atdhetar – Dielli

Botime të reja- “At Shtjefën Gjeçovi shkencëtar e atdhetar”

August 30, 2020 by dgreca

NJË LIBËR ME VLERË QË VË NË PAH KONTRIBUTIN SHUMËDIMENSIONAL TË SHTJEFËN GJEÇOVIT-

“At Shtjefën Gjeçovi shkencëtar e atdhetar”, Zym-Prizren, 2020– Përgatiti dhe redaktoi Nue Oroshi–

Libri ”At Shtjefën Gjeçovi shkëncëtar e atdhetar”, është një tjetër kontribut i Gjeçovologëve, i vënies në pah të kontributeve të Gjeçovit, në të gjitha fushat ku ai la gjurmë gjatë 54 viteve të jetës së tij, e cila i ndërpre dhunshëm më 14 tetor 1929

Shkruan: Besim Muhadri

Sapo ka dalë nga shtypi libri ”At Shtjefën Gjeçovi shkëncëtar e atdhetar”, i cili është një libër i hartuar nga kumtesat e lexuara në Sesionin e IV shkencor, të mbajtur në Zym të Hasit, më 30 nëntor 2019, që iu kishtuar 90-vjetorit të shkuarjes në amshim të këtij kolosi të dijes e të kulturës sonë. I paraprirë nga fjala hyrëse e redaktorit dhe përgatitësit të librit, Nue Oroshi, libri përbëhet nga 29 kumtesa, në të cilat “shoshitet” mirë kontributi i Atë Shtjefnit, pothuajse në të gjitha lëmitë ku ai la gjurmë themeluese. Frrok Kristaj në kumtesën e tij “At Shtjefën Gjeçovi mësues i shkollës shqipe”, flet për kontributin e Gjeçovit dhënë shkollës shqipe dhe arsimit tonë kombëtar ku ai la vulën e themelimit. Me hapjen e 11 shkollave shqipe, Gjeçovi përveç që dha kontribut të jashtëzakonshëm, ai mbeti edhe hero. Madje edhe vrasja e tij nga regjimi serb, mund të ndërlidhet me aktivitetin e tij në hapjen e shkollave shqipe kudo që punoi. Në studimin e Kristajt Gjeçovin, përveç si mësues, e shohim edhe si hartues tekstesh mësimore, themelues bibliotekash shkollore, koleksionist etj. etj.

Kumtesa e Nue Oroshit “Bashkëpunimi i At Shtjefën Gjeçovit me studuiesen gjermane Marie Amelie Frein Von Godin në botimin në gjuhën gjermane të Kanunit të Lekë Dukagjinit” hedh dritë mbi një aspekt më pak të njohur deri më tani, siç është bashkëpunimi i Gjeçovit me studiuesen gjermane Marie Ammelie Frein Godiun, e cila kulturës dhe historisë shqiptare nga vitet 1912-1956, të botuara në revistat më prestigjioze, siç tregon autori i shkrimit, i ka dhënë mbi njëzet vepra. Ky bashkëpunim i Gjeçovit ka të bëjë me njohjen dhe studimin e kulturës sonë ndër qarqet e studiuesve gjermanë, prandaj në këtë kontekst, vjen edhe përkthimi në gjermanisht i Kanunit të Lekë Dukagjinit.

Përkthimit të Kanunit në gjermanisht ( i bërë në vitet tridhjetë) i vjen radha e botimit në në vitin 1953, përkatësisht në numrin 56, 57 dhe 58 të revistës “Zetschrift fur vergleichende Rechtswissenschaft einschlieslisch der ethnologischen Rechtsforschung”, që ishte botim i Shtëpisë Botuese “Ferdinant Enke Verlag Stuttgard”, prej faqes 1-46, me titull “Das Albanische Gewohnheitsrech” Marie Amelie Frein von Godin nga Munihu. Oroshi, po ashtu, njofton se autorja në fjalë, përveç kësaj dhe shkrimeve të tjera, në vitin 1951 kishte botuar edhe një studim mbi jetën dhe veprën e Gjeçovit.

Studimi i radhës, pas Oroshit, është ai i Nexhat Çoçajt, i cili na ofron të dhëna në lidhje me aktivitetin kombëtar të Gjeçovit në pengimin e shpërnguljes së shqiptarëve për Turqi, që sipas studiuesit ishte edhe njëri ndër shkaqet më të mundshme i kurdisjes e më pas edhe i vrasjes së tij nga ana e pushtuesit serb.

Kumtesa e Kastriot Markut “At Shtjefën Gjeçovi në Laç të Kurbinit”, ka të bëjë me kontributin e Gjeçovit në hapjen e shkollës shqipe, bibliotekës së shkollës, organizimin e muzeut të fshatit e shumë e shumë aktiviteteve të tjera kombëtare e arsimore, në fillimet e tij si meshëtar.

Kumtesa e Ndue Kajtazit “Pse u vra Gjeçovi”, mëton të tregojë arsyet, por edhe rrethanat e vrasjes së këtij atdhetari të shquar. Ndërsa ai citon edhe shumë studiues e bashkëkohës të Gjeçovit në lidhje me martirizimin e tij, që mbi të gjitha ishte çështja shqiptare, që e bën këtë një nga personalitetet e dashura dhe martir i shqiptarzimës.

