Kongres ishte edhe mësuesja e popullit Sevasti Qiriazi, por pa të drejtë vote. Në Kongres kanë marrë pjesë 50 delegatë. Sot në këtë ditë të shënuar, dita më e arritur e popullit shqiptar në Maqedoni, këto 24 vitet e fundit, kemi nderin të përmendim e mrat e ndritur, të pjesëmarrësve të Kongresit të Manastirit: Kryetar nderi u zgjodh qeveritari Hivzi Pasha. Anëtarë u zgjodhën: Ellahudin Bej dhe Gjergj Qiriazi nga Manastiri, Shefqet Frashëri dhe Thoma Avrami nga Korça, Grigor Cilka dhe Sami Pojani vinin nga shkollat e amerikane, Mihal Grameno poashtu nga Korça, Rauf Gjirokastra dhe Bajo Topulli nga Gjirokastra, Dhimitër Buda dhe Simon Shuteriqi nga Elbasani, Shahin Kolonja nga Kolonja, Luigj Gurakuqi, Mati Logoreci dhe Gjergj Fishta nga shoqëria “Bashkimi” e Shkodrës, Ndre Mjeda nga shoqëria “Agimi” e Shkodrës, Ahile Eftimiu nga Konstanca e Rumanisë, Sotir Peci përfaqësonte shoqëritë shqiptare të Bukureshtit dhe të Amerikës, Zejnel Leskoviqi nga Leskoviku, Mitat Frashëri përfaqësonte Janinën dhe Selanikun, Leonidh Naçi Vlorën, Rafëz Ibrahimi dhe Emin Bej përfaqësonin Shkupin, Refik Toptani Tiranën, Adhem Shkaba koloninë e Sofjes, Dhimitër Male përfaqësonte Filipopullin, Fehim Bej Zavalani përfaqësonte koloninë e Misirit, Luigj Gurakuqi përfaqësonte shqiptarët (arbëreshët) e Italisë, ndërsa Nexhat Vrioni përfaqësonte qytetin e Beratit.

                      Punimet e Kongresit i hapi Fehmi Zavalani kryetari i Këshillit të Klubit “ Bashkimi” të Manastirit. Kryetar i delegatëve u zgjodh Mitat Frashëri, ndërsa, nënkryetarë u zgjodhën: Gjergj Qiriazi dhe Luigj Gurakuqi, sekretarë të Kongresit u zgjodhën: Thoma Avrami, Nyzhet Vrioni dhe Hilë Mosi.Vendimet madhore për kohën, pas shumë peripecish, u morën në mbledhjen e tetë. Aty u bë një kompromis që alfabeti i Stambollit të mbetej në fuqi edhe për një kohë e të përdorej paralelisht me alfabetin e ri, ky me atë të “Bashkimit” me disa ndërrime dhe plotësime nga ai i Stambollit e i Shoqërisë “Agimi” të Shkodrës.

                  Le të përmendim tani emrat e Komisionit të cilët kryen këtë punë kaq të madhe historike: Kryetar Gjergj Fishta, nënkryetar Luigj Gurakuqi, anëtarë: Gjergj Qiriazi, Bajo Topulli, Shahin Kolonja, Sotir Peci, Grigor Cilka, Nyzhet Vrioni, Ndre Mjeda, Taqi Buda, dhe Mitat Frashëri. Pas shumë diskutimesh jo aq të lehta u vendos alfabeti që përdorim sot e kësaj dite. Por ky alfabet u luftua ashpër prej disa hoxhallarëve dhe disa feudalë anadollakë të nxitur nga qeveria e Perandorisë Osmane, me theks të veçantë të xhonturqve ( turqve të rinj ). Këto komisione kishin për detyrë jo vetëm që të pengojnë punimet, por, edhe të ndalojnë me çdo kusht të ndalonin botimin e librave me alfabetin e sotëm latin. Librat sipas tyre duhej të botoheshin me alfabetin arabo-turk me qëllim që të pengonin dhe të dëmtonin sa më shumë të ishte e mundur zhvillimin e kulturës shqiptare pa fijen e turpit.

                   Kongresi i Manastirit i zhvilloi punimet në dy ndërtesa: te hoteli i atdhetarit të shquar Themistokli Gërmenjit, te hoteli mbaheshin mbledhjet plenare, dhe te shtëpia e Gjergj Qiriazit, ku mbaheshin mbledhjet e ngushta. Këto vendime që merreshin te shtëpia e Gjergj Qiriazit nuk komunikoheshin në mbledhjet plenare, sepse ata merrnin vendime shumë të rëndësishme për zhvillimet politike, ekonomike e kulturore. Rreziku ishte i madh prandaj Komisioni i ngushtë u betuan që të mos flitej asgjë jashtë rreth vendimeve që kishin marrë. Por, për shqiptarët dhe intelektualët e atëhershëm rreziqet nuk kishin të ndalur, le t’ i marrim me radhë: më 23 korrik 1909, xhonturqit në bashkëpunim me disa turkoshakë shqiptarë thirrën Kongresin famëkeq të Dibrës, ende pa u mbushur viti, i mbajtjes së Kongresit të Manastirit. Në Kongresin e Dibrës fjalën kryesore e kishin disa hoxhallarë, mbase me në krye Rexhep Vokën e Shipkovicës së Tetovës.

                       Në Kongresin e Dibrës edhe pse shumica e delegatëve ishin shqiptarë myslimanë shumë shpejtë e kuptuan se aty po flitej kundër interesave të popullit shqiptar dhe kulturës shqiptare. Ky kurth dhe ky plan djallëzor u zbulua falë atdhetarëve tanë të zjarrtë edhe kësaj radhe iu dështoi xhonturqve, u thyen keq moralisht. Le të shohim për një çast se çfarë u vendos në Kongresin e Dibrës: të mos imponohet alfabeti arabo-turk, por t’ i lihet liri çdonjërit të përdorë atë alfabet që dëshiron qoftë atë arabo-turk apo atë latin. Kongresin e Dibrës e organizoi “Komiteti Kushtetucional Osmanlli- Shqiptar”. U dëmtua pak imazhi por, as në këtë Kongres nuk u luhatën themelet e Kongresit Historik të Manastirit.

                    Klubi qendror i Manastirit, si përfaqësues i të gjitha klubeve shqiptare, për t’ i hedhur poshtë vendimet e Kongresit të Dibrës, pa nguruar organizoi një Kongres tjetër, Kongresin e tretë në qytetin e Elbasanit prej 2 gjer më 8 nëntor të vitit 1909. Në Kongresin e Elbasanit morën pjesë 35 delegatë edhe në këtë Kongres dolën në sipërfaqe antivlerat e popullit shqiptar të cilët kishin tendenca që të ulnin famën e Klubit dhe Kongresit të Manastirit, përkrahësit dhe sahanlëpirësit e pushtetit, të cilët haptas kundërshtuan alfabetin latin. Pa marrë parasysh vështirësitë, pengesat dhe kundërshtimet që dolën në Kongresin e Elbasanit, megjithatë ai tubim aty-këtu mund të llogaritet i suksesshëm për këto arsye: ngadhnjyen delegatët që përkrahnin alfabetin latin dhe dy, të 35 delegatët pjesëmarrës të këtij Kongresi arritën që të hapin shkollën e parë të mesme në gjuhën shqipe e cila është e njohur me emrin Normalja e Elbasanit.Qeveria e perandorisë osmane edhe më tuje e pengonte alfabetin latin dhe e detyronte popullin shqiptar që të përdorë alfabetin arabo-turk. Ky qe shkaku që në qytetin e Korçës të mbahet një mbledhje në shkurt të vitit 1910, pas mbledhje u tubuan me mijëra korçarë për të kundërshtuar alfabetin arabo-turk. Mbledhjen e dhe tubimin e Korçës e përkrahu haptas Klubi i shqiptarëve të Filatit të cilët punonin e vepronin në kryeqytetin e Perandorisë osmane në Stamboll. Midis tjerash në telegram ata shkruanin: “ Ne do të derdhim edhe pikën e fundit të gjakut për alfabetin latin”.

                    Odisejada e alfabetit të shqipes vazhdon. Kishte edhe deputetë shqiptarë në Kuvendin e Perandorisë të cilët e kundërshtonin alfabetin latin, ata deputetë e detyruan atdhetarin Hasan Prishtina të polemizojë me ta, kështu, ai u detyrua t’ u mohojë kombësinë shqiptare të gjithë atyre që rrinin në rrugën e kundërt të përdorimit lirisht të alfabetit latin.Shoqëria “Bashkimi” e cila vepronte në Manastir, thirri Kongresin e dytë me qëllim që t’u bëjë të qartë të gjithve vendimet e Kongresit të parë të Manastirit, sidomos atyre të cilët ishin të luhatshëm dhe kundër alfabetit latin. Kongresi i dytë i Manastirit në qoftë se mund ta quajmë kështu filloi punimet më 1 prill dhe i përfundoi më 3 prill të vitit 1910. Në këtë Kongres morën pjesë po thuaj të gjitha Klubet shqiptare gjithsej 31. Morën pjesë 20 delegatë si dhe një përfaqësues i pushtetit të atëhershëm. Këtu vendimet ishin të paluhatshme, kërkohej me ngulm që alfabeti latin të mos pengohej nëpër shkollat shqipe. Në këtë Kongres mori pjesë edhe Dervish Hima i cili kritikoi ashpër qeverinë, e cila pengonte botimin e librave shqip me alfabetin latin dhe shkollat të cilat praktikonin alfabetin e ri latin.

                     Pushteti anadollak edhe pse po jepte shpirt, nuk ndenji kurrë indiferent, ai bënte prsion të paparë te popullate myslimane shqiptare që të mos e përdornin në shkrimet e tyre alfabetin latin por atë arabo-turk, nuk i mjaftoi as kjo, qeveria thirri një kuvend tjetër, por tani në kryeqytetin e Ali Pashë Tepelenës në Janinë. Në Kongresin e Janinës, morën pjesë delegatë pothuaj nga të gjitha trevat shqiptare. Le të shohim tani se cilët ishin delegatët e Kongresit të Janinës: nga qyteti i Korçës ishte Petro Luarasi, nga Pogradeci dhe Starova Shefik Efendia, një anëtar dërgoi Folorina e Papa Kristo Negovanit, një anëtar Elbasani, një anëtar nga Struga dhe dy anëtarë nga Ohri, ndërsa Manastiri dërgoi pesë delegatë ( emrat e të cilëve nuk arrita që t’ i gjej), po aq delegatë dërgoi edhe Kosova, delegatë dërguan edhe: Preveza, Vlora Lerini, Bihishta, Durrësi, Shkodra, Tirana, Berati, Tepelena, dhe Leskoviku. Në Kongresin e Janinës kryetar zgjidhet Bedri beu nga Peja, ish profesor i Gjuhës shqipe në gjimnazin turk “ Idadija” të Shkupit. U zgjodhën edhe dy sekretarë: një avokat nga qyteti i Manastirit me emrin Ferid beu, dhe Petro Luarasi i madh. Të gjitha mbledhjet e Kongresit u mbajtën me dyer të mbyllura për shkaqe sigurie. Peripecitë e alfabetit tonë të shenjtë i ka vënë re edhe Konsulli Luba Mihajloviqi i cili midis tjerash shkruan: “…rruga e alfabetit kombëtar dhe përpjekjet e bëra, ka qenë me plotë peripeci, por, dashamirët e kulturës e të gjuhës shqipe ngadhnjyen të mbajnë alfabetin e sotëm si shenjë të parë të kombit”.

                    Në shekullin e njëzetë që lam pas, mund të shënohen vetëm dy ngjarje të mëdha historike: Kongresi i Manastirit dhe Kongresi i drejtshkrimit. Intelektualët e mëdhenj të Kongresit të Manastirit përveç halleve të mëdha që kishin me unifikimin e alfabetit ata ishin tepër largpamës që atëherë hodhën idenë për unifikimin e gjuhës shqipe. Për unifikimin e Gjuhës letrare shqipe kanë merita edhe shqiptarët e Maqedonisë (që llogaritet se mund të jenë tani afër njëmilionë). Ishte gazeta “ Flaka e vëllazërimit” e para që vuri në praktikë Gjuhën letrare shqipe, shumë vjet më parë se të mbahej Kongresi i drejtshkrimit në Tiranë më 1972.

                 Për nder të gjashtëdhjetë vjetorit të Kongresit të Manastirit më 1968 u ngrit pllaka përkujtimore te restoranti i Themistokli Gërmenjit, aty ku u mbajtën mbledhjet plenare të Kongresit me këtë rast shkrimtari i njohur maqedonas Vlado Maleski, njëherit dhe njohës i mirë i çështjes shqiptare tha:

               “….Jetojmë afër njëri tjetrit. Jetojmë rrëzë malit e buzë detit. Jetojmë me vizionin për një të ardhme më të bukur, me kujtime të bukura për të kaluarën. Një kujtim i tillë është edhe kjo pllakë e mermerit, të cilën po e inaugurojmë në emër të Këshillit republikan për kremtimin e këtij jubileu. E mermeri nuk thyhet lehtë “. 

                  Katër vjet më vonë , pikërisht në nëtor të vitit 1972 në Tiranë u mbajt Kongresi i drejtshkrimit, i cili nuk ishte asgjë tjetër përveçse vazhdimësi e Kongresit të Manastirit. Në qoftë se mund t’i referohem thënies së bukur të shkrimtarit Vlado Maleskit: “e mermeri nuk thyhet lehtë”, atëherë Kongresit të drejtshkrimit i është vënë pllaka e granitit e cila nuk mund të thyhet lehtë. Kongresi i Manastirit si dhe Kongresi i Tiranës janë Kongrese gjithëkombëtare. Që të dy Kongreset janë mbajtur në muajin nëntor, në muajin e festave, kështu që të dy Kongreset e kanë kryer me sukses misionin e madh historik e kombëtar. Intelektualët e mëdhenj të Kongresit të Manastirit përveç halleve të mëdha që kishin me unifikimin e alfabetit ata ishin tepër largpamës që atëherë hodhën idenë për unifikimin e gjuhës shqipe. Për unifikimin e Gjuhës letrare shqipe kanë merita edhe shqiptarët e Maqedonisë (që llogaritet se mund të jenë tani afër njëmilionë). Ishte gazeta “ Flaka e vëllazërimit” e para që vuri në praktikë Gjuhën letrare shqipe, shumë vjet më parë se të mbahej Kongresi i drejtshkrimit në Tiranë më 1972.

                    Profesor Zeqirja Neziri nga Shkupi deklaron: “- Kur panë autoritetet e Beogradit seriozitetin e shqiptarëve për unifikimin e gjuhës shqipe, atëherë reaguan nëpërmjet Komitetit Qendror të Maqedonisë e pastaj Lidhja Socialiste e Popullit Punonjës të Maqedonisë kërkoi një raport në lidhje me gjuhën letrare shqipe nga prof. Petro Janura, për të themeluar një gjuhë letrare për shqiptarët e ish Jugosllavisë. Profesor Petro Janura kur pa qëllimet djallëzore të Beogradit, nuk pranoi në asnjë mënyrë. Ai përgatiti një raport prej pesëdhetë faqesh, në të cilin raport me argumente shkencore e arsyetonte pse shqiptarët duhet të kenë një Gjuhë letrare”. Nismës së Flakës së vëllazërimit për unifikimin e Gjuhës shqipe i parapriu Konsulta e Prishtinës në vitin 1968.

                   Me Konsultën e Prishtinës, tanimë ishte trasuar rruga për mbajtjen e një Kongresi ku vetëm se do të bëhej AMINI dhe kjo ndodhi në nëntor të vitit 1972 në Tiranë. E themi me bindje të plotë se çdo Kongres tjetër për Drejtshkrimin e Gjuhës shqipe do të dështojë më keq se Kongresi i Dibrës, Kongresi i Elbasanit dhe Kongresi i Janinës.Themelet e Gjuhës së sotme letrare u vunë në zemër të gegërishtes nga studiues e gjuhëtarë të mirëfilltë të gjuhës shqipe. Themelet e gjuhës së sotme shqipe u vunë në qytetin e Shkupit dhe të Prishtinës e jo në Tiranë si mundohen disa ta paraqesin si “gjuha e Enverit”, këtë mund ta bëjnë vetëm pseudoshkencëtarët, atë që s’ mundi ta bënte politika e Beogradit ja po e bëjnë sot argatët e saj, xhonturqit shqiptarë pa marrë parasysh myslimanë apo të krishterë qofshin ata. Sot mund të deklarojmë dhe mund të krenohemi se u bë realitet ëndrra e delegatëve të Manastirit për Unifikimin e Gjuhës shqipe. Pra, siç e shikoni peripecitë po e ndjekin shqipen tonë hyjnore hap pas hapi. Asnjë pseudoshkencëtar nuk do të mund t’ia dalë dot të përçajë më popullin shqiptar dhe gjuhën e tij hyjnore.

                  Muaji nëntor është muaji i dy Kongreseve, që të dy Kongreset kanë hyrë në historinë e gjuhës shqipe si ngjarjet më të mëdha të shekullit të njëzetë, të cilët janë mbështetur thellë në tabanin kombëtar.

BABA ALI TOMORI: FRYMA NAIMIANE E NJË BAKTASHIU

by

Prof. asoc. dr. Myrvete Dreshaj – Baliu

Prof. dr. Begzad Baliu

Flamur! Ja ku bëhet beja! 

mblidhe, mblidhe popullsinë! 

përparo! zgjerò Shqipërinë! 

mer Kosov’ e Çamërinë! 

të ndih Zoti në beteja!

Baba Ali Tomori

Hyrje

Zbulimi i dorëshkrimeve të Baba Ali Tomorit (1893-1948), paraqet një ngjarje të rëndësishme në trashëgiminë tonë shkencore, kulturore, fetare, shpirtërore dhe intelektuale të dekadave të fundit. Ç’është e vërteta, zbulime të tilla më të mëdha apo më të vogla, ka pasur në dekadat postkomuniste të Shqipërisë, Kosovës, Maqedonisë etj., por zbulimet e tilla zakonisht janë përcjellë me komente të karakterit politik dhe madje ideologjik. Praninë e veprës dhe mundësisht dorëshkrimeve të tij prej rreth një çerek shekulli e kishte vënë re njëri prej editorëve, hulumtuesve dhe studiuesve më të përkushtuar të burimeve të historisë së popullit shqiptar dhe kulturës së tij, Mehmet Gëzhilli, kërkimet shteruese të të cilit tashmë janë vlerësuar jo vetëm në Tiranë e Prishtinë e Shkup, por edhe në Harvard.

Duke parë dosjen letrare të Baba Ali Tomorit, zbulimi nënkuptonte tri rrafshe dhe nënrrafshe njohëse: 

Baba Ali Tomori ishte një nga postrilindasit, i cili me veprën e tij intelektuale dhe shpirtërore, vinte nga fryma naimiane e historisë dhe i jepte brezit të tij një kulturë të re europiane të formuar fillimisht në Zosimea, e të përfunduar në Europë, atje ku Naim Frashëri theksonte se lind dielli: “Dielli lind nga perëndon”.

Baba Ali Tomori ishte një nga intelektualët shumë aktivë në zhvillimet politike, kulturore dhe fetare të kohës, i cili edhe me ato pak tekste për gjuhën, letërsinë, kulturën, folklorin, trashëgiminë kulturore, materiale e shpirtërore, historike, fetare dhe çështjet e tjera me interes kombëtar, të botuara, përfaqësonte trashëgiminë kulturore të proviniencës kulturore dhe shpirtërore të kohës.

Baba Ali Tomori, ashtu si edhe postrilindasit e proviniencës fetare katolike dhe ortodokse, u vu në shërbim të atdheut kur Shqipëria ishte e rrezikuar nga fashizmi, nazizmi dhe madje nga ideologjia staliniste që po i vinte, duke u vënë në shërbim të lirisë së saj. 

Baba Ali Tomori dhe koha e tij

Ali Abaz Skëndi, i njohur më vonë si Baba Ali Tomori, vinte nga një familje e shkolluar dhe me formim kombëtar e fetar njëkohësisht. Angazhimi i të atit në jetën ekonomike, politike dhe kombëtare e fetare sigurisht ndikoi edhe në formimin e tij shkollor, intelektual, fetar e kombëtar. Shkollën fillore e mbaroi në Berat, për të vazhduar pastaj në Zosimea, atje ku kishin mbaruar studime shumë nga etërit e Rilindjes Kombëtare, për të vazhduar në Kazan të Greqisë, dhe në Francë.

Gjurmëve të babait, Aliu do të kthehet në Shqipëri në vitet e Pavarësisë, që të merrte në dorë Teqen e Prishtës, por krimet greke në këtë fshat më 1914, ku u dogj fshati dhe u vranë edhe gratë e fëmijët, bënë që ai të largohej në Egjipt dhe të vazhdonte krijimtarinë e tij filozofike dhe kombëtare në gjuhën shqipe. 

Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore dhe sidomos pas Kongresit të lavdishëm të Lushnjës (1920) Baba Ali Tomori kthehet në Shqipëri dhe i bashkohet djalërisë shqiptare me gjithë përkushtimin e tij: duke u vënë në krye të njërit prej institucioneve fetare të Jugut, asaj të Kalmakut; duke marrë pjesë në lëvizjen më progresive qytetare; duke shkruar artikuj jo vetëm me karakter fetar po edhe kulturor, filozofik e intelektual; dhe së fundi, duke marrë pjesë edhe në organizimin e institucioneve politike-ushtarake kundër pushtimit të Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Duke u vënë në krye të institucioneve fetare  ai përmbushte një prej ëndrrave të tij e të babait të tij, që t’i shërbente komunitetit bektashi në Jug të Shqipërisë, duke dërguar atje frymën vëllazërore të këtij besimi. Me ligjërimet e tij në institucionet fetare, me tekstet e tij të botuara në shtypin e kohës, me diskutimet e tij në rrethet kulturore dhe shkencore ai krijonte një paralele gjithkombëtare të këtij shërbimi për fe e atdhe, madje do të thoshim ai krijoi një përmbysje për atdhe e fe, që në përmasa gjithëpërfshirëse ishte organizuar në Veri të Shqipërisë nga komuniteti katolik.

Baba Ali Tomori ishte  intelektual i njohur i brezit të tij, i formuar në shkollat më të mira të kohës, në Shqipëri, në Greqi, në Egjipt dhe në Francë. Ai njihte thellësisht dhe diskutonte gjerësisht për letërsinë greke e romake duke i krahasuar ato edhe me traditën lindore e perëndimore. Ai njihte mirë dhe e vlerësonte e analizonte poezinë perse, prej të cilës ishte frymëzuar aq shumë bardi i tij Naim Frashëri; ai njihte dhe diskutonte me kompetencë letërsinë greke dhe në mënyrë të veçantë veprën e Homerit, një këngë të së cilës e kishte përkthyer edhe idhulli i tij Naim Frashëri; ai kishte studiuar me përkushtim dhe njihte filozofinë iluministe e letërsinë franceze, veprat themelore të së cilës vazhdonte t’i shihte si referencë për zhvillimin e krijimet me karakter kombëtar; ai kishte studiuar, e njihte me kompetencë dhe vazhdonte ta studionte kulturën e dijen bashkëkohore franceze duke e funksionalizuar atë edhe në tekstet e tij mbi probleme të gjuhës, kulturës, besimit dhe komunikimit; ai njihte dhe adhuronte veprën e Shekspirit dhe letërsinë angleze e europiane përgjithësisht.

Baba Ali Tomori ishte intelektual i veçuar i brezit të tij, që me punën baritore vazhdonte traditën e frymës jetësore, krijuese dhe kombëtare të Naim Frashërit në institucionin fetar ku shërbente. Me ligjërimet e tij sa të karakterit fetar ashtu edhe të karakterit kombëtar, me ligjërimet e tij pranë varrit të Avni Rrustemit dhe të Naim Frashërit, me angazhimet e tij prej babai sa me karakter shoqëror aq edhe me karakter politik në vitet e vështira të atdheut gjatë Luftës së Dytë Botërore, me revistën “Djersa” të cilën e drejtonte, ai e kreu misionin e atdhetarit të frymëzuar nga tradita e trashëguar e Rilindjes Kombëtare dhe e lëruar nga brezi i tij i viteve ’20-’30.   

Baba Ali Tomori gjatë viteve ’20-’30 me jetën e përditshme baritore dhe me krijimtarinë letrare, të cilën e shkruante kohë pas kohe, me tekstet për çështje të gjuhës, kulturës, letërsisë, folklorit dhe shoqërisë shqiptare, me të cilat merrte pjesë në diskutimet mbi filozofinë kombëtare që duhet ta ndiqte populli shqiptar për kombndërtimin dhe shtetndërtimin e tij, bashkohet me personalitetet më të shquara të brezit të tij, si: me At Anton Harapin për diskutimet e tij mbi çështjet filozofike e etike; me Ndre Mjedën për çështje të njohjes së teorive mbi gjuhësinë bashkëkohore europiane; me Tajar Zavalanin, Vangjel Koçën, Brano Merxhanin e Ismet Toton për dikutimet e tij mbi çështjet filozofike, etike e sociologjike të mendësisë shqiptare etj., me Migjenin, Petro Markon e Nonda Bulkën mbi konceptet ideologjike të së majtës, gjë që do ta dëshmojë me angazhimin e tij në Luftën Nacionalçlirimtare 1939-1945 dhe doemos konceptet e Eqrem Çabejt mbi konceptet Lindje – Perëndim të kulturës shqiptare.

Vepra intelektuale, kulturore, shpirtërore dhe postrilindase e tij

E parë në tërësinë e saj, korpusi i trashëgimisë letrare të Baba Ali Tomorit përbëhet nga nëntë vepra: të botuara nga autori, të përgatitura nga dorëshkrime, apo të sistemuara nga editori dhe zbuluesi i dorëshkrimeve z. Mehmet Gëzhilli. Sigurisht as kjo nuk është gjendja përfundimtare. E pazbuluar mbetet Dosja e dënimit të tij, në vitin 1948, “si bashkëpunëtor i anglezëve”, brenda së cilës përveç vendimit për pushkatim pritet të gjenden edhe dorëshkrime të tjera me karakter kulturor, socio-politik e letrar, mbështetur në porosinë e tij të fundit: “M’i ruani dorëshkrimet”.

Vëllimi i parë i veprave të plotë të tij tani përfshin: 1. Poezi; 2. Nefeze dhe gazele; 3. Poezi (përkthime); dhe 4. Këngë popullore. Vëllimi i dytë përbëhet nga katër vepra: 1. Për gjuhën, për folklorin, për letërsinë, kujtime, publicistikë dhe tregime; 2: Naim Frashëri; 3: Xhevre ose mendime, dhe Aforizma bektashinjsh të vjetër. Vëllimi i tretë përbëhet nga dy vepra: 1. Për bektashizmin dhe 2: Historia e Bektashizmit shqiptar. 

Për natyrën shkencore të dijes dhe dhuntinë krijuese të tij në studimin tonë kanë peshën e tyre të gjitha veprat e tij letrare, kulturore, historike, shkencore dhe shpirtërore. Për gjuhën shqipe dhe leksikun e saj ato përfaqësojnë një korpus të bashkuar të intelektualit, i cili gjuhën shqipe e përdorte dhe e njihte në kontekstin kombëtar, në kontekstin e formimit shkencor në institucionet më të larta shkencore të kohës dhe në kontekstin e përdorimit të saj gjatë në një periudhë përpjekjesh të veçanta të djalërisë shqiptare për shtetin, kombin, gjuhën dhe identitetin europian të tyre.

Vjershëtori

Vepra e parë hapet me një fjalë hyrëse të Kryegjyshit Botëror Haxhi Dede Edmond Brahimaj dhe editorit të këtij botimi Z. Mehmet Gëzhilli. Në të parën sillet një kujtim e vlerësim brezash, përfshirë këtu edhe Baba Ali Tomorin, ndërsa në të dytin një sintezë e shkurtër e personalitetit të tij të madh, e dijes dhe koncepteve intelektuale e diturore të tij. Vëllimi i parë hapet me krijimtarinë poetike të tij, poezitë për flamurin, gjuhën shqipe, atdheun, besimin, misionin e bardit shpirtëror e fetar, Shqipërinë, ngjarjet historike, dëshmorët etj.; si: Flamurit të Shqipërisë, Hymni i Flamurit, Kombësija, Feja,  Shpresa rron!, Gjuha jonë, Përfundimi i robërisë, Zot i vërtetë, Jeta ime, Dituria e duhure, Qerbelaja, Qëndrimi ynë, Jam fajtor, Himne kombëtare në vend të huaj, Kthyerja në Atdhe, Presidentit të Shqipërisë, Shpirti i vjershëtorit tonë, Jo për fe po për Atdhe, Dasma e kombit, Bilbili, Për dëshmorë të lirisë Kristaqi e Margarita Tutulani, Konferencës së Pezës etj. 

Në kontekstin historik e shoqëror krijimtaria letrare e tij ashtu sikur edhe mendimi intelektual e diturak i tij na e sjellin mesazhin e kohës, të asaj djalërie shqiptare, që me përkushtim punonte për shtetin e ri shqiptar, për identitetin europian të kombit dhe për gjuhën e pasur e të pastër të tij, prandaj nuk është e rastit që edhe përmbledhja e poezive të tij quhej “Vjersha për djalërin e urtë”. Prej motiveve që sjellin, në plan të parë krijimtaria e tij letrare mund të quhet poezi postrilindase, poezi e ndikuar ndjeshëm nga poezia e Naim Frashërit. Në poezinë e Baba Ali Tomorit krijimtaria letrare e Naim Frashërit ka ndikuar jo vetëm me motivet atdhetare, dhe madje jo vetëm me sfondin filozofik të tyre, po edhe me organizimin e strukturës së vargut, rimariumit të tyre dhe madje përzgjedhjes leksikore të saj. 

Se pushtet ke ti o flàmur! 

shënj’ e shënjtë je o flàmur!

(…)

Zoti madh në këtë baltë

më ka bërë Shqipëtar, 

gjuhën shqip t’ëmbël si mjaltë 

mà ka fal për kombëtar. 

(…)

Kombëtar të jem gjithmônë 

kur se feja s’më ndalon, 

“shqiptarizmën” pasha-Zônë 

zemra e shpirti m’i pohon.

E shkruar në një gjendje të re shoqërore dhe kulturore dhe e ndikuar edhe prej krijimtarisë letrare të brezit të ri, krijimtaria poetike e Baba Ali Tomorit, sigurisht është pasuruar edhe me struktura të reja rrokjesore, të vargut, të rimës dhe të leksikut.

Shum’ i shënjt’ është ky flàmur,

shum’ i shtrënjt’ është ky flamur.

Apo, poezia që të kujton një nga mesazhet e Naim Frashërit për hapësirën shqiptare te “Bagëti e Bujqësia”, një porosi kjo e cila përcjell edhe te disa krijues patriotë të brezit të tij, Aleksandër Stavre Drenova – Asdreni, Hilë Mosi, Mihal Grameno, etj.:

Flamur! Ja ku bëhet beja! 

mblidhe, mblidhe popullsinë! 

përparo! zgjerò Shqipërinë! 

mer Kosov’ e Çamërinë! 

të ndih Zoti në beteja! 

Apo, krijimi model i ndërndikimt të krijimtarisë së brezit të tij, Andon Zako Çajupi, Ndre Mjeda, Fan Noli, Lasgush Poradeci etj.:

Ajo mëndje gjuhë-ëmbël tha: 

Kjo jetë është e vëngër 

ha e pi sa të jesh gjallë, 

kur të shkosh të mos i kesh mallë;

Nga majë e Sharrit, majë Tomorrit, 

N’atdhen’ e bukur të arbnorit, 

Dhe nga Preveza deri në Shkodër 

Fushë më fushë e kodër më kodër.

Një nga poezitë e fundit të tij është ajo për dëshmorët e lirisë Kristaq e Margarita Tutulani, të rënë në Luftën Nacionalçlirimtare. I motivuar prej aktit të flijimit të vëllait dhe motrës dhe simbolikës së tyre që rrezatoi atdhetarisht në rininë shqiptare të kohës,  ai paraqiti këtu edhe pikëpamjet e tij për një kohë të re dhe për një angazhim të veçantë për Shqipërinë e lirinë e saj, ashtu sikur i kishte shfaqur dikur në krijimet letrare dhe oratorinë e fillimeve të tij krijuese dhe intelektuale për Avni Rrustemin dhe atdhetarët e tjerë të kohës së tij.

Mbledhësi dhe studiuesi i këngëve historike

Në vëllimin e parë të veprave të plota të Baba Ali Tomorit një vend të rëndësishëm zënë edhe dorëshkrimet, në të vërtetë tekstet nga fusha e folklorit. Në punën e tij përkushtuese ndaj kulturës së popullit të tij Baba Ali Tomori, një pjesë të krijimtarisë së tij ia ka kushtuar edhe identifikimit dhe mbledhjes e botimit të folklorit, të cilën e kishte ideuar duke e vendosur edhe parathënien e tij. Për këtë ai kishte edhe vlerësimin e tij: “Një folklor përbëhet prej këngësh, proverbesh dhe legjendesh, ku pasqyrohet shpirti i Kombit që e zotnon; pjesa e këngëve popullore të Kombit tonë kësi mënyre, çfaq me madhështi si një pasqyrë tejndritëse (transparente) trimërinë, besa-besën, dhëmbshurinë dhe virtyte të tjerë, që përbëjnë karakterin arbnuer”.

Prej koncepteve teoriko-letrare që kishte për folklorin dhe trashëgiminë kulturore, materiale shpirtërore; prej përkushtimit në mbledhjen e kësaj trashëgimie; dhe prej mënyrës se si e kishte përgatitur dorëshkrimin e saj, mund të themi se Baba Ali Tomori me komentet e tij, me kërkimet mbi bazën historiko-dokumentare të këngëve, me gjurmimin në etnogjenezën e tyre, me ligjërimin mbi karakterin etnik të paradigmës së tyre etj., e bëri kalimin nga mbledhës dhe botues i letërsisë popullore në botim të specializuar të saj.

Le të theksojmë këtu disa nga këngët e këtij vëllimi që më parë se sa një botim rasti përfaqësojnë një studim rasti a një histori me rëndësi për vetë trashëgiminë e popullit shqiptar. Nëse disa prej këngëve ishin edhe më parë të njohura apo të botuara edhe në vëllimet e mëvonshme të kulturës shqiptare, si Kënga e Çerçis Topullit, Spiro Bellkameni, Smail Qemali n’Evropë etj., për veprën e tij dhe për vlerësimin tonë ato kanë rëndësi për komentet me të cilat janë shoqëruar në botimet apo dorëshkrimet e tij. 

O Çerçis ç’e bëre mirë 

që lëftove Osmanllinë; 

mblodhe djemt’ e Shqipërisë 

– i dhe shkelmin rrobërisë.

Një pjesë tjetër e këngëve posaçërisht të njohura nga historia e tij, sikur është kënga Prishja e vitit 1914, në botimin e tij zë vend të rëndësishëm për faktin se historinë e këtij krimi të bandave greke e kishte përjetuar në lëkurën e tij, prandaj e njihte dhe e komentonte secilin varg të regjistruar sigurisht më vonë, pas kthimit nga Egjipti. 

Fshatratë qajnë me lot, 

me dyfek s’ia dalin dot, 

ne me pushk’ ay me top, 

ne më pak, ay më plot. 

(…)

Sot armiku ësht’ i shumë, 

ne përrua, ay lumë, 

ne në shtigjet e kufisë 

ay në prag të shtëpisë. 

sadoqë fëmija dhëmben 

Skraparasit nuk trëmben: 

me dyfek, pa xhephane 

turren grekut si rrufé.

Në ndonjë tjetër, si ajo për Kongresi i Bektashijve më 1921 në Prishtë, do të shquhet ashtu besueshëm edhe për mesazhin që jep, me faktin se ai ishte njëri prej organizatorëve, prandaj nuk është e rastit që ai të mund të jetë edhe autori i këngës. 

Në këtë rrjedhë, ku më pak e ku më shumë të komentuara dhe ku më pak e ku më shumë të plota e me rëndësi historike, letrare e kulturore për trashëgiminë tonë kanë edhe këngët: Kënga e Tiranës, Kënga e shkrimit shqip:

   Qëkur dolli Abeceja 

   dolli në shesh mëmëdheja. 

(…)
   Shpirtmëdhenj ata q’e nxuarë 

mëndje-lart’ ata q’e shkruanë, 

në Stamboll kuvënd’ e bënë 

shkruan libra gjuhës tënë 

Vaso Pasha, Sami Beu, 

Vretoja dhe Naim Beu

Të tilla, me shënime kryesisht në fusnotë, për përhapjen e tyre gjeografike, si dhe me shënime kryesisht të karakterit leksikografik e dialektor, janë edhe këngët ku më të reja e ku më të vjetra: Kënga më e vjetër e Rilindjes t’onë Kombëtare, Kënga e pleqve, Kongresi i Lushnjes, Kongresi Kishëtar i Orthodhoksis në Berat më 1921, Kënga e Baba Tomorit, Smail Lezo Progonati, Lufta e Salih Butkës, Fejzo Arëza, Kënga e Tafil Buzit, Baba Meleq Shëmbërdhenji etj.

Të kësaj natyre, por të vendosura në një shtrat të gjerë kërkimi, vlerësimi e studimi janë edhe dy tekste të tij me shumë interes jo vetëm për përmbajtjen po edhe për natyrën e kërkimit shkencor: Këngët e popullit dhe Një këngë, një histori, të përfshirë në vëllimin e dytë të veprës së plotë të tij. Teksti i parë paraqet një kërkim sistematik me karakter monografik, krahasues dhe identifikues të ngjarjeve historike; ngjarjet më me ndikim në jetën kombëtare (Periudha e Skënderbeut, Periudha e Ali Pashë Tepelenës); temave më me ndikim në historinë e përbotshme (Periudha homerike) etj. Po kështu mund të thuhet edhe për tekstin emblematik Një këngë, një histori,  një model ky kërkimi, i cili fillon me kujtesën popullore për Ali Pashë Tepelenën  dhe vazhdon më tej, me mundësi persiatjeje e kërkimi ndër errësira të kujtesës kombëtare.       

Formimi europian i dijes linguistike të tij

Vëllimi i dytë i veprave të tij sigurisht paraqet pamjen më të plotë të vlerave krijuese dhe intelektuale të Baba Ali Tomorit. Nëse në vëllimin e parë janë përmbledhur tekstet e tij letrare (poetike dhe popullore, si dhe tekstet e shkruara në frymën e letërsisë së bejtexhinjve, qofshin ato të shkruara qofshin të përkthyera), në vëllimin e dytë është përfshirë gjithë përmasa intelektuale dhe shkencore e  kulturës së tij. Nëse me krijimtarinë letrare, si dhe përkthimet e vëllimit të parë, ai dëshmonte natyrën krijuese të tij, dhuntinë letrare të tij, si dhe njohjen e kulturës popullore, historisë kombëtare dhe letërsisë botërore të Lindjes (kryesisht perse), në vëllimin e dytë janë përfshirë tekste, diskutime, vlerësime, kumtime dhe madje studime të shkollës europiane të dijes së tij. 

Studimet hyrëse të këtij vëllimi të shkruara madje gjatë gjithë gjysmëshekullit të Pavarësisë (1912-1945), përfaqësojnë vlera të dorës së parë edhe për kohën tonë. Ato janë shkruar me përkushtimin e atdhetarit, sikur shkruanin pothuajse pjesa më e madhe e djalërisë shqiptare, por janë shkruar njëkohësisht me kërkesa të larta dijeje të shkollës europiane, të cilën nuk e kishin zënë pjesa më e madhe e bashkëkohësve të tij. Mjafton të lexohen artikujt mbi gjuhën shqipe Mbi gjuhën shqipe Gjuha shqipe, Reth Fjalorit Shqip, Ta njohim mirë gjuhën tonë!, Pak fjalë mbi gjuhën dhe të kuptojmë përmasën intelektuale, shkencore dhe kulturore të tij. 

Prej diskutimeve të tij mbi çështje të caktuara të leksikut dhe pasurinë e saj popullore, mbi trashëgiminë tonë gjuhësore dhe mbi përdorimin e saktë të saj në letërsinë artistike, mbi shtrirjen dialektore të fjalëve dhe mbi rrafshet semantike të përdorimit të tyre; mbi nevojën e përgatitjes së një fjalori të madh kombëtar dhe detyrat e tjera të institucioneve kombëtare në këtë fushë, mbi përparësinë e botimit të një fjalori kombëtar dhe ndikimin që do të kishte fjalësi i tij në ngritjen estetike të shkrimit të veprave letrare etj. 

Pasi kujton një deklaratë shpesh të përsëritur të gjuhëtarëve, letrarëve dhe intelektualëve përgjithësisht, se: “Shqipja nuk është edhe gjuhë shum’ e pasur”, vazhdon me një kundërtezë: “…nga ata që do të na dalin përpara në këtë arsye nuk është çudi se disa nëpër ’ta, mos shtojnë arsye tjetër: “Shqipja e pazhvilluar si gjuhë letrare përmes kush-e-di sa mijëra vjet, duke u lëmuar me shkrim në epokën e sotshme, ka hyrë jo-keq në fushën e zhvillimit”. Pra, sikur mund të shihet prej diskutimit të tezave të pro dhe kundër atyre që shqipen e shohin si një gjuhë të varfër dhe atyre që te gjuha shqipe shohin një pasuri të madhe kombëtare, Baba Ali Tomori, jep një mbështetje shumë të rëndësishme, madje edhe për kushtet dhe rrethanat tona të sotme. Ai i mëshonte idesë se gjuha shqipe është “latuar disa mija vjet”, pra ishte e pranishme, kishte përdorim të gjerë popullor, identifikonte mjetet e përdorimit të përditshëm, shërbente për lutje dhe përmes saj janë krijuar e ruajtur mendime të mëdha filozofike nga kohërat më të largëta deri në ditët tona.

Në këtë rrjedhë është me shumë interes të lexojmë diskutimet mbi reflektimin dialektor, semantik dhe përmbajtjesor e krahasues të fjalëve kombëtare “lëneshë”, “plakonjë”, “këndqetëz”, dhe “pjeshënim”; në vend të fjalëve të huaja “virigjinë”, “kallogre”, “manastir”, dhe “kësmet” ose “nasip” ose “destination” etj. Në këtë diskutim, si edhe në tekstet e tjera të kësaj natyre, autori reflekton me gjithë njohuritë e tij historike mbi trashëgiminë tonë gjuhësore, si dhe me gjithë diturinë e tij shkencore të nxënë në institucionet vendore e sidomos europiane. Në gjuhësinë shqiptare, tekstet e Baba Ali Tomorit sjellin një pamje të re edhe në këndshikimet shkencore të dijes shqiptare të kohës. Njohja e teorive shkencore të kohës, duke përfshirë këtu me gjasë edhe shkollën sosyriane të sapodalë në rrethet linguistike të Francës, Zvicrës etj., na bënë të kuptojmë se studimi i fjalës mbi rrafshet semantike të folësve, nuk ishte i rastit.

Megjithëse vinte nga një trashëgimi letrare dhe diturake e jashtëzakonshme e Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe sidomos e asaj trashëgimie letrare e diturake e Naim Frashërit, e asaj diturie didaktike dhe filozofike e oratorike e Jani Vretos, e asaj dijeje enciklopedike të Sami Frashërit, e asaj dijeje historike, ushtarake e diplomatike e Pashko Vasës dhe sidomos e asaj dijeje të trashëgimisë popullore të Thimi Mitkos, Baba Ali Tomori e vlerësonte lartë, shumë lartë, trashëgiminë linguistike të Konstandin Kristoforidhit, prandaj e konsideronte shumë të rëndësishme që fjalori i tij të ishte botuar që më parë, madje për natyrën shkencore të tij, para veprave letrare të bashkëkohësve të tij.

Prej artikujve të Baba Ali Tomorit për gjuhën, për trashëgiminë historike të saj, për pasurinë leksikore e semantike të saj, sot mund të krijohet një ide e plotë e përpjekjeve atdhetare, kulturore dhe diturake të tij, për rëndësinë e forcimit të shtyllës së parë të kombit pas ndarjes nga Turqia: gjuhës, identitetit dhe shtetit. Në këtë numër të vogël artikujsh, po me shumë interes për risitë që sjell, kryet e vendit e zë lista e propozimeve të tij të emrave kombëtarë, me titull Fushata për emrat kombëtar,  tek gazeta ”Drita”, 4 prill 1937, f. 4. Intelektual me kulturë të gjerë kombëtare, me formim kulturor e shkencor për Ilirinë (që në të vërtetë ishte formim i dijes europiane) me formimin rinor për kulturën e antikitetit grek e romak, apo pellazgjik, sikur thuhej në periudhën e Rilindjes Kombëtare, me njohjen e kulturës dhe letërsisë europiane në përgjithësi dhe letërsinë frënge në veçanti, me njohjen  e trashëgimisë mesjetare shqiptare që ishte formim i tij i vonë por mjaft bashkëkohor, pra me njohjen e kulturës sa të Lindjes aq edhe të Perëndimit, Baba Ali Tomori, në korpusin e propozimeve të tij ka sjellë pasqyrën emërtuese më të rëndësishëm të kohës për brezin e ri të shqiptarëve, i cili bënte përpjekje që antroponiminë dhe toponiminë kombëtare ta vendoste si një shtyllë bashkimi e formimi etnik. 

Përcaktimin e tij shkencor ndaj trashëgimisë ilire, që përfaqëson edhe një shkallë intelektuale të ngritjes së tij kulturore, ai e ka theksuar, te manifesti i tij Gjuha shqipe: “Në kohën e robërisë së urrejtur, kur çdo njeri ndiqej pa mëshirë vetëm po të zinte në gojë fjalën Shqipëri, disa idealistë të çlirimit të popullit shqiptar nga zgjedha shekullore, këndonin larg vendit të tyre melodit e gjuhës së Ilirëve” (V. II: 14)

Le të sjellim vetëm disa shembuj, të cilët jo vetëm atëherë po edhe në vitet ’60-’90 u bënë emra emblematikë, sidomos në Kosovë e ish-Jugollavi: 

emra të periudhës antike: Akil, Ulis, Piro, Omir, Perdik, Lekë, Klito, Amind, Granik, Arjan, Mollos, Atintan, Dasharet, Dardan, Libur, File, Taulan, Dalmat etj. 

Emra të periudhës mesjetare: Muzak, Aranit, Perlat, Mois, Uran (ose Vrano), Arbanas, Golem, Tanush etj. 

Emra nga formimi i leksikut vetanak: Parmend, Shpat, Gurro, Petrit, Jetosh, Shqipo, Dijar, Mëndshor, Mundëtar, Agim, Kujtim, Shkëlqim, Dritush, Djellush, Lufto, Fortash, Bredhosh, Lisak, Ditan, Tufar, Pjellak, Njoftar, Urash, Malo, Fushan, Gazmen, Dhurash, Vërtik, Emblem, Ushëtim, Dritho, Gjakmer, Mjaltor, Kreshnik,  Dorplot, Hekur etj.

Po të bëhet një tipologji e prejardhjes së emrave sipas periudhave historike (antike, mesjetare, kohës së re etj.,); sipas hapësirave etnografike (mesdhetare, kontinentale, krahinore etj.,), dhe sidomos sipas strukturës gramatikore dhe leksikore të formimit vetjak të shqipes, nuk është vështirë të kuptohet përmasa intelektuale dhe linguistike e dijes së tij.

Kërkimet historiko-letrare

Po kështu mund të thuhet edhe për tekstet në fushë të letërsisë. Në qoftë se në librin e parë kishim artikuj kryesisht të karakterit popullarizues dhe të fazës së parë të shkrimeve të tij, në librin e dytë janë botuar tri studime me karakter eseistik dhe monografik, të cilat paraqesin njëkohësisht edhe përmasën intelektuale, kulturore, letrare, sociologjike dhe madje filozofike të tij në letrat shqipe të viteve ’30. Në këtë vëllim dalin në pah dy njësi: Duke kënduar një librë dhe Mbi dorëshkrimin shqip-bektashian të Abdyl Saidit. Studimi i parë është një diskutim brilant për intelektualin Ismet Toto, që ishte bërë shembull i madh për djalërinë shqiptare dhe librin e tij Mystika e re, e cila u bë objekt diskutimi dhe vlerësimi e polemike në shtypin e kohës. Studimi tjetër Mbi dorëshkrimin shqip-bektashian të Abdyl Saidit, është një kërkim me interes jo vetëm për lexuesin e një gazete, po një hulumtim me i thellë dhe shumëdimensional për historinë e letërsisë shqipe edhe për kohën tonë. Pa dashur të merrem gjerësisht me të dhënat që sjell autori për dorëshkrimin e Abdyl Saidit në studimin e tij, sot mund të themi kërkimi i këtij niveli këmbëngulës i mungon dijes historiko-letrare shqipe.

  Një hapësirë të gjerë të vëllimit të dytë të Baba Ali Tomorit përfshin publicistika e tij, e cila më shumë se prej tekstesh bashkëkohore përbëhet prej tekstesh me karakter historik. Në të vërtetë për aq sa publicistika e tij është memoaristike ajo është njëkohësisht edhe e letrarizuar dhe për aq sa është publicistikë bashkëkohore ajo është e pasuruar me përbërës dokumantarizues e historik. Në këtë vëllim publicistikën e tij në të gjitha rrafshet e bashkon dhe i integron kultura dhe diskutimi intelektual i saj.

Le të theksojmë këtu artikujt Diogjeni Haritos nd’ Athinë, Kur erdhë grekërit në Prishtë, Fjala e At Ali Tomorrit, Një vizitë përmbi Fronin e Nalt’ të Shqiptariës, Për monumentin e Themistokli Gërmënjit, Fati i kombeve, Kujtime t’ ëmbla e të hidhura pas tridhjet e një vjet!!, Kur do të flasin psikologët, Shtegëtime të rrezikshme, Mbi edukatën shoqnore bektashiane, Kujtime të kohës 1914–1932, Një bisedim mi ngjarjet e Shqipërisë nër vitet 1821-1852, Kujtime nga vitet 1914-1916,  Letër Mit’hat Bej Frashërit etj., në të cilat shfaqet një anë tjetër e komunikimit të Baba Ali Tomorit me bashkëkohësit dhe historinë.

Vepra për apostullin e shqiptarizmës

Në vëllim e dytë botohet edhe kryevepra e tij e karakterit letrar dhe filozofik për Naim Frashërin, e cila ndonëse nuk e ka strukturën e një monografie mund të quhet një vepër e kësaj natyre. Vepra për Naim Frashërin hapet me një poezi kushtuar Naim Frashërit, vazhdon me studimin sigurisht më të mirë të kësaj natyre deri më tash Spiritualizma shqiptare, një ese kjo brilante për Naim Frashërin; trajtesën Naim Frashëri dhe bektashizmi, brenda të cilës si rrallë kund trajtohen raportet e tij me filozofinë panteiste bektashiane; si dhe përmbyllet me fjalimin e tij pasionant e nderues për misionarin e kombit, babain e gjuhës moderne, me titull Apostulli i shqiptarizmës, lëronjësi i gjuhës amtare, predikonjësi i vëllazërimit Naim Frashëri, 

Në pjesën e dytë të kësaj vepre naimiane  Baba Ali Tomori ka botuar gjashtë studime të përqendruara në gjashtë poezi të zgjedhura, në të vërtetë në gjashtë poezi, të cilat atë kohë dhe më vonë, deri në ditët tonë do të përfshihen pothuajse në të gjitha antologjitë më të mira të letërsisë shqipe. Zor të gjenden studime më shumë për poezinë e Naim Frashërit sa për poemthin “Bukuria”. Poezitë e zgjedhura për studim në veprën e Baba Ali Tomorit përfaqësojnë shembuj tipik për kërkimet naimiane atëherë dhe përfaqëson shembuj të tillë edhe për kërkimet e sotme. 

Në këtë vëllim sikur mund të shihet, janë përmbledhur studimet: Naim Frashëri duke kënduar “Jetë”-n te “Lulet e verësë”; Naim Frashëri në këngën “Dita e re” te “Lulet e verës”, si shprehet te kënga “Besojmë” në librin “Lulet e verësë”; Naim Frashëri në “Lulet e verësë” si e këndon “Bukurinë”; Naim Frashëri në “Lulet e verësë” qysh ligjëron te kënga “Zëmëra”; Naim Frashëri si e hymnon “Ujët e bekuar” në “Lulet e verësë”, kënga “Fyelli”; Naim Frashëri dhe kënga e shënjtë “Perëndija” në “Lulet e verësë. 

Le të kujtojmë këtu se portreti i parë i Naim Frashërit dhe poezia e parë e botuar në Kosovë (1949) është “Bukuria”, ndërsa studimi i parë i thelluar mbi filozofinë letrare dhe raportet e tij me bektashizmin është bërë nga Profesor Rexhep Qosja në vitin 1961. Nuk e dinte autori i këtij studim (Profesor Qosja) atëherë dhe nuk do ta dijë më vonë kur e botoi monografinë më të mirë të Naim Frashërit (1986) deri më sot, se poezitë “Zëmëra”, “Jeta” dhe “Bukuria” ishin zgjedhur poezi përfaqësuese për studim në veprën e tij për Naim Frashërin, kur i zgjodhi t’i përfshinte në rrethin e nëntë poezive më të bukura për Antologjinë e lirikës shqipe (1970) dhe nuk e dimë nëse Baba Ali Tomori, i ka studiuar dhe i ka përgatitur për botim edhe poezitë e tjera të kësaj natyre.

Prej kohës dhe revistës ku janë botuar nuk është vështirë të vihet re edhe një veçori e tyre: të gjitha të botuara në revistën autoritative “Tomori i vogël” dhe të gjitha gjatë vitit 1942. Nuk e dimë nëse artikuj të tjerë të kësaj natyre do të ketë shkruar edhe për poezi të tjera dhe nuk e dimë nëse kishte planifikuar të shkruante artikuj të kësaj natyre dhe për poezi të tjera të veprës  më të mirë të Naum Frashërit “Lulet e verës” apo për vepra të tjera me karakter filozofik, sikur janë Fletore e Bektashinjvet  dhe sidomos poemën e madhe “Qerbelaja”. 

Edhe sot, pas shumë studimeve, Naim Frashëri dhe vepra e tij hyjnë në rrethin e shkrimtarëve me bibliografinë më të pasur studimore, është vështirë të gjendet një autoritet shkencor, që e ka sjellë në veprën e tij zanafillën krijuese të poezive dhe veprave të Naim Frashërit, në ato përmasa që e ka bërë Baba Ali Tomori.  

Misionari   

Në vëllimin e tretë janë botuar dy veprat e tij: Vepra Për bektashizmin dhe vepra  Historija e Bektashinjvet.  Në të parën ashtu si edhe në të dytën, Baba Ali Tomori ka sjellë një pasuri të madhe intelektuale dhe kulturore të tij për trashëgiminë botërore të bektashizmit si lëvizje historike, kulturore, materiale e shpirtërore në Shqipëri dhe në botë. 

Vepra e parë Për bektashizmin përfshin kryesisht artikuj të botuar për zhvillimet historike, kulturore dhe fetare të bektashizmit në Shqipëri, në Ballkan dhe madje Europë e Azi; për organizimin e tij institucional, sikur është artikulli Kongresi i Përgjithshëm Bektashian në Teqe të Prishtës;  për personalitetet e saj më me ndikim në jetën shpirtërore të vendit; për orientimet konceptuale të disa prej personaliteteve dhe institucioneve bektashiane; për reformat fetare e institucionale brenda kësaj lëvizjeje; për dokumentet dhe veprat më me ndikim në jetën shpirtërore të besimtarëve të saj etj. Mjafton të theksojmë këtu artikujt e shkruar me kompetencë profesionale dhe përkushtim prej bardi të këtij besimi për shërbimin e madh të bektashinjve shqiptarë në Turqi, kontribut të cilin vetëm tash së fundi e kanë vënë re madje më shumë studiuesit e huaj se ata shqiptarë; artikullin mbi vendin e myslimanizmit në Orient, një artikull krahasues mbi bektashizmin në shoqërinë turke dhe atë shqiptare, tekstin për rolin e besimeve në botën anadollake, dhe atë ballkanike; për rëndësinë institucionale, shpirtërore dhe kombëtare të riorganizimit të bektashinjve të Shqipërisë; për rolet e besimeve në jetën ballkanike; për përhapjen e bektashizmit në Europë dhe Afrikë; për institucionin fetar të kishës, xhamisë dhe teqesë në jetën shqiptare; për rëndësinë e reformave fetare, me theks të veçantë riorganizimin e bektashizmës shqiptare dhe pavarësisë së saj; për misionarët e bektashizmës shqiptare: Gjyshin Ahmet Baba Turanin, Mymin Dedejen e Qerbelasë, Shemim Babanë e Krujës, një misionar i madh ky në përhapjen e bektashizmit në Shqipëri, si dhe rolin patriotik të klerit në Shqipëri etj.

Pjesa e dytë e vëllimit të tretë të veprave të Baba Ali Tomorit paraqet edhe një vepër të përmasave pak të njohura dhe pothuajse të papërsëritshme edhe në kushtet dhe rrethanat e reja të kohës sonë. Bektashizimi, si lëvizje e madhe kulturore dhe shpirtërore ka pasur historinë e tij dhe ka lënë gjurmë të rëndësishme jo vetëm në Shqipëri po edhe në Europë dhe më gjerë. Vepra Historija e Bektashinjvet është pothuajse e vetmja vepër e tij e përmbyllur në përmasa të një monografie. Ajo hapet me disa studime thelbësore të cilat paraqesin karakterin kombëtar të bektashizmit si doktrinë, institucionin e organizmit kombëtar të tij, reformën dhe rrolin e saj në Shqipëri, perspektivën e tij etj. 

Pjesa e parë e kësaj vepre ka karakter historik dhe paraqet anën e brendshme të organizimit të Bektashzmit si lëvizje dhe si ide universale. Pjesa e dytë, Historia e Bektashinjvet përbëhet prej hyrjes, njëmbëdhjetë krerëve dhe një shtojce mbi gjendjen e bektashizmit dhe institucioneve të saj pas Luftës së Parë Botërore. Vepra përfshin një format të gjerë të dhënash historike, kulturore dhe shpirtërore të bektashizmit si rilindje e brendshme dhe si strukturë e organizimit të jashtëm. Mjafton të shihen kapitujt mbi periudhat para lindjes së bektashizmës, mbi faqen spirituale të historisë së Haxhi Bektashit, mbi përhapjen e bektashizmës në Europë dhe Afrikë, mbi bektashizmën në Gjirít dhe në Shqipëri, mbi përmbysjen madhe të bektashízmës në kohën e Sulltan Mahmutit, mbi gjendjen e bekashizmës pas vdekjes së Ali Pashë Tepelenës, mbi qëndrimin nacionalist të bektashinjve shqiptarë, mbi aktivitetet e teqeve pas mbledhjes së Frashërit dhe krimet greke të vitit 1914 etj. Le të thuhet gjithashtu se në këtë vepër janë përmbledhur, janë sistemuar dhe janë ridizajnuar idetë filozofike, diskutimet e karakterit historik dhe publicistik, konceptet shpirtërore dhe fetare të autorit, të cilat kur më pak e kur më shumë i kishte thënë në disa nga artikujt e ligjëruar apo botuar edhe më parë.

Përfundime  

Përmbledhja e veprave të plota në tri vëllime, të njohura deri më tani, që na e jep zbuluesi dhe editori i shtëpisë botuese “Argeta” z. Mehmet Gëzhilli paraqesin një ngjarje të veçantë në jetën tonë kulturore në disa rrafshe:

e para, brenda këtyre veprave krijohet portreti kryesisht i panjohur i njërit prej intelektualëve të rëndësishëm të gjysmës së parë të shekullit XX;

e dyta, e njohur kryesisht përmes disa artikujve të botuar në shtypin e kohës, vepra e tij tani shfaqet me gjithë përmasën gjuhësore, oratorike, polemizuese, letrare, intelektuale, krijuese, historike, fetare dhe shkencore;

e treta, studimet e tij mbi apostullin e shqiptarizmës, sikur e quan Naim Frashërin, në këto vepra paraqiten të plota. Në këto vëllime ajo reflekton njëkohësisht edhe vlera të larta shkencore.

e, pesta, studimet mbi bektashizmin dhe lëvizjen kulturore e shpirtërore në Shqipëri dhe në botë, të njohura kryesisht në artikujt e botuar në shtypin e kohës, tani paraqiten si një tërësi problemore dhe madje monografike.

Për të gjitha këto dhe arsyet e sipërthëna, veprat e Baba Ali Tomorit sot paraqesin sa një monument të karakterit fetar po edhe kombëtar. Autori, me jetën dhe veprën e tij, në këtë vepër plotësojnë njëri-tjetrin, ashtu sikur plotësonte dikur e jep shembullin e tij edhe sot, apostulli i tij e apostulli i shqiptarizmës, Naim Frashëri. A nuk është kjo arsyeja pse vepra e tij, ashtu si edhe jeta e tij, në këtë vepër shfaqen si frymë naimiane e kohës së tij, e njëkohësisht edhe kohës sonë.

Prishtinë, më 18 gusht 2021

Llambi Turtulli – tenori dramatik nga Konservatori i Milano

by

Shkruan:NIKO KOTHERJA*- LLambi Turtulli;“Tenor – Studenti i Artit Këngës në Milano (Italise)” Xhaxhai i shkrimtarit te mirenjohur korcar Kristaq Turtulli.Llambi Turtulli është një emër i shquar mes klasikëve tanë muzikorë, një zë potent jo vetëm i skenave shqiptare, por më gjerë, në Evropë e deri në Amerikë. Lindur në Korçë në vitin 1907,origjina familjare e tij është mbresëlënëse. Llambi mori emrin e gjyshit të tij, Llambi Turtulli i Parë, i cili u vra në vitin 1886 në Pisoder. Bijtë e tij Nisi dhe Perika ishin njerëz të respektuarnë qytet e më gjerë, si në aktivitetin e tyre ekonomiko – tregtar, ashtu edhe për pjesëmarrjen në lëvizjen patriotike shqiptare. Motra e tyre, Katerina (Rinkë) Turtulli u martua me Gaqi Pepon,martesë nga e cila u lindën patriotët e shquar Gavril Pepo dhe Angjeli Pepo, luftëtarë dhe aktivistëtë Rilindjes Kombëtare dhe Pavarësisë; Rodhopi Gaqi Çani (Pepo), ish nxënëse e Mësonjëtores se Vashave; Afërdita Gaqi Grameno (Pepo), bashkëshorte e rilindasit të shquar Koço Grameno. Nga ana tjetër, Perika (Perikli), xhaxhai i tenorit tonë, krijoi lidhje familjare e atdhetarin Andrea Katundi (motra e Katundit ishte bashkëshorte e Perikë Turtullit), ish diplomati dhe njeriu kyç iRepublikës Shqiptare të Korçës, në periudhën e Luftës I Botërore dhe krahu i djathtë i dëshmorit kombëtar Themistokli Gërmenji. Nisi Turtulli, babai i tenorit dramatik, pati shoqen e jetësEvdhoksi Ananezin, një luftëtare e emancipimit të gruas shqiptare, ndërlidhëse e çetave patriotike dhe mjeke popullore. Prej kësaj martese erdhën në jetë Llambi, Margarita e Pavlina, ish nxënëse të Mësonjëtores së Vashave e pas tyre Petro Turtulli, pjesëtar me armë në dorë i çetës patriotike tëThemistokli Gërmenjit. Akil Eftim, një tjetër personalitet i Rilindjes Kombëtare, që spikati s i delegat i shoqërisë patriotike të shqiptarëve të Bullgarisë në Kongresin e Manastirit më 1908, vint nga kjo familje. Nëna e tij, Marga, ishte motra e Parashqevisë, bashkëshortes së Llambi Turtulli të Parë. Pjesë e këtij trungu familjar janë edhe vëllezërit Andrea Turtulli (tregtar në Korçë), Thoma Turtulli (patrioti dhe filantropi i shquar shqiptar), dr. Mihal Turtulli (mjek, rilindas dhe protagonist i jetës politike e shoqërore të Shqipërisë në fundin e shek. XIX dhe fillimshekullin XX), Vangjel Turtulli (patriot dhe aktivist i shquar, ish senator i Korçës).Llambi Turtulli mësimet e para i mori në Mësonjëtoren Shqipe të Vashave nën drejtimin e misionarëve amerikanë Phineas dhe Violet Kenedi pasi atë kohë brenda asaj shkolle u =el njëklasë për djem të vegjël. Nxënës të kësaj klase bashkë me të, kanë qenë edhe Vasil Gërmenji, Riza Mançe, etj. Kjo shkollë ishte kthyer në një vatër të rëndësishme të emancipimit shoqëror ekombëtar, që njihej si “Foleja Kombëtare”, e cilësuar prej Mihal Gramenos. Më pas shkoi në Bukuresht, ku mori mësimet e para në kanto. Në një letër të tij, Akil Eftim shkruan: “Lambi është si nzënës në Konservatorin të Rumanisë, dhe kje të kem siguri në dot dalë gjëkafshë e shpura në Zoti Profesor Toscani, kje edhe aju është Tenor, dhe më tha se ka një zë fort të mirë. Për këtë shkak i dha dhe një certificate ku ia dërgoj Nisit. Tashi bëni si të dini dhe në mundni të i preni një bursë për të bërë pagimin e Profesorit kje ta msojë iashtë skolisë.”2 Pas 1 Gazeta “The echoes”, datë 9 korrik 1943, faqe 1.Letër nga Bukureshti e Akil Eftimit dërguar Perikë Turtullit në Korçë, më 2 janar 1928, faqe 1. Origjinal. Arkivi iautorit. studimeve të para në Konservatorin e Bukureshtit, Turtulli u kthye në Korçë, ku dha koncertin eparë. Po këtë vit, më 1928, i pajisur me bursë të ministrisë së Arsimit për tre vite, u nis në Itali. Aty u regjistrua në Konservatorin e Milanos të cilin e përfundoi më 19363. Nga kartvizita e tij,informohemi se adresa e Turtullit në Milano ishte “Via Lecco, 15.”4 Përveç mësimeve universitare, Turtulli ndoqi kurse kantoje me emra të mëdhenj të interpretimit. Ai mori mësime private ngatenori i famshëm i “La Scala”-s, maestro Katulo, nga maestro Pikoli, nga profesori i shquar Barito San Marlo, etj. Karierën e tij në Itali, Llambi Turtulli e nisi me interpretimin në operan “CavaleriaRusticana” në teatrin “Puccini” të Milanos dhe më pas vijoi aktivitetet koncertore në shumë qytetetë Italisë. Në vitin 1930, Turtulli iu përgjigj ftesës së Neço Mukos për t’iu bashkuar grupit shqiptarnë regjistrimet e tyre pranë kompanisë diskografike “Pathé” në Paris. Në grupin e regjistrimeve të vitit 1930, Turtulli interpretoi dhe mori pjesë në këto materiale: “Daveli” (bashkë me Paleologun,Çakallin, Balën dhe Mukon), “Mban mënd”, “Ëndërat”, “Shkodra”, “Vallëtaria” (bashkë mePaleologun, Çakallin, Balën dhe Mukon), “Hurrah! Dëfrim!” (bashkë me Çakallin, Balën dhe Mukon). Dëshmohet se gjatë kësaj kohe ai regjistroi pranë kësaj kompanie edhe materialemuzikore në italisht, deri më sot mbetur të panjohura për ne.Dy vite më vonë, më 14 shtator 1932, një grup i përbërë nga Llambi Turtulli, Jorgjia Truja, Lola Gjoka e Thoma Bezhani, nën menaxhimin artistik të maestros Sotir Kozmo dha në Korçë njëkoncert artistik, i cili ishte: “koncerti i parë vokal – instrumental, me të cilin në Shqipëri do të startonte historiku i artit interpretues profesional.”5 Në këtë koncert, Turtulli interpretoi pjesët ePuçinit “Turandot” dhe “Nessun Dorma”6. Shfaqja u organizua nga Shoqata Sportive Krahinorepër ndihmë të Shoqërisë sportive “Skënderbeu”. Jehona e koncertit shkoi deri në kryeqytet. Me interesimin e Pandeli Evangjelit, kryeministrit të asaj kohe, ky grup përsëriti koncertin e Korçësnë “Cinema Theatër Diana” në Tiranë. Aktiviteti, organizuar nga Enti Kombëtar “Djelmnia Shqiptare”, kësaj radhe do t’i vinte në ndihmë Kryqit të Kuq Shqiptar. Ky “Koncert Artistik prejShqiptarësh” u mbajt në orën 21:00, më datën 8 tetor, në kuadër të kremtimeve të ditëlindjes së Mbretit Zog I  Në kujtimet e saj për këtë koncert, Truja shprehet: “Koncerti i katërshes sonë qe mjaft i pasur dhe u prit me shumë duartrokitje. Ai u organizua në ndihmë të Kryqit të Kuq. Koncertiu pasua nga një banket.”Në vitin 1935 Turtulli shkoi në Zvicër, ku këndoi në 12 koncerte në Lugano, me audiencë nga personalitete të nivelit botëror. Pas diplomimit, në vitin 1937 shkoi në Budapest, ku interpretoi në operan “Lucia Di Lammemmoor”, “Tosca” dhe “La Bohemé”si dhe zhvilloi një turne në Gazeta “Bota”. Boston, Mass., 1 tetor 1937, faqe 1.4 AQSH. F. 614, d. 12, fq. 66. Kartvizitë e Llambi Dh. Turtullit dërguar Petro Martinit në Tiranë.5 Hamide Stringa “Ëndrra dhe realitete – Jorgjia Truja (Filçe)”. Tiranë 2006, faqe 50.6 Të dhënat sipas programit të koncerit, faqe 2. Arkivi i autorit.7 Të dhënat nxjerrë nga materiali promocional i shfaqjes. Arkivi i autorit. Hamide Stringa, vep. e cituar, faqe 53.  Gazeta “Bota”, vep. e cituar.shtetet e Ballkanit, ku prezantoi koncerte me muzikë popullore shqiptare10. Në qershor të atij viti, kur këndonte në Itali, pranoi propozimin e agjentit të kompanisë “Opera San Carlos Cincinnati” për një turne amerikane. Udhëtoi drejt Amerikës dhe për shtatë javë rresht Turtulli këndoi nëstudiot e ndryshme të radiove të Bostonit.Njohës i tre gjuhëve të huaja frëngjisht, greqisht dhe italisht, Turtulli me koncertet e tij udhëtoi tre herë nëpër Evropë. Anglia dhe Gjermania ishin vendet ku nuk dha koncerte dhe tëvetmet shtete që nuk i vizitoi Llambi Turtulli u martua me pianisten Norma Nasy, e diplomuar në shkollën e muzikës “Julliard” dhe në Universitetin “Columbia”. Ata mbanin një studio në Nju Jork, te e cila shpresonin të ktheheshin pas Luftës për të vazhduar me punën koncertale dhe mësimdhënien. Në Amerikë, Llambi dhe bashkëshortja e tij Norma interpretonin në valët e radios, siç dëshmon shtypi i kohës.Aktivitetin e vet Turtulli e vijoi me koncerte, të cilat gjithnjë përmendeshin nga gazetat e Amerikës. Në janar 1943 u përfshi në Ushtrinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Nju Jork. Atyformësoi dhe drejtoi një kor në një kishëz të Ushtrisë Amerikane16 Reshtimi i tij në “US Army” ka qenë arsye vendimtare që atij t’i ndalohej hyrja në Shqipërinë komuniste pas përfundimit tëLuftës II Botërore. Sipas dëshmisë së familjarëve të tij, rreth fundit të viteve `60, u nis nga Amerika me shpresën se do të mund të hynte në Shqipëri nga ana e Greqisë. Mbërritur deri në kufi, Turtullitiu ndalua hyrja në atdhe. Pjesëtarët e familjes së tij të mbetur në Korçë, që ai nuk arriti kurrë t’i takonte, vuajtën persekucione dhe provuan sekuestrime të skajshme. Vëllai i tij, Petro Turtulli, veteran i lëvizjes patriotike shqiptare, u dënua nga regjimi totalitar i kohës. I kthyer në Amerikë, tenori vijoi aktivitetin e tij. Nga valët e “Zërit të Amerikës” përshëndeti shqiptarët në një intervistë dhe këndoi në shqip. Ai nuk e mësoi që përtej Atlantikut, vëllai i tij Petro – strukur në një cep të shtëpisë që vëzhgohej vazhdimisht nga Sigurimi i Shetit – arriti që të kapte valët e radios dhe të dëgjonte mes lotësh kumtimin e vëllait të tij artist. Ky do të ishte “takimi” i fundit i vëllezërve në gjallje.Tenori Llambi Turtulli vdiq në Kaliforni, më 10 qershor 1979.

*E dergio per gazeten Dielli shkrimtarit Kristaq Turtulli.

QIRIAZËT – GJERASIMI, GJERGJI, SEVASTIA DHE PARASHQEVIA

by

Familja Qiriazi/

Familja patriotike Qiriazët është me prejardhje nga fshati Magarovë. Prej këtu u shpërngulën dhe u vendosën në Tërnovë afër Manastirit. Më vonë u vendosën në qytet, që në atë kohë ishte qendër e Vilajetit të Manastirit.

Shkruan:Xhelal Zejneli/ Babai Dhimitër Qiriazi, me profesion zdrukthëtar dhe nëna Maria kishin dhjetë fëmijë, shtatë djem dhe tri vajza: Tashko, Konstandini, Gjerasimi, Gjergji, Naumi, Kristo, Pandeli, Fanka, Sevasti dhe Parashqevi. Manastiri i asaj kohe ishte një qytet me përbërje etnike të përzier. Megjithëkëtë, Qiriazët i ruajtën traditat shqiptare, fëmijët ndërkaq u ritën në frymën e dashurisë për gjuhën amtare.

Nga fundi i shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, Qiriazët dhanë një ndihmesë të madhe për zhvillimin e kulturës dhe të arsimit shqiptar. Në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare nga kjo familje dolën edukatorë, botues dhe personalitete publike. Anëtarë të caktuar të Qiriazëve, me veprimtaritë e tyre ndihmuan në forcimin e ndërgjegjes kombëtare shqiptare. Katër anëtarë të kësaj familjeje ishin pjesë e protestantëve të hershëm në Shqipëri por edhe në Kosovë.

Gjerasimi, Gjergji dhe dy motrat Sevasti e Parashqevi, si veprimtarë të lëvizjes kombëtare, lanë gjurmë në historinë dhe në kulturën shqiptare.

*   *   *

GJERASIM QIRIAZI (Manastir, 1858 – 1894) – Ishte veprimtar i lëvizjes kombëtare, shkrimtar, rilindës. Shkollën fillore greke e ndoqi në Manastirin e tij të lindjes. I anëtarësuar në Bashkësinë Ungjillore të Manastirit dhe me ndihmën e mësuesit të tij të anglishtes, misionarit amerikan Xheni (Jenney), iu dha mundësia që në vitet 1878-1882 të studiojë në Kolegjin Teologjik Amerikan Protestant në Samiokov të Bullgarisë. Në vitin 1883 punoi në Korçë si misionar ungjillor i Shoqërisë Biblike Britanike dhe Botërore (British and Foreign Bible Society). Ishte edhe shpërndarës i librave të kësaj shoqërie në Shqipëri dhe në Maqedoni. Krahas shpërndarjes së diturive fetare në gjuhën shqipe, përhapi edhe abetaret, librat dhe gazetat laike shqiptare. Nisi të shkruajë edhe një gramatikë të shqipes dhe të predikojë në gjuhën shqipe. 

Më 12 nëntor të vitit 1884, gjatë rrugës malore Korçë-Manastir u sulmua nga komitët dhe u mbajt peng për gjysmë viti. Rrëfimi për gjashtë muajt e këtij kalvari është përkthyer anglisht nga John Wallace Baird nga Manastiri.   

Hapja e së parës shkollë shqipe në Korçë më 1887, të njohur zyrtarisht, e frymëzoi Gjerasimin dhe të motrat Sevastian e Parashqevinë të hapnin një shkollë për vajzat. Me ndihmën e Naim Frashërit (1846-1900), e sidomos të misionarëve amerikanë dhe anglezë,  morën autorizimin e duhur në Stamboll dhe më 15 tetor 1891 hapën në Korçë të parën shkollë shqiptare për vasha. Verën tjetër u shpërngulën në një ndërtesë më të madhe që mund të merrte më shumë nxënës. Hapjen e kësaj shkolle, që në krye të herës, hierarkia greke e kundërshtoi me fanatizëm   

Në vitin 1892 Gjerasimi formoi shoqërinë “Vëllazëria Ungjillore” të Korçës. Për nevojat e shkollave shqipe shkroi dhe përktheu poezi në gjuhën shqipe, shkroi skica, dialogë, tekste shkollore dhe kompozoi këngë. Shumicën e krijimeve të tij i përmblodhi i vëllai, Gjergji, i cili i botoi ato në antologjinë “Hristomathi a udhëheqës për çdo shtëpi shqiptari” (Sofje, vëll. I, 1902, vëll. II, 1907). Këtu Gjergji përfshiu edhe dy krijime të veta dhe katër fjalime të së motrës, Sevastisë. Krijime të tjera të Qerasimit u botuan në përmbledhjen “Këngë të shenjtëruara për faltoret shqipe” (1924). Gjerasim Qiriazi konsiderohet si një nga pedagogët më të shquar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ai la pas studime me vlerë që u përmblodhën dhe u botuan në librin “Shkrime pedagogjike të Gjerasim Qiriazit” (1966). Njëherazi, është edhe themelues i letërsisë shqiptare për fëmijë në shekullin XIX. Për veprimtarinë e tij atdhetare u përndoq nga pushtetarët osmanë dhe nga klerikët e Megali Idesë greke. 

Gjerasimi Qiriazi vdiq më 4 janar 1894, në moshën 36-vjeçare, nga pleuriti që e kishte marrë gjatë kohës kur ishte zënë peng.

*   *   *

Më 1892 themelon shoqërinë Vëllazëria Ungjillore e Shqipërisë. Familja e tij i përkiste besimit ortodoks. Më 1877 Gjerasimi lë ortodoksizmin dhe përqafon besimin e kishës protestante, në atë kohë, e panjohur në Shqipëri. Kishte raporte me tre misionarë protestantë shqiptaro-amerikanë që kishin ardhur në Shqipëri më 1973. U martua me Athina Mikelidhi-n, e cila ishte e bija e pastorit të kishës ungjillore të Selanikut. U lindi djali i vetëm Stefani. Gruaja e Gjerasimit, Athina, vdiq më 1891, disa muaj pas lindjes së djalit. Stefani ka vdekur në ShBA më 1959 duke lënë pas gjashtë fëmijë. 

Më 1933 qeveria e A. Zogut e ndaloi veprimtarinë e shkollave ungjillore në Korçë. Më 1940, në kohën e pushtimit nazifashist të Shqipërisë, Kisha Ungjillore e Korçës u shpërnda. Pas rënies së komunizmit, tempujt fetarë në Shqipëri u rihapën. Filloi edhe veprimtari ungjillore shqiptare. 

Kërkesa e Gjerasimit dërguar më 1887 Portës së Lartë, për njohjen e ungjillorëve shqiptarë, ishte refuzuar. Ajo që u refuzua në atë kohë, u realizua pas më se një shekulli, më 22 nëntor 2010. Kjo ditë, për protestantët shqiptarë konsiderohet si ditë e shënuar. 

Më 1987 Gjerasimit u dekorua post mortem me titullin “Mësues i Popullit”, ndërsa më 1992 iu dha “Urdhri i Lirisë i Klasit të Parë”. 

*   *   *

GJERGJ QIRIAZI (Manastir, 1868 – Manastir, 1912) është veprimtar i Rilindjes Kombëtare. Ashtu si i vëllai Gjerasimi, ndoqi shkollën greke në vendlindje, në Manastir. Vazhdoi studimet në Kolegjin Teologjik Amerikan Protestant në Samokov të Bullgarisë. Edhe ai u mor në punë nga Shoqëria Biblike Britanike dhe Botërore (British and Foreign Bible Society).

Pas vdekjes së të vëllait Gjerasimit më 1894, Gjergj Qiriazi punoi për vazhdimin dhe mbajtjen në këmbë të Shoqërisë Biblike të Manastirit dhe të Shkollës Shqipe të Vashave në Korçë dhe mori në dorë drejtimin e shkollës së lartpërmendur. Në vitin 1908 ishte delegat në Kongresin e Manastirit ku u vendos për çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe. Në vitin 1909, Gjergj Qiriazi ishte një nga themeluesit e gazetës në gjuhën shqipe “Bashkim’ i kombit” dhe shquhej për veprimtarinë e tij politike. 

Si sekretar dhe nënkryetar i klubit shqiptar “Bashkimi” të Manastirit luajti rol sidomos për organizimin dhe për zhvillimin e punimeve të Kongresit të Manastirit (1908). Mori pjesë në komitetin e fshehtë “Për lirinë e Shqipërisë” të themeluar në vitin 1905 nga veprimtari i Rilindjes Kombëtare, pjesëmarrës i Kongresit të Manastirit (1908) – Bajo Topulli (Bajram Topulli, 1873-1930). Përpos Bajo Topullit, në themelimin e këtij komiteti morën pjesë edhe veprimtarët e lëvizjes kombëtare Gjergj Qiriazi, Halit Bërzeshta (1840-1909), Fehim Zavalani (1859-1935) etj.

Gjergj Qiriazi dha ndihmesë të rëndësishme për përgatitjen dhe botimin e teksteve shkollore. Është autor i parë i tekstit të mirëfilltë të fizikës në gjuhën shqipe “Fisika” (Bukuresht 1899), me të dhënat më të reja në fushën e fizikës. Përpos hristomathisë së të vëllait, Gjerasimit – “Hristomathi” (1902 dhe 1907) në dy vëllime, me pjesë letrare didaktike, 640 faqe, Gjergj Qiriazi botoi një përmbledhje me poezi fetare me titullin “Kënkë të shenjtëruara” (Sofje 1906). Si publicist, në artikujt e vet trajtoi çështje kulturore dhe shoqërore dhe i botoi në organet e shtypit të kohës. 

Tregoi interesim për dorëshkrimet e lëvruesit dhe studiuesit të gjuhës shqipe, veprimtarit të Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës, Kostandin Kristoforidhit (1827-1895). Gjergj Qiriazi vdiq në Manastir më 30 dhjetor 1912. 

*   *   *

SEVASTI QIRIAZI-DAKO (Manastir, 1871 – Tiranë, 1949) – është veprimtare e lëvizjes kombëtare. Punoi për emancipimin e femrës shqiptare. Është motër e Gjerasimit, Gjergjit dhe Parashqevit. Shkollimin e mesëm e kreu në gjuhën angleze, në shkollën e Shoqërisë Biblike të Manastirit. Në vitet 188-1891 kreu studimet në Kolegjin Femëror amerikan (Womens College) të Stambollit. Me t’u kthyer në Shqipëri, me ndihmën e të vëllait, Gjerasimit, më 15 tetot 1891 hapi në Korçë “Shkollën Shqipe të Vashave”, e cila ishte e para shkollë kombëtare për vajza. Në vitet 1905-1906, në Universitetin (Kolegjin) Oberlin të Ohajos (Ohio, ShBA), kreu disa kurse kualifikimi për pedagogji. Përsëri u kthye në krye të shkollës së vashave në Korçë. Pas Luftës së Parë Botërore, kjo shkollë ende njihej me emrin e familjes Qiriazi. Mori pjesë në Kongresin e Manastirit (1908), ku u mor kryesisht me përgatitjen e teksteve shkollore. Në vitin 1909 mori pjesë në Kongresin arsimor të Elbasanit dhe u zgjodh anëtare e komisionit për shqyrtimin e teksteve shkollore. Ky komision ishte formuar nga shoqëria “Përparimi”.  

Është thënë se në vitin 1912 ka botuar në Manastir një gramatikë të shqipes për shkollat fillore dhe ka redaktuar disa tekste historie për historinë botërore, për historinë e Shqipërisë etj. Bashkëpunoi me udhëpërshkruesen, etnografen, piktoren, antropologen, humanisten britanike, mike e shqiptarëve, Edit Durham (Mery Edith Durham, Londër, 1869 – Londër, 1944) për njohjen e shtetit të pavarur shqiptar në arenën ndërkombëtare, në vitin 1913. 

Në vitin 1915, nga atdhetarët shqiptarë me qendër në Uorçster (ShBA), u zgjodh kryetare e Partisë Kombëtare Shqiptare. Hartoi një varg memorandumesh, që në emër të partisë që kryesonte, iu dërguan forumeve ndërkombëtare. Në to flitej për njohjen dhe mbrojtjen e të drejtave të Shqipërisë dhe të shqiptarëve. 

Me të shoqin, gazetarin dhe shkrimtarin Kristo Anastas Dako (Korçë, 1878 – Tiranë, 1941) dhe me të motrën Parashqevinë, Sevasti Qiriazi-Dako vajti në Rumani dhe prej andej emigroi në ShBA. Në vitin 1902 Kristo Anastas Dako kishte kryer në Bukuresht matematikën.  

Sevasti bashkëpunoi me Parashqevinë për botimin e revistës së përdyjavshme politike, historike, gjuhësore, letrare, pedagogjike dhe kulturore “Yll’i Mëngjesit” (The Morning Star, 1917-1920). Revista drejtohej nga Parashqevi Qiriazi dhe dilte në Boston (ShBA). Numri i parë doli më 15 janar 1917. Vijoi me ndërprerje deri në numrin 45. Një pjesë e shkrimeve ishin frëngjisht ose anglisht.  

Në vitin 1921, Sevasti Qiriazi-Dako u kthye në mëmëdhe, ku bashkë me të shoqin Kristo Dako dhe me të motrën Parashqevinë, iu përkushtua institutit arsimor “Kyrias”, të çelur prej tyre në Tiranë dhe Kamzë. Sevasti Qiriazi-Dako vdiq në Tiranë në vitin 1949. 

Sevasti Qiriazi_Dako është dekoruar me “Urdhrin e Skënderbeut”, me “Urdhrin për Veprimtari Patriotike” dhe me “Urdhrin e Lirisë”.    

*   *   *

PARASHQEVI QIRIAZI (Manastir, 1880 – Tiranë, 1970) ishte veprimtare e Lëvizjes Kombëtare, gazetare, publiciste, pedagoge. Punoi për emancipimin e femrës shqiptare. Autore e abetares së parë shqipe të shkruar me alfabetin e Manastirit. Është e para femër shqiptare, autore tekstesh. Është e para femër shqiptare që krijoi një projekt arsimor. 

Lindi në Manastir, më 2 qershor 1880. Ishte më e vogla prej dhjetë fëmijëve të familjes. Shkollimin fillor dhe të mesëm e kreu në Manastir. Në vitet 1900-1904 studioi letërsinë në Kolegjin Amerikan për Vajza në Stamboll (Womens College apo American College for Girls) që vepronte në kuadër të Robert College. Në vitin e fundit të studimeve u caktua kryetare e organizatës studentore.  Pasi kreu studimet u kthye në Shqipëri dhe e filloi punën si mësuese në Shkollën Shqipe të Vashave në Korçë. Më vonë u bë edhe drejtuese e saj. Mori pjesë si delegate në Kongresin e Manastirit (1908), bashkë me Filomena Bonatin dhe Fineas Kenedi* (Phineas Bareber Kennedy, 1867-1963). Me këtë rast, Parashqevi përpiloi dhe publikoi “Himnin e alfabetit kombëtar”, që këndohet edhe sot. Më 16 apo më 21 janar 1909 themeloi në Korçë të parën shoqëri të gruas shqiptare që u quajt “Yll’ i mëngjesit”. Në vitet 1909, me shkronja të alfabetit të ri, hartoi dhe botoi në shtypshkronjën “Bashkimi i Kombit” të Manastirit, tekstin “Abetare për shkollat e para”. Më 1911 teksti u ribotua në Manastir, ndërsa më 1915 kjo abetare u ribotua edhe në ShBA. 

Shënim: Fineas Kenedi (Phineas Bareber Kennedy) ka lindur në ShBA. Ishte predikues në kishën ungjillore protestante shqiptare, të themeluar më 1892 nga Gjerasimi. Fineas Kenedi mori pjesë në Kongresin e Manastirit në cilësi të vëzhguesit. Kenedi shërbeu në Korçë në vitet 1908-1939. Pas kësaj, bashkë me familjen, u kthye në Amerikë.

*   *   *

Në vitin 1912 Parashqevi ndoqi disa kurse kualifikimi, përkatësisht studimet pasuniversitare master në Fakultetin e Pedagogjisë të Universitetit të Oberlinit në Ohajo (Ohio) të ShBA-së. Po atë vit (1912) hartoi programin arsimor të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës. Në qershor 1913, në Universitetin e Oberlinit përfundoi studimet master pasi mbrojti temën “Zhvillimi i shkollave në Perandorinë Turke dhe një sistem ideal i arsimit në Shqipëri.” Mori gradën akademike M. A., d.m.th. master i edukimit (master of education). Më 1913 botoi në Çikago veprën “Shkolla e vashave – Korçë” (The School for Girls – Kortcha, Albania) e cila në vitin 2014 u ribotua në formën elektronike nga Instituti i Studimeve Shqiptare dhe Protestante, me parathënie të Dana Marie Stucky (1951-2018).  

Në vitin 1914, me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, u largua nga Shqipëria. Po atë vit mori pjesë në formimin e organizatës “Lidhja Kombëtare” në Sofje dhe u zgjodh sekretare e saj. Bashkëpunoi me veprimtarin e lëvizjes kombëtare dhe demokratike dhe para dhe pas pavarësisë së Shqipërisë Themistokli Gërmenjin* (1871-1917) dhe me Kristo Anastas Dakon (1878-1941) për botimin e gazetës “Biblioteka Zëri i Shqipërisë” (1915-1916) në Sofje.

Shënim: Në vitet 1916-1917 Themistokli Gërmenji u kthye nga bullgaria në Shqipëri. organizoi forca të armatosura për ta çliruar nga pushtuesit grekë krahinën e Korçës dhe të gjithë Shqipërisë së jugut. Politikanë të huaj që mbanin qëndrim armiqësor ndaj Shqipërisë trilluan akuza të rreme për veprimtarinë e tij si “agjent” i austro-hungarezëve. U dënua me vdekje nga një gjykatë ushtarake franceze në Selanik dhe u pushkatua.

*   *   *

Në vitin 1917 Parashqevi mori pjesë në themelimin e partisë politike “Partisë Kombëtare Shqiptare” në Uorçester (ShBA). Kjo parti kombëtare shqiptare u themelua në gjirin e mërgimtarëve ekonomikë shqiptarë të atjeshëm. Vazhdoi të vepronte deri në mesin e vitit 1920. Kryetarë të kësaj partie qenë Sevasti Qiriazi-Dako dhe Kristo Dako. Partia u shpreh për mbrojtjen e pavarësisë dhe të tërësisë së tokave të shtetit shqiptar. si dhe për rishikimin e kufijve të tij.

Më 15 mars 1915 revista amerikane “The Oberlin Review” shkruan se në vitin 1913, Parashqevi Qiriazi ka marrë gradën akademike A. M. – Artium Magister apo Master of Arts.

Në vitet 1917-1920 Parashqevi qëndroi në ShBA. Në Boston Mass themeloi dhe drejtoi revistën dyjavore “Yll’i Mëngjesit”. Ajo u bë kryeredaktorja e parë femër në historinë e shtypit shqiptar. Në revistë ajo e kishte edhe rubrikën e vet “Fleta e editorit”. Në rubrikën e saj botoi një varg punimesh lidhur me arsimin dhe edukatën. Gazeta doli në vitet 1917-1920. Bashkë me Kristo Dakon, Parashqevi drejtoi shkollat e natës për mërgimtarët shqiptarë në Masaçusets të ShBA-së, në gjuhën shqipe dhe angleze.

Në vitin 1919, si delegate e Partisë Kombëtare Shqiptare të shqiptarëve të Amerikës,   mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris. Ishte e vetmja delegate femër që merrte pjesë në atë konferencë. Këtu Parashqevi Qiriazi dha një ndihmesë të vyer për mbrojtjen e lirisë dhe të pavarësisë së Shqipërisë. Më 1921 u kthye në mëmëdhe dhe u bë një nga themelueset dhe drejtueset kryesore të Institutit Femëror “Kyrias” në Tiranë dhe Kamzë. Ky institucion punoi në vitet 1922-1933 dhe u shndërrua në një nga shkollat e mesme më serioze në Shqipëri.  

Më 13 janar 1922 revista amerikane “The Oberlin Review” përsëri shkruan se Parashqevi Qiriazi, në vitin 1913, në departamentin e arsimit të Kolegjit të Oberlinit, ka marrë gradën akademike master. 

Më 1931 Instituti Qiriazi (Kyrias) dhe motrat Parashqevia dhe Sevastia dekorohen me “Urdhrin e Skënderbeut”. Më 1933 Instituti Arsimor Qiriazi (Kyrias) mbyllet. 

Më 1943, e cilësuar si antifashiste, Parashqevi u internua nga Gestapoja dhe u dërgua në kampin e përqendrimit në Banjicë afër Beogradit. Pas mbarimit të luftës u kthye në atdhe.

  Më 1960 motrat Qiriazi u dekoruan me “Urdhrin e Lirisë”, ndërsa më 1962 u dekoruan me “Urdhrin për veprimtari patriotike”. Parashqevi Qiriazi vdiq në Tiranë në vitin 1970. Në vitin 1987 u dekorua post mortem me titullin “Mësuese e Popullit”. 

Për historinë e shkollës shqipe është me vlerë studimi i Parashqevi Qiriazit “Zhvillimi i shkollave në Perandorinë Turke dhe një sistem ideal i arsimit për Shqipërinë” (The development of schools in the Turkish Empire and an ideal system of education for Albania). Këtë tezë e mbrojti në qershor të vitit 1913 në Fakultetin e Pedagogjisë të Universitetit të Oberlinit në Ohajo (Ohio) të ShBA-së. Në vitin 1919 studimi u botua në Boston në gjuhën angleze në librin e Kristo Dakos “Albania, the master key to the Near East“ (Shqipëria, çelës i enigmës për Lindjen e Afërt), si pjesë e shtojcës E, në faqet 248-266. Ky studim, i përkthyer në shqip, ndodhet në veprën “Trashëgimi social-pedagogjike (Motrat Qiriazi)” të studiuesit të arsimit dhe pedagogut Shefik Osmani (Shkodër, 1923 – Tiranë, 2012).  

 Vepra të Parashqevi Qiriazit

– “Himni i alfabetit kombëtar” 1908;

– “Abetare – për shkollat e para” 1909, 1911, 1915;

– “Zhvillimi i shkollave në Perandorinë Turke dhe një sistem ideal i arsimit në Shqipëri” 1913;

– “Shkolla e vashave – Korçë“ 1913 (The School for Girl – Kortcha, Albania) 1913;

– “Një sistem shkollor për zhvillimin e arsimit në Shqipëri” 1920; 

– Përktheu dhe botoi tregimin “Evangjelina” të Henry Longfellow, 1923;

– “Shkolla e parë shqipe e vajzave“ (Kujtime) 1963;

– Në kuadër të monografisë “Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit” 1972, botohet në Tiranë libri “Kujtime nga Kongresi i Manastirit” i autores Parashqevi Qiriazi. 

SALI BUTKA NË KONGRESIN E LUSHNJËS Sabri Godo

by

Me rastin e përvjetorit të Kongresit të Lushnjës/

SALI BUTKA NË KONGRESIN E LUSHNJËS/

 (fragment nga libri i Sabri Godos “Plaku i Butkës”)/

Në Kongresin e Lushnjës Sali Butka shkoi si delegat i Kolonjës dhe u bashkua me burrat e mëdhenj të kombit, atje ku po hidheshin themelet e shtetit të pavarur shqiptar.

Plaku shkoi në qytetin ku do të mblidhej kongresi kombëtar gati një muaj më përpara, si mik i Ibrahim Karbunarës. Ditën e 28 Nëntorit ai mbajti një fjalim në mitingun e organizuar në Lushnjë, me rastin e festës së Flamurit. 

Ja kronika e asaj dite të 28 nëntorit 1919: 

“Mëngjesi… u gdhi i stolisur me flamurë kombëtarë, i gjithë qyteti ishte në festë; në ora 10.00 u bënë tedeumet si në kishë e në xhami, mandej populli u grumbullua përpara godinës së nënprefekturës. Në këtë moment u këndua himni kombëtar… Mbasandaj doli Sali Butka, i thjeshtë në shprehje, por kuptimplotë. Saliu tha midis të tjerash: “Mua më janë vranë dy djemtë për çlirimin e atdheut, por kurrë nuk u dëshpërova, sepse ata bënë detyrën si gjithë patriotët e tjerë që ranë dëshmorë. Sot jam kryelartë, kur shoh që ëndrrat e tyre, si edhe gjithë shokëve të tyre si Spiro Bellkameni, Themistokli Gërmenji, e të tjerë, u plotësuan. Në këtë moment Sali Butka prek flamurin kombëtar me dorë dhe e puth.” ( Arkivi i Institutit të Historisë, A-V-73)

Plaku i Butkës  përshëndeti me vargje Kongresin kombëtar të Lushnjës, Këshillin e Lartë dhe qeverinë që dolën nga ky kongres:

Uronj Këshillën e Naltë

Me faqe të bardhë daltë

Dhe me një Shqipëri të plotë!

Shpirti im kështu më thotë.

Më pas Sali Butka lëshoi kushtrimin për çlirimin e Vlorës dhe Sazanit nga pushtuesit italianë me vargjet:

Për Sazanë dhe për Vlorën

Do të vritemi të tërë!”

Vargje nga libri me vjersha i Sali Butkës “Ndjenja për Atdhenë”, botuar në Korçë në shtypshkronjën “Dhori Koti”, viti 1920….