Në Theth duke biseduar me Zamir Marikën/
Ese nga Xhevair Lleshi/
Në Theth kërkonim atë plakun e mençur që hidhej shkëmb më shkëmb sikur fluturonte. I madh Pjetër Luca, një dorë njeri, por me sytë zhivë dhe të këpuste në mes me të qeshurën dhe shikimin e butë, tjetërsoj. Të vinte në dhé me sytë e çuditshëm, edhe kafe, edhe të shkruar, edhe bojë qielli të hapur, edhe të zinj, edhe blu, sy kameleoni, por ja që buzëqeshja e tij të ngrohte, të hidhte mjaltë dhe të ripërtërinte menjëherë. Këto dy përbashkime të çuditshme i vija re për herë të parë.
Hë Zamir, ti ç’mendim ke?
Unë s’kam fare mendime, jetoj, vetëm jetoj të tanishmen, çastin. Ç’më jep ky çast? S’e di dhe s’do ta di kurrë, vetëm se e pranoj. Ja po të vijë këtu ndonjë barkë, i hipi, e lë kishën e vjetër e të re këtu pranë dhe ia ther me të, drejt e në Koman, në grykat e famshme ku jeton Grabovi i Madh dhe ku të rrëmbejnë zanat e sirenat e ty të duket se nga çasti në çast do të rrëmbejë Çirçja e famshme. Grabovi i Madh, iliri i pavdekshëm endet mal më mal dhe bisedon me shpirtrat. E ka thënë ai, arkeologu i madh, Rey, të cilit sa për ta ditur ia kanë bërë fërtele të shkruarat dhe i kanë nxjerrë si vepra origjinale, edhe këta tanët. Se mos vetëm Reyt, po edhe Ugolinit, edhe… Një klithmë shpendi e bëri ta kthente kokën pas. Ja, edhe ky skifter i madh më thirri tani. Nuk më thirri mua por mbretëreshën e vet, duket fle edhe ai në Radohinë, me shpirtrat. Vërtet nuk e ditke? Po, or mik, shpirtrat flenë në Radohinë. Do të vish me mua në logun e saj? Vemi. Patjetër, buzëmbrëmjes. Aty do të shohësh një kuvend të madh e të pa treguar. Aty flasin shpirtrat, të padukshmit e mëdhenj, qeshin, qajnë, tregojnë, puthen, pinë verë, magjepsen dhe dashurojnë. Por që të shohësh shpirtrat duhet të kesh sy…
Do ta ndez një profesor.
E pashë në sy thellë. M’u duk i tjetërsuar, ndryshe. Ishte gati t’u hipte këmbëve që tani, edhe pse po ngrihej temperatura në pranverën e përjetshme të Thethit. Një gotë raki bën punë këtu. E heq? Jo. Aha, e kuptova, s’të lë ndonjë sfrat i madh në shpirt. Vetëm ajo pengesë s’të lejon të shkosh më tej se vetvetja. Nejse. Tani e kishim me shpirtrat, po? Sigurisht për shpirtrat. Këtë ma ka zbuluar për herë të parë Aleks Buda, kur na shpuri në kalanë e Elbasanit. Nuk di si ra puna, por më kujtohen fjalët e tij. Dëgjoni djem. Do shkojmë brenda në kala, për atë punë kemi ardhur. Do shohim, do pyesim, do dëgjojmë, do ndiejmë. Të gjitha do t’i hedhim në kartë. Unë në çdo hap do jem me ju, por edhe unë do t’i hedh si ju në kartë gjithçka shoh, dëgjoj dhe mendoj. Dakord trima? Ah edhe ju trimëresha. S’ka si Elbasani. Profesor? Po. S’ka si Thethi! Ai u kthye ndaj saj. S’ke qenë në Theth profesor? E kam në plan Majë. Ajo, studentja, qeshi lehtë. Si tani më kujtohet. Profesor, mos harro të shkosh në logun e shpirtrave në Radohinë. Bari bëhet gjer në gju. Atje më çon nana mbrëmjeve. Mësova dhe unë t’i shoh e t’i dëgjoj… Ç’thua, Majë? Atë që di, profesor… Aleksi u nda nga grupi dhe na priti në hyrje të portës në një kafe të vogël fare. Por s’m’u hoq nga mendja logu i shpirtrave në Radohinë. Ç’të të them or mik. Për vit kam ardhur në Theth dhe shkoja në log. Hë hë dëgjova pëshpërimat e para. Nuk i kuptoja por vitin tjetër nisa edhe t’i kuptoj. T’ia thosha kujt? Nuk mundja. Ndryshe nofka e të lajthiturit ishte aty. Por, megjithatë, unë i kam dëgjuar shkoqur e më shkoqur fjalët e tyre, ç’thoshin, ç’qeshnin, ç’rënkonin, ç’qanin. Ç’bën çdo njeri, se shpirtra njerëzish ishin. Më vjen keq për ata që nuk i dëgjojnë. Maja edhe i shihte, kurse shqisa ime s’më ndihmoi t’i shihja. Mbeta qorr dhe gjithnjë që vij i kërkoj edhe me sy, por sidoqoftë i përfytyroj teksa ecin, vishen, ndihmojnë njeri-tjetrin, mbuluar me mjegull të bardhë dhe ecin kurdoherë pa lënë gjurmë. Është jetë tjetër ajo, or mik. M’u kthye në pasion. Majën nuk e pashë asnjëherë. Vonë kam marrë vesh se jeton në Gjermani, në Marburg dhe ndonjëherë në Klagenfurt të Austrisë. Maja e çuditshme, e bukur si loti, dashur sa s’gjeje tjetër, e zonja në të gjitha. Vetëm me sport s’merrej…
E pashë që mendohej. Zamiri ndezi një cigare. Kishte një marrëdhënie të çuditshme me duhanin. Pinte sa dendej, fuste një lugë kafeje turke me pak sheqer në gojë, që duhma të mos bëhej problem për të tjerët dhe ngiste më tej. Edhe në Kalanë e Beratit e kam vënë re këtë gjë, më tha, duke mbajtur këmbët në ujin e lumit. Të vinte keq t’i mbaje këmbët aty, në gurgullimat e kristalta që shpërndanin stërkala të qeshure të çuditshme. More njeri, mos je ti me shpirtrat? Të qepen pas. Eh, sa mirë do ishte. Kur të vemi, shtoi, ju që s’i dëgjoni dhe s’i shihni (m’i ka mësuar Maja) do të jeni mirë sepse pranoheni menjëherë në botën e tyre, por ne, e di, do ta kemi fort vështirë. E di ç’ndodhi në Berat? U prish «bulevardi» lindor i kështjellës, se do ndërtonin kanalin e ujërave. Dhe e di si rrodhën punët? I hyri ruspa rrugës, i hodhi në erë gurët e shtufit, të errët në gurkali e të tjetërllojtë, që s’e sheh dot kurrë gjëkund, por aty ishte dhe drita përthyhej habitshëm. E, ja që ruspa i hodhi në erë ku të mundej dhe ç’të shohësh tani, e kanë shtruar me pllaka Tomori, të bardha, të ndritshme, ku të lëbyren e të vriten sytë dhe rrëshqet. Thyen kokën. Dhe më kryesorja nuk dëgjon më asnjë llaf. Kur shëtisja aty mbrëmjeve, në kohën që restauroja Vllahernën, në shoqëri me Toshin (Kastriot Dervishin. Është në Kanada tani, por takohemi dendur se vjen pasi i dhemb shumë për Mangalemin ku ka dy hotele!). Po edhe me Gonin, Agron Polovinën. Sigurisht do të më pëlqente të shëtisja me këdo. Madje njëherë ndodhi edhe me Foto Vonglin, aktor i mirë dhe me llafet grurë. Po ai ishte si ti, nuk dëgjonte gjë. I vdekshëm i madh. Kurse Toshi hyri në lojë, ashtu më bëhet se nuk më pyeste më. E, që ta ngas llafin or mik, aty, në «bulevard» më parë ishte krejt ndryshe, jo vetëm nuk ngopeshe me zërat e shpirtrave që të shoqëronin në çdo hap, por nuk rrëshqisje, nuk të vriteshin sytë nga përthyerja e dritës, nuk e thyeje kokën dhe nuk verboheshe. Por mbi të gjitha ngjyrat e shtufit në shkelura nga njerëzit në mijëra vjet përfunduan kriminalisht pas mureve rrethues të kalasë. Turp. Dhe të gjitha me firmën e Institutit të Monumenteve. Të një drejtori e të një tjetri. Unë i restauroj pikturat, restauroj gjithçka, më duket sikur restauroj shpirtra…
Më la. Iku. Po shkonte nëpër meditimin tim, duke u ndërmendur në fjalët e tij. Sigurisht do të rrinte ca në log dhe pastaj do kthehej e do t’më tregonte, ashtu siç shëtiste në rrëfenjat e tij të mahnitshme nga Ardenica, Tomori, Korça, Voskopoja, Vllaherna dhe me shpirtin e Onufrit. Shpirtin e Onufrit. Eh, e kam lexuar romanin tënd historik për Onufrin, legjendën e ikonave. Ia kam dëgjuar zërin kur duke medituar restauroja në Vllahernë. Dhe më vjen plasje kur ç’nuk dëgjoj, sikur edhe mbishkrimin se vinte nga qyteti i shumëndritur i Beratit, në Kostur, e kanë hequr, e kanë prishur, se e duan Onufrin ta kenë të tyrin. Atë romanin tënd duhet ta lexojë çdo njeri. Patjetër. Po ç’të them më or mik? Më ka pëlqyer. Nuk të njihja dhe prej tij tani të njoh. Me sa duket vajti t’u ndizte qirinj shpirtrave, përkëdheli barin, leu me gëlqere natyrore dritën që binte pjerrtas dhe bënte shenja që të ndillte shqiponjat. Ato i marrin shpirtrat dhe i çojnë në Tomor, në Zagori, në… Mos vdeksha pa vajtur në Zagori edhe një ditë të vetme. Po, kam dashuri dhe dashuri të madhe për vendin tim. Po nuk dëgjove shpirtrat nuk ke si e do vendin tënd. Të vjen rëndë? Vërtet? Mos u mërzit po edhe po u mërzite shko futu në kishë. S’ka gjë. Kisha i qas edhe myslimanët, ashtu si pranon të krishterët edhe xhamia. I di Grabovi i Madh këto punë. Të futesh në kishë gjen një mundësi për të dëgjuar shpirtrat, ndonëse unë s’i kam dëgjuar në Vllahernën e famshme të Kalasë së Beratit. Ngjitur me të i thashë Koçit që kishte hapur themele të tjera sepse kishte rënë në shtresa historie të papërsëritshme. Dhe Koçi i mjerë më dëgjoi, lajmëroi Institutin në Tiranë dhe ata, pa ardhur fare i thanë të vazhdonte. Po more, edhe Genc Samimi ishte. E di që e ke mik. Po sterna e vjetër u bë dhé. Por edhe ajo që ndodhi këto dy vite në Akropol. Zbulim i çuditshëm. Kriminelët argalisen me ne. Qeshin gjersa gajasen dhe e qepin gojën varfanjakët. Edhe zbulimet e rastësishme në Akropolin e Beratit vdiqën, i varrosën fare pa vdekur. Kush e di ç’punojnë shpirtrat edhe atje! T’i dëgjosh! Po ku dëgjoni ju, një takëm si puna jote.
Eh, nuk të ndahem më Zamir Marika! Do të udhëtoj vetëm me ty derisa t’i dëgjoj edhe unë shpirtrat, derisa… derisa të dëgjoj shpirtin e tim biri! A do ta dalloj dot vallë? Kush e di! Një Zot! Ndoshta Grabovi i Madh… Dhe me siguri do të endem pastaj në log të Radohinës, për t’u hedhur në Qafë të Vizhnës për t’u endur në Bjeshkët e Namuna. E di Zamir? Jo, nga ta di ç’ke ti në mendje. Pse nuk komunikojmë mendërisht, derisa komunikon me shpirtrat. Unë nuk komunikoj, ta thashë, unë dëgjoj. Mirë, mirë, mos u nxeh, por të komunikosh mendërisht nuk është mëkat! E, kështu mbetëm me kaq se ai iku në Log. Atje duhet të ketë mbërritur. Më erdhi ndërmend biseda tek «Shqiponja» në Shkodër, buzë Drinit të madh e aq të hijshëm që sikur mburret që ka marrë me vete Kirin. Kiri është mbret i Alpeve dhe jo mbret i dikurshëm i Persisë. Qesh Drini me këtë shaka jo aq të hollë. I merr e i ul në frone Drini njerëzit e tij, duke përshëndetur Drishtin aty afër, i transformuar në fshat të zakonshëm e që mburret ende me Urën e Mesit dhe i thërret shpirtit të Grabovit të Madh, Atit të molepsur në histori venecianësh e turqish, sa herë që kujtesa (sikur të ishte pije magjike!) ta zbriste pastaj me këmbë në tokë, në realitetin e dhimbshëm. E ja aty te Palma e parë, është gjetur një mozaik i rrallë. E shkulën, e çuan te plehrat. Se kush u kujtua dhe vajti, e gjeti dhe e çoi te porta e muzeut historik, pa ditur në zbriti nga qielli apo e kishte sjellë me kohë Drini. Me arkeologji moderne thuren edhe legjenda të paqena. Dhe u tërbua Zamir Marika se gjuha vete ku dhemb dhëmbi. Durrësi. Çfarë historie. E kishte parë edhe ai Oderzon dhe nuk më la të paktën t’i mburresha pak! Mrekulli, or mik! Oderzo është afër Trevizos në Itali. Qyteti romak poshtë nën xham (jo xham dokudo, të kuptohemi!). As qytet i fishkur, as i veshur me të zeza, që e bën meshën me zogj mali, fushe e deti, për të gjithë. Oderzo më ka mrekulluar. Qyteti modern sipër, qyteti i vjetër, romak, poshtë nën xham. Po të duash futesh nëpër katakombet e tij. Bileta është e shtrenjtë, e kripur mjaft. Aq sa s’ta mban dot xhepi. Edhe në Durrës, kështu duhej të ishte. Edhe në Berat. Edhe në Gjirokastër. Ç’ma kujton të zezën, Gjirokastra ka marrë fund. Kur të kujtohen për të, do të jetë shumë vonë. Shumë vonë. Të dhemb shpirti or mik. Po pse nuk e more Vangjush Dakon dhe ta çoje në Oderzo, e pyeta. E kush jam unë? Ç’thua! Vangjush Dakon nuk e merr dot ta çojë atje edhe Edi Rama. E njeh ti atë shkurto të Suiftit? Jo? Epo s’ke faj. Nuk i mbushet qypi atij, jo! Dhe vijon ta shkatërrojë me ç’i vjen në mendje! Po Edi Rama pse nuk e merr për veshi? Këtë s’e di, por them se e ngrëna të zë zgurrën e fytit dhe të mbyll dyert e shpirtit…
Dhe erdhi në vete Zamir Marika. U përmend. E pashë tek zbriste nga Logu i Shpirtrave në Radohinë. Lebetitë e qëmotshme i kishin ngritur kurth në Qafën e Vizhnës. Aty sheh një tjetër botë, një tjetër hapësirë, një bukuri e pashoqe. Po ti s’ke shkelur aty, do t’më thuash! Magji tjetër dhe po kaq e madhërishme si kjo që shohim. Ja, pyeti ata polakët dhe do të shohësh se do të tregojnë përralla të tjera, krejt larg atyre që jemi mësuar t’i njohim ne. Kam dëgjuar or mik se këtu do të kalojë hekurudha nga Peja drejt Thethit, Tërthores, Bogës, Koplikut. E ke dëgjuar. Dhe pastaj Evropa do zbarkojë në Theth. Po a e mban dot Thethi i gjorë krejt Evropën? Këtu, mor djalë (mua më thotë djalë ky i flamosur?) në çdo qafë sheh një botë tjetër. Sa male aq edhe lugina. Dil në Nikaj Mërtur, dil në Valbonë, dil në Kir, dil në Bogë, në Ruznicë, në Vuthaj, në Vërmosh! Zot i madh, o Grabov i shenjtë, ç’më bën të ngrys jetën me emra vendesh! Mos vdeksha pa i shkelur. Se për atje flasin edhe shpirtrat në Log të Radohinës. E ke parë atë zemrën gjigante të dashurisë në gjoks të Radohinës? Ja tek e ke, plasi! As këtë nuk e sheh, le të tjerat. Zamir Marika qesh. Qesh me të madhe dhe fotografon mjeshtërisht. Fotografon zemrën gjigante të Radohinës të gdhendur nga dora e Grabovit të Madh ndoshta…
Aty në Log shihje Luginën e Thethit në një ngjyrë gurkali me një nuancë të gjelbër të thellë, duke kundruar magjishëm heshtjen që mbretëronte kudo, pa hijet që natyrshëm s’të linin të qetë. Mos vallë hijet ishin shpirtrat? Vinin e shkonin hije të gjata që e drithëronin me gjithsej Luginën. Dhe fluturat e shumta që lëshonin lodrime ngjeshur në flatra ose dremisnin mbi ajrin e hollë të thurur me ëndje aq imët sa asgjë s’binte në sy. Zemra e Radohinës ishte një shkëmb në mes të dritës, që herë dukej tutje diku, e herë fare afër, atje s’kishte mundësi të afrohej këmbë njeriu, përveç shpirtrave që frymonin mbi Log. Zamir Marika vraponte sa andej këtej. Donte të arrinte në Qafë Pejë për të kërkuar edhe në qiellin plot ndriçime të shumta e në ngjyrë, afreske të vjetër prej mijëvjeçarësh.
E pashë, tha. Çfarë pe o njeri. Fytyrën e Gjergj Fishtës. Do ketë qenë në Log. E kishte Lahutën. E ku do të shkonte Ai pa Lahutën? Le që s’e pranojnë as në Log. Ra muzgu i dytë e i tretë brenda një çasti dhe ne shkuam të kërkojmë vetveten. Po fytyra e Homerit shqiptar s’na u nda asnjë çast. Mos do një gllënjkë raki Shpiragu, e pyes. Apo një plloskë verë që derdhet në burimet e Okolit, verë, po ç’verë, që del prej diellit. Nuk të deh kjo verë. Hijet lëkundeshin, e mend po rrëzohej edhe zemra e Radohinës me frikën se mund të gremisej edhe Logu i Shpirtrave atje në Radohinë. Drejt saj po vinte një grup polakësh. Mos, edhe këta? Pse ata s’kanë shpirt?
Dikush këndonte matanë dhe zëri zbriste nga Qafa e Rragamit. Një grup njerëzish zbrisnin duke këndur. Nuk ishte këngë majëkrahi, zërat sikur rriheshin me njëri tjetrin, duket që vinin prej Valbone. O Zamir Miraka, o vëlla, më fal që s’të vura re, po sa paske ndryshuar, or burrë i dheut. Po më ngjan si Franc Nopça për besë. Ç’ngjashmëri keni ju të dy! Si u poqe kështu papritur me të mor burrë? Edhe ai, Nopça i famshëm i shqipes, shko e prite e mos luaj mendsh po deshe… Po ç’ta zgjatim, pi pak raki Shpiragu or mik, eja në vete, shkunde kokën fort dhe kërko ç’të duash. Edhe shpirtin tim merre dhe ma ço në Log të Radohinës…
Tiranë, më 09.07.2017