Të njëjtin mesazh ka edhe kumtesa e Besim Morinës me titull “At Shtjëfen Gjeçovi, meshëtari ynë i cili deri në frymën e fundit mbeti besnik i binomit për fe e atdhe”. Ndërkaq kumtesa e Tomë Mrijjat “Në Zllakuqan at Shtjefën Gjeçovi O.F. M gjeti etjen për dije dhe vatrën e ngrohtë kombëtare”, tregon përmasën e përkushtimit të Gjeçovit në fushën e përhapjes së dijes e të atdhetarisë.

Leonora Laçi me studimin “Veprimtaria e at Shtjefën Gjeçovit në Gomsiqe”, sjell kontributin e Gjeçovit në Gosmiqe, që është edhe vendi ku ai shërbeu për një kohë më të gjatë dhe ku zhvilloi një veprimtari të shumashme si mësues, folklorist, etgnograf, arkeolog, historian e shkrimtar.

Enver Sulaj në kumtesën e tij shpalos përmasën e rolit dhe kontributit të Gjeçovit në ndriçimin e vrasjes së Luigj Palajt (1913), një tjetër martiri, ështrat e të cilit ai i zhvarrosi dhe i solli në Zym të Hasit më 1928.

Fatmir Minguli na sjell disa refleksione të reja mbi Kanunin e Lekë Dukagjinit, që kanë të bëjnë me botimin e tij, por edhe me ribotimin dhe përkthimin e tij në gjuhë të shumta të botës, si në gjermanisht, qoftë nga Merie Amelie (në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar) e më pas edhe nga Robet Elsie (2001) dhe së fundi nga Bardhec Berisha dhe Prend Buzhala (2016). Po ashtu ai na njofton edhe me përkthime në gjuhë të tjera, si në spanjisht nga Dr. Erisa Ajazi, që në titullin “El kanun de Lekë Dukagjini” u botua në vitin 2016 nga Botime EDEA, Tiranë.

Po ashtu autori në fjalë tregon për botimin anglisht në Nju Jork në vitin 1989 nga Gjonleka Pulishing dhe në përkthim të Leonard Fox. Minguli flet edhe për botime të tjera të Kanunit,e veçanërishtr për botimin e Botimeve Françaskene të variantit të përgatitur që nga viti 1944 nga At Bedekt Dema dhe Dr. Edmid Tedskini, që u realizua në vitin 2018.

Prend Buzhala në kumtesën e tij flet për antropologjinë dhe etosin nacional të Kuvendit dhe Pleqnisë në vëprën, por edhe në konceptin e Gjeçovit. Ndërkaq, Besim Muhadri, shpërfaq kontributin e studiuesit italian Xhuzepe Kastaleti në lidhje me studimet për Kanunin e Lekë Dukagjinit, të mbledhur e të kodifikuar nga Gjeçovi.

Xhemal Meçi kumtesën e tij e ka titulluar “Atë Shtjefën Gjeçovi Kryeziu për “Kanu vigajsh” në të drejtën kanunore popullore shqiptare”, kurse studiuesi Mark Palnikaj në kumtesën e tij i bën një vështrim kritike veprës së Gjeçovit “Kanuni i Lekë Dukagjinit”; Zog Çoçaj elaboron veprimtarinë kombëtare, fetare dhe arsimore të Gjeçovit në Zym të Hasit, ku edhe u vra.

Studiuesi Isuf B. Bajrami në kumtesën e tij përqëndrohet te kontributi i Gjeçovit në fushën e ilumizmit dhe atdhetarizmit, të cilat sipas tij ishin dhe mbeten tipare qenësore të jetës por edhe veprës dhe veprimtarisë së Gjeçovit, ndërtkaq, Rezehana Hysa, te shumëdimensionaliteti i figurës së Gjeçovit.

Nikollë Loka, fokusohet te raportet dhe bashkëpunimi i Gjeçovit, me krerët e lëvizjeve kombëtare dhe politike të kohës, në këtë rast në Mirditë me, princin mirditor, Preng Bibë Dodën. Autori, në kumtesën e tij, përveç të tjerash, flet edhe për respektin e ndërsjellë që kishin Gjeçovi dhe Prengë Bibdoda, me të cilin, përveç respektit, Gjeçovi kishte kundërshtime dhe mospajtime. Autori në punimin e tij na sjell edhe letërkëmbimin e Gjeçovit me princin e Mirditës Preng Bibë Dodën, që është mjaft me rëndësi për të njohur edhe këtë dimension të Gjeçovit.

Pal Canaj flet për Besën si vlerë autentike të etnopsikologjisë shqiptare: Si normë e hershme etike, si normë e kodifikuar në Kanun, si refleksion i bashkëkohësisë etj.

Mikel Gojani shpërfaq kontributin arsimor të Gjeçovit, në veçanti si themelues i shkollës shqipe në Zllakuqan, që nga viti i largët 1897, ku ai si 23 vjeçar kishte ardhur për të shërbyer si famullitar. Gojani flet për kontributin e Gjeçovit në ngritjen e vetëdijës kombëtare tek popullata e atëhershme, edhe pse shumë i ri, por tepër i formuar si në aspektin kombëtar, ashtu edhe human e intelektual.

Kristinë Oroshi në kumtesën e saj prezanton disa refleksione në lidhje me librin e Don Viktor Sopit “Gjeçovi-tradita dhe qyterërimi shqiptar”, ndërsa Rovena Vata për librin e Nexhat Çoçajt, “Të pathënat për Gjeçovin”, i promovuar në ditën e mbajtjes së sesionit shkencor në 90-vjetorin e vdekjes së Gjeçovit. Sipas studiueses Vata, Nexhat sjell të dhëna interesante për jetën dhe veprimtarinë e Gjeçovit, duke e ilustruar dhe ofruar shumë fakte shkencore, po edhe nga arkiva e kujtesës popullore, që e bëjnë këtë libër më interesant dhe tepër të veçantë.

Në kumtesën “At Shtjefën Gjeçovi famullitar dhe mësues i gjuhës shqipe”, Zeqir Kadriu flet për veprimtarinë kulturore dhe edukative të Shtjefën Gjeçovit në kolegjet françeskane. Kurse kumtesa e Murat Ajvazit, është një kontribut i autorit në ndriçimin e rolit dhe kontributit të Gjeçovit në parandalimin e shpërnguljes së shqiptarëve për në Turqi si dhe të bashkëpunimit të Gjeçovit me shqiptarët e besimit islam në lidhje me këtë shqetësim kombëtar të kohës.

Ndue Dedaj, sjell një analizë të monografisë së Tonin Alisë në lidhje me ndriçimin e rrënjëve historike të të parëve të tij, rrugëtimi nëpër gjenealogjinë e të parëve të vet, i cili do ta shpie natyrshëm te Gjeçovi, si njëri ndër bijtë e devotshëm të kësaj dere në zë në Pukë dhe në mbarë Shqipërinë e Veriut.

Tonin Alia në këtë libër na prezantohet edhe me vështrimin rreth librit të Gjeçovit “Agimi i Gjytenisë”, kurse Lekë Mrijaj në kumtesën e tij flet për kontributin e lugdrinasve për ndriçimin e veprës së At Shtjefën Gjeçovit.

Libri “At Shtjefën Gjeçovi shkencëtar e atdhetar”, i përgatitur nga Nue Oroshi përmbyllet me shkrimin e Namik Selmanit “Mesha e pambaruar për Shtjefën Gjeçovin”, që është një ese për figurën madhore të Shtjefnit por edhe të Luigj Palajt, ku ai shpërfaq disa ekspresione në lidhje me këto dy figura markante të atdhetarisë e të meshëtarisë shqipe në Kosovë, të cilët u martirizuan për “Atme e fe”.

Padyshim se libri At Shtjefën Gjeçovi shkencëtar e atdhetar është një kontribut i rëndësishëm i studiuesve të shumë, të cilët me kumtesat e tyre mëtojnë të shpalosindisa nga kontributet e pamohueshme të këtij kolosi të dijes, kulturës e të atdhetarisë. Me këtë libër, puna dhe kontributi i Gjeçovit sa vjen e bëhet më i ndritur dhe më e rrëfyeshme, por që mbetet për të bërë ende në ndriçimin e gjithë punës dhe veprimtarsië së tij të gjithanshme,derisa vepra të shumta të tij ende presin të shohin dritën e botimit.

VINÇENC PRENNUSHI-POETI I PAHARRUAR ATDHETAR

April 29, 2016 by dgreca

JETA DHE VEPRA/

Me rastin e nëshkrimit nga Papa Françesku i dekretit me të cilin shpallen të Lum Shërbëtori i Hyjit, Vinçenc Prennushi, i Urdhërit të Fretërve të Vegjël dhe 37 shokë martirë, të vrarë ndërmjet viteve 1945-1974, gjatë regjimit komunist./

Nga Agim Xh. Dëshnica/

Në librin ”Historia e Letërsisë Shqiptare”-1983, poeti Vinçenc Prenushi, i cili mbylli sytë si shenjt në hetusinë komuniste, përmendet kalimthi vetëm me dy rreshta cinike: “Ndër vjershëtorët klerikalë dhe publicistët më agresivë ishte edhe Vinçenc Prenushi, poet i dobët sentimental e fetar.” Sigurisht nga kritikë të atillë që ngrinin në qiell vjershat për dikatorët gjakatar e për bomba e flamuj të kuq, nuk mund të shpresohej për vlerësimin shkencor të poezive me zanafillë qysh nga Naimi e Fishta.

Po kush qe ky poet, ”agresiv e sentimental”? Ky poet i frymëzuar, që i këndonte vështrimit të dashur të nënës, lirisë njerëzore, atdheut, kënaqësisë e larmisë së luleve, hijeshisë së pyjeve dhe vezullimit të yjeve? Veçse, pa dashka të ashquajturit kritikë letrarë duke e cilësuar sentimental, këtë predikues mbresëlënës të besimit ndaj Zotit, thanë një të vërtetë, se çfarë duhet të ketë një poet: shpirtin e ndjeshëm, që nuk pajtohet me asnjë sjellje agresive. Vinçenc Prennushi, ky shërbëtor i Hyjit, me shkrime e ligjërata edukoi ndër vite disa breza besimtarësh.

Çfarë veprash na la ky poet e atdhetar martir?

Vinçenc Prennushi njihet tashmë për një varg aftësish, poet lirik, shkrimtar, dramaturg, përkthyes, folklorist, publicist, filozof teolog e peshkop françeskan. Prennushi. u lind më 4 shtator 1885 në Shkodër. Mësimet e para i mori në vendlindje në shkollën françeskane dhe i vazhdoi në seminarin e Troshanit. Më 1908 kreu studimet për teologji e filozofi në Insbruk të Austrisë dhe u shugurua meshtar i Urdhërit Françeskan me emrin At Vinçenci. Qysh në ato kohë u njoh me disa gjuhë dhe me kulturën europiane. sidomos atë gjermane. Pas pëfundimit të studimeve kthehet në atdhe dhe emrohet drejtor i Kolegjit Françeskan në Shkodër. Aty bashkëpunon me shkrime në revistën “Hylli i Dritës” dhe merr pjesë në themelimin e Komsisë Letrare Shqipe. Më 1911, boton në Sarajevë vëllimin “Kangë popullore gegnishte” -Veri, Kosovë, Shqipni e Mesme-. Më 1918, botoi “Fjala e Zotit” dhe “Grueja shqyptare”. Qysh në moshë të re u shqua me poezitë e përkryera lirike në vëllimin “Gjethe e lule”, botuar në viti 1921. Gjithkush teksa lexon këto poezi të krijuara thuajse njëqind vjet më parë, dëgjon kumbimin e shqipes së pastër e të bukur, melodi, sa të ëmbël po aq ritmike, të përshkuar nga një tis i këndshëm melakonie djaloshare kohësh romantike. Nga pena e Prennushit kanë dalë edhe krijimet “E tradhtuemja”, “Guri i mshehtë e fort i çmueshëm”, drama, “Prej robnie në liri” etj. Më 1924, si një nga veprimtarët në shërbim të demokracisë botoi broshurën, “Ndër lamijet e demokracisë së vërtetë”. Ndër përkthimet e Prennushit njihen romanet “Kuo Vadis” nga Henrik Sienkeviç, “Burgjet e mia” nga Silvio Peliko, “Fabiola” nga N. P. Uiseman. Gjithashtu ka përkthyer vepra nga Fridrik Vilhelm Veber, Fransua Rene Shatobrian, Aleksandër Manxoni, etj. Në vitet 1921-1924, drejtoi revistën “Hylli i Dritës”, gjithashtu të përkohëshmen “Zani i Shna Ndohut”. Bashkëpunoi me gazetat “Posta e Shqipnisë” dhe “Ora e Maleve”. Me 26 libra teologjike për shërbesat fetare ai arriti të emërohej arkipeshkëv i Durrësi dhe i Tiranës.

Vinçenc Prennushi, është nderuar qysh në vitet e krjimtarisë nga poetë e shkrimtarë, si At Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Faik Konica, Luigj Gurakuqi, Kristo Floqi, Marin Sirdani, Ernest Koliqi, Stefan Shundi; nga arbërshët Zef Skiroi e Gaetano Petrota; nga albanologët Maksimilian Lambertz, Fulvio Kordigjano, etj. Sado në vitet e mohimit të vlerave kombëtare, u orvatën të zhvlerësonin veprën e tij, ai mbeti i paharruar. Pas shembjes së diktaturës komuniste, jeta e vepra e tij u njoh më gjerë e më thellë, nga shkrimet e një vargu të gjatë shkrimtarësh e dijetarës të kulturës, si Arshi Pipa, Pjetër Pepa, Aurel Plasari, Gjergj Zheji, Rudolf Marku. Robert Elsie, etj.

Më 1941 Stefan Shundi shkruante : ”Prennushi njihet si kangatari i ambëlsisë dhe i melankolisë, e me të vërtetë ndër të gjitha poezitë e tija kumbuon nji jeh i kandshëm dhe nji ushtimë zynmnuese, në dashtë të këndojë atdhen e bukurit e tija, në dashtë të vargnojë mysteret e besimit…”

Arshi Pipa në kujtimet e veta na bën të ditur, se: “politika Imzotit nuk i pëlqente dhe ma shpesh kuvendojshim mbi gjana të tjera, mbi letërsi, mbi gjana të së kaluemes, mbi përvoja vetiake të ndryshme. Me të tjerët Imzoti ishte shumë i ndalun dhe çelte gojën për me dhanë ndonji këshillë, edhe atëherë kur ishte i pyetun, ose për me ngushëllue me fjalë të buta zemrat e vuejtuna të njerëzve. Fort rrallë tregonte ndonji ndodhi të jetës së vet, ndonji anekdotë ose nji fakt historik, dhe gadi gjithmonë me qëllim edukativ. Atëherë gjithë dhoma e vështronte në nji heshtje njimend fetare. Flitte thjeshtë, në mënyrë qi me e kuptue edhe fshatarët. Ndante me ma të vorfënt atë pak gjellë qi nji plakë e përshpirtshme i binte kur kishte. Rrinte, ndonjiherë me orë, në vendin e vet pa folë, me kqyrjen e tretun përtej dritares. Mbas gjasë atëherë lutej. Ishte i butë me shpirt të paqëm, thellë i devotshëm, i kushtuem kryekput misionit të vet kishtar, në kuadrin e të cilit dinte me pajtue, me nji urtësi te bindshme, dashunin e vet për Atdheun dhe shijen për letërsinë. Buzëqeshun në të folun, zemërgjanë ndër gjykime, i qetë e i sigurtë në besimin e vet të patrandshëm, por jo i mbyllun ndaj shekullit, madje fort i kuptueshëm për nevojat dhe të metat e njerëzve. Imzot Prennushi të bante shpejt për vete. Mbasi qemë afrue mjaft, un i lypa leje ta thirrsha Pater Vinçenc: titulli i françeskanit të dikurshëm më tingëllonte ma për zemër në ato kushte të trishtueshme, ku dallimet mes njerëzve nuk mund të ishin veçse të rendit moral. Dinjiteti kishtar i Vinçenc Prennushit, i kombinuem me vlerën e tij letrare dhe i kqyrun nën prizmën e atdhetarizmit shqiptar, i jep fytyrës së tij nji randësi madhore në radhët e përfaqësuesve të Kombit.”

Ndëshkimi mizor dhe rikthimi i shenjtë i poetit.

Më 1947, ky njeri i mirë e poet i paharruar dënohet me njëzet vjet burg, pa asnjë faj nga gjyqi komunist pa ligje, por pas torturash çnjerzore ndërroi jetë më 19 mars 1949. Veçse siç ndodh shpesh kohët ndryshuan dhe emri i tij u përmend përsëri me zë më të lartë në tërë trojet shqiptare dhe jashtë tyre. Më 8 maj të vitit 1993 u shpall “Martir i Demokracisë”. Lajmi ngazëllyes për firmosjen nga Papa Francesku i dekretit me të cilin shpallen të Lum Shërbëtori i Hyjit, Vinçenc Prennushi, i Urdhërit të Fretërve të Vegjël dhe 37 shokë martirë, të vrarë gjatë regjimit komunist eshtë një ngjarje e madhe historike, se veprat e tyre jetojnë dhe i shërbejnë shoqërisë shqiptare dhe të vërtetës së munguar, duke hedhur poshtë tërë vendimet e gjyqeve barbare dhe qindra sajesa e kundërthënie të letërsisë soc-realiste dhe historianëve me prirje të majta.

Poezi e prozë nga poeti Vinçenc Prenushi.

Ndryshe nga çfarë shkruhet në librin “Historia e Letërsisë Shqiptar” 1983, japim nga ky poet lirik me kulturë të gjerë, vargje dhe prozë të një ndjesie e bukurie të rrallë në letërsinë shqiptarë. Ato zgjojnë ndjenjat e dlira njerëzore, krenarinë kombëtare, kujtimet për nënën, ftojnë lexuesit në hijen e freskinë e pyllit, pranë lumit, të dëgjojnë zogjtë tek cicërojnë dhe mbi Cukal të sodisin yjet lart.

VINÇENC PRENNUSHI
NANA

M’i kande hyjt, qi ndrisin
Aq bukur atje n’qiell;
I due lulet e kandshme,
Kur njomshem çilin n’Priell.

Knaqem sa herë m’bjen zogun
Me e ndie pyllës tuj vallzue.
A i ve un veshin prronit,
Kah rrshet, tuj gurgullue.

Por lulet aq s’i due
S’i due aq hyjt vizluesa,
As m’knaqë blerimi i tokeve,
Me sa janë zogj kënduesa,

Sa m’knaqë perherë mue nana:
Virtytesh nji pasqyrë,
Nuk ka nevojë me m’folun,
Kam mjaft kur ajo më kqyrë.

KUQ E ZI (28 nanduer)
Fishkllon veri, ushton duhija,
Bjeshkët për rreth mbushen me borë:
Por kjo stinë për ne â me orë,
Qysh se i lule me rrit desht:
Rriti lulen kuq e zi,
Qi â ma e bukra e ksajë Shqipni.

Ngjyra e sajë, njomsi prendvere,
Përtrin viset e Shqipnis;
Lule â kjo, lule lirike,
Qi ne nderën n’vend na e çon,
T’falem, lule kuq e zi,
Si ty s’rritë mâ kjo Shqipni.

Kuq si gjaku, si përhera
N’dej t’Shqiptarve idhtë pat vlue,
Zi si futa, qi pat mlue
Njat anmik qi me e njoft s’desht.
T’falem, lule kuq e zi,
S’t’ka kush, jo, posë ksajë Shqipni.

Ty t’bajnë burra nder lamije,
Vashvet parzmat jau stolise;
Je nderue nder kombe e fise,
Si dhanti e t’Naltit Zot.
Shejtë â lulja kuq e zi
E â ma e çmueshmja e ksajë Shqipni.

N’çdo kremtim, n’gzime kombtare
Mbledhë Shqiptari çetë mas çetë,
Gjallnim s’ka, nuk nep shej jete,
Kur ket lule ngjet s’e shef.
Rrnoftë, pra, lulja kuq e zi
Qi â ma e hiejshmja e ksajë Shqipni.

Rueje, pra, Shqipni fatlume,
Ket dhantin e t’Përgjithmonit,
Afer lterit, afer fronit,
Ndër dit‘ gzimit e n’mjerim,
Rueje lulen kuq e zi
Qi s’ka shoqen n’ket Shqipni.

USHTARI I VOGEL

Veshë e njeshë kshtu si ushtar,
Si ushtar e si Shqiptar,
Shpatë per bri e pushkë nder duer,
Me i rresht çmime në krahnuer,
M’ndieni, burra, n’po u tham:
Kqyrni se sa i bukur jam
A thue vjen per mue kurr ditë,
E kto armë, qi shof tuj ndritë.
Njekto armë, qi sot un bari,
T’i shti n’punë si i shtjen Shqiptari;
T’i shti n’punë per me qindrue
Per vend t’em, p’r Atdhe t’bekue?

T’ishem sot n’ushtri me tjerë,
Me korrë kishem nam e nderë;
Punë fort t’mdha kishem me krye,
Edhe anmiqt kishem me i thye:
Me qindresë e dalë-kadalë
General kishem me dalë.

General! s’a’ punë me luejtë:
Me ra n’luftë edhe me muejtë;
Me drejtue gjith at ushtri,
Veshë e njeshë per bukuri.
Por ç’dobi, se ndodha i vogel,
As s’di ç’ujë e ban ket gogel.

Njizet vjet kishem me dashtë,
E atëherë kend s’kishem me drashtë:
Me m’ndigiue kish’ gjith ushtrija;
Me m’permendë kish’ gjith Shqipnija;
N’luft un kish’ me ra si rrfe,
Gjall a dekë, veç per Atdhe.

Nji ditë baba bisedote
E ne djelmve kshtu na thote:
Për ke dekë bjen për atdhe,
Mos t’thonë diq, por t’thonë ka le.
Edhe unë pra, sado qi fmi,
Me dekë kishem per Shqipni.

Por ma parë un due me mujtë,
Due me i pa anmiqt të prujtë,
E: masi, me ndimë të Zotit,
T’siguroj tokët e Kastriotit,
Edhe anmiqt un do t’i fali,
Mjaft qi t’më thonë: Rrnoftë generali.

General! s’a’ punë me luejtë:
Me ra n’luftë edhe me muejtë,
Me drejtue gjith at ushtri;
Veshë e njeshë per bukuri.
Por ç’dobi se ndodha i vogel
e s’di ç’ujë e ban ket gogel.

PYLLI
Pylli asht si nji vegël muzikore e pamasë e gjethët e landët e tija, të mëdha e të vogla, me at rendimin e tyne të panjehun janë si fijet e njaj harpe, qi të prekuna porsa, losin menjiherë e napin gjithfarë kumbimesh, prej ma të lehtave deri në ma të fuqishmet.

Kalon nji fllad e pylli fshan nepër gjethë qi dridhen. Ulen flatrat e erës e përkasin majet, përshkohen nepër degë e të fshamet shëndrrohen në nji gjamë. Shton era, losin gjethët e lehtas edhe trupi i landëvet. Pylli shungullon gjithkah e ndihet nji zhurmë, si krizëm e largët e njaj lumi qi shkon qetsisht tue u dikue. Po era nuk ndalet e tue marrë fuqi përherë ma të madhe, bashkohet me stuhi, e cila shpejt do të veten: nisë lufta e elementevet t’ajrit, men era, e nji trumbë e mnershme i mbulon landët deri në rrajë. Asht çasi ma i kobshëmi e pyllin e njofim n’atë kohë porsi nji përbindsh të vërtetë që na paraqet të tanë egërsimin e natyrës pse, si t’ishte në rrezik me u mekë prej nji pshtjellimi të jashtzakonshëm, trandet, përkulet fishkullon, vret me atë furi qi ka deti, kur gjindet në tallaz.

Mnera qi të shtjen pylli kah vrret, furija me të cilën shpërvilet gjith ajo mblojë prej ere, ato degë qi hidhen e përdridhen, si krahët e njaj përbindshi qi asht kah mbaron, të lidhin, të pengojnë, të bajnë aq për vedi, sa mos me kenë njeriu ma i zoti me mendue kurrgja tjetër. Natyrës për rreth i këputet zani e rrin tue u dridhë, gadi si të pritte me pa se si do të marrë fund ajo luftë elementesh. Kuj i shkon mendja n’ato çase te miqt e pyllit, te zogjt e malit? Mshehë nën proje të ndonjij dege, ata struken, të tanë droje, as nuk u del ma kanga. Mbi ato maje n’atë kohë zotnon vetëm shtërgata, me ato gjamët e mnershme të vetat. Njaj qi përshkon me mend n’ato çase qetsin që pak parandej mbretnonte gjithkund nepër pyll, kur ushtojshin tjera zane, sa shndrimin kishte me vu re! Por, a nuk ndodhë të thesh krejt njashtu edhe për at pyll epshesh të mbrapshta, qi asht zemra e njeriut, kur ven para rryma e mnis, tue e ba me kalue prej dashtnije në smirë, prej qetsije në furi, prej idylit në tragjedi?

Edhe ky pshtjellim pylli e ka bukurin e vet bukuri e vrashtë sa të thuesh, qi tue lanë njerin pezull në shpirt, në vend që me e qetsue e turbullon, e ban me dishrue që të mbarojë sa ma parë ajo poterë. E mbarimi vjen përnjimend e aq ma shpejt sa i ma i mnershëm të ket qenë pshtjellimi.

A nye i zymët resh shkon tue u shgatrrue, pran shiu, men era… Zogjt ndër degë, të siguruem, qesin prap kryet e nisin me vallzue. Mnija e furija mbaruen me njaq, e në pyll kthen edhe nji herë qetsija e paqja.

* * *

E ç’farë paqe ndër dite të kthejllta!

Duhet me pa pyllin ndër orë të kullueta të mëngjesit, kur rrezet e para të diellit nisin me u përshkue nepër degë të shpeshta të landvet, njat herë kur pikat e vesës, shtri mbi gjethe vizlijnë si t’ishin gurë të çmueshëm; e degë e trup e blerime të gjitha hapin gjithkah një erë balçmi, më nji që vala e kulluet e kronit merr teposhtën tue gurgullue; gjithkund freski e hije të qeta, ku mjedrra e erëkandshme, dredhëza e shijshme, përzi me lulet e shen Gjergjit e me sherbelë lidhin ma së miri me valle të gëzueshme të zogjve gjithfarësh.

Asht gjith nji symfoni, që t’i mbush ndiesit me nji gëzim të shëndoshët e të kulluet; që të balçmon shpirtin e të nep rasë me shijue njat poezi të hyjnueshme me të cilën natyra virgjin e pat gjithherë në zakon me u folë njerzvet. Symfoni jonesh të kandshme përnjiherë e të fuqishme, që marrin shkas nepër landë a por edhe fill prej landve të madhnueshme: ah, shpardhe, bung, hale, arrnë, tis, etj.

Këto janë ato landë që i bajnë hijet e Cukalit aq të pëlqyeshme e që kanë nji fuqi aq të bindueshme me ngreh zemrën e çdo shtegtari. Ai shtat i gjanë e i naltë, kapë e shtërngue për dhe a por për nji curr me rrajë të veta, kush e din se sa qinda vjetshe i ban me kenë ato landë kreshniket e pamujshme në luftim me erë. Njato landë, po thom, të cilat edhe mbasi t’i ket rrëxue spata, mund i shofim të nguluna në det mbi ndonji ani, ase kthye e ba rrema, kah i ndihmojnë voztarit me ça valët shkumbuese. Ato landë rreshtue aq shpesh mbi maje ase brijavet të malit, vendue në mes të grykavet t’ashpra, janë me trup të vetin mburojë e sigurtë për sa e sa krahina, tue ruejtë dhen, që mos të shkapërderdhet prej rrymës s’ujit, a por edhe tue kullue ajrin e tue i ba të shëndoshta viset të gjitha ku këto ngrehin shtatin e madhnueshëm të vetin e hapen degësh.

GURËT E RUBINIT ATDHETAR TË AZGAN HAKLAJT

February 2, 2014 by dgreca

Nga Sali MANDRI/

Personaliteti i Azgan Haklaj përbëhet nga tre gurë të ndritshëm Rubini.Guri i parë është guri politik, ku Haklaj me karizmën dhe qëndresën e pashembullt u bë një model i triumfit të lirisë dhe të drejtave njerëzore, qoftë edhe nga qelitë e neo-diktaturës ku e izoluan për shkak të hapsirave të lirisë që ai zotronte brenda shpirti të tij.

Guri i dytë është guri artistik. Artist i lindur, bir i ujrave të kristalta dhe i drurëve magjik shekullor. Haklaj e kishte dhe e ka “thembrën e Akilit” në këmbë, teksa në valle fluturon si shqiponjat e maleve të tij krenare.

Guri i tretë, jo më pak i ndritshëm, është ai publicistik, angazhimi i tij në vektorin e të drejtës shqiptare kundër devijimit dhe manipullimit historik, kundër dallkaukëve dhe puthadorëve, kundër jeniçerëve të së keqes dhe kurorëshkelësve të atdhetarisë.

Të tre këto gurë vezullues bashkohen e shkrihen me diamantin e madh të veprimtarit të përkushtuar të çështjes kombëtare, duke vazhduar devizën e të parëve të tij, që u bënë flakadanë lirie në qiellin e qëndresës shqiptare.

Nëse të parët e tij i kulmuan armët e lavdisë në betejat e trojeve etnike Azgan Haklaj, ky pinjoll i ri i derës historike kulmon mbresa, reflektimet, replikat, shpirtin polemik në qindra shkrime dhe opinione që synojnë të mbajnë ndezur pishtarin e të drejtës kombëtare.

Azgan Haklaj e ka marrë gurin e vendlindjes, gurin e Shkëlzenit dhe e ka mbjellë me dashuri kudo ku ka shkelur: në Tiranë, Shkup, Kumanovë, Prishtinë, Gjilan,Artë e Filat, e ka mbjellë në Sarandë në thellësi të ujrave të Jonit, në malet e Sharrit, në grykat e Kaçanikut, në ugarët e Lushnjës e Ksamilit, në Shosh, Theth, Kelmend, Dibër, Lumë, Drenicë, bashkë me tingujt magjikë të Arif Vladit, Fatmira Breçanit, Gëzim Nikës, Shaban Zenelit, bashkë me trazimet poetike të Ali Podrimjes, Azem Shkrelit, Ismail Kadaresë, Dritëro Agollit, Hamit Aliajt, në ujëvarën e hapave magjik të Besim Zekthit, Rexhep Çelikut e Liri Cingut duke qenë vetë një artist i përmasave europiane.

Si president i Unionit Artistik të Kombit Shqiptar, Azgan Haklaj, ka mbjellë në çdo cep të Shqipërisë jo vetëm këngën dhe vallen, vargun poetik dhe meloditë e etno-fisnikës sonë kolektive, por edhe shpirtin e tij të bardhë si bora e Korabit dhe Shkëlzenit.

Azgan Haklaj e ka marrë gurin mitologjik të Sifizit dhe e ka ngjitur përpjetë kohës së tij me një kurajo dhe mundim sizifian, por ndyshe nga heroi mitik Haklaj e çon gurin gjer në majë dhe nuk e lë të rrokulliset poshtë.

Shqiptaria e Haklajt, shqiptaria e Fishtës, Konicës, Lasgushit, Mjedës, Ali Ahmetit, Dedë Gjo Lulit, Nënë Terezës, Ibrahim Rugovës, Ismail Kadaresë, Ramush Haradinajt, është Shqiptaria Reale, e cila tashmë nuk është një iluzion por një realitet në veprim.

Për nga shpirti polemist Haklaj mund të quhet një Konicë i ri. Por ai nuk e ka polemikën qëllim në vetëvete, por një mundësi për të shprehur opinion e tij të shëndetshëm dhe për të vënë piketa atdhetarie në kohën e tij.

Librat e Azgan Haklajt janë dëshmi e gjithë kësaj tabloje mbresëlënëse, të cilën ai e ka krijuar me një përkushtim të admirueshëm.

Librat e tij janë një tjetër Gur Rubini që i bashkohen vektorit të shpresës shqiptare për një komb natyral në Europë.

* Poet, publicist, Dibër

JOSIF PANI-PUBLICIST ATDHETAR I KOLONISE SHQIPTARE AMERIKES

July 16, 2013 by dgreca

Nga Prof. Thanas Gjika/

Midis bijve të shquar, që i ka dhënë Dardha e Korçës historisë sonë kombëtare, është edhe Josif G. Pani, i cili tërë jetën punoi për mbarëvajtjen e shoqërive patriotike në ShBA, si “Besa-Besën”, “Mbleta” e “Vatra” dhe për propagandimin e ideve patriotike me anë të gazetave “Kombi”, “Dielli”, “Koha” si dhe duke botuar gazetat e veta “Sazani”, në Worcester, MA, me 1917-1918 dhe “Drejtësia”, në Watertown, MA, me 1920. Ky punëtor i thjeshtë, që e la fshatin për te marrë rrugën e vështirë të kurbetit, vetëm pasi kishte mbaruar shkollën fillore në gjuhën greke, na bën me turp ne mërgimtarëve të sotëm, që kemi mbaruar gjimnaze e fakultete të larta, por që po aktivizohemi me shumë ngadalësi në lëvizjen patriotike të këtushme, me shumë kursim po i japim dollarët për të ndihmuar vëllezërit tanë të Kosovës martire, apo për të paguar kuotat e shoqërive, që kanë krijuar me aq mund mërgimtarët e mëparshëm, apo ndihmat për të mbajtur e për t’i shtuar institucionet fetare, që na nevoiten për edukimin tonë dhe të fëmijëve tanë…

Josif Pani lindi në fshatin malor të Dardhës, ku banorët mezi nxirnin bukën me bagëtitë e pakta që mbanin dhe me zanatet e druvarit e të qymyrxhiut, me 1868. Dardharët para se të mbushnin moshën për të shkuar asqer në ushtrinë osmane niseshin për kurbet në Greqinë e afërt, ku mërgimi bëhej me mushka e kuaj, që i merrnin për të punuar si druvarë e qymyrxhinj. Mirëpo Greqia nuk ishte në atë kohë një vend ku mund të bëjë para dhe, për më tepër, duhej të duroje përrallat e dhaskenjve e të priftrinjve, të cilët me një pasion të veçantë, të çanin kokën duke të thënë se të gjithë shqiptarët ortodoksë janë grekë, që e kanë harruar gjuhën greke dhe tani flasin shqip, shqipja duhet braktisur si gjuhë e pazhvilluar dhe duhet folur e shkruar vetëm greqisht, se kjo gjuhë është gjuha e kulturës, gjuha e kishës, gjuhë e tregëtisë, etj., etj.

Josifi e provoi kurbetin e Greqisë, ku vente e vinte; por mbasi u bë me fëmijë, e kishte të vështirë të mbante familjen me punët e krahut në Greqi, prandaj me 1904 u nis për në kurbetin e ri, në ShBA, ku vërtetë puna ishte e rëndë nëpër fabrika e punishte, por edhe paga ishte më e mirë dhe mund të fitoje mbas disa vjetësh ca para për të blerë një shtëpi, ca tokë e disa bagëti. Shumica e shqiptarëve kishin filluar të mërgonin në këtë kohë në New England, sidomos në Boston e rrethinat e tij. Këtu erdhi edhe Josifi, ku u lidh me bashkëfshatarë dhe me drenovarë, katundallinj, trebickallinj, treskallinj, panaritas, të ardhur para tij. Dardharët ranë në sy të parët për përpjekjet e tyre për t’u organizuar në Boston e për të botuar gazetë shqipe në mërgim. Me 15 qershor 1906, bashkëfshatarët e tij, Sotir Peci, si editor, dhe Gjergj Konda Gjonleka si manager, në bashkëpunim me Eftim Nacin nxorën të parën gazetë shqipe në Amerikë, gazetën “Kombi”. Josifi ia filloi punës për të popullarizuar idetë e gazetës, filloi t’u lexonte shokëve të konakut ku jetonte çdo numër të “Kombit”, t’u mësonte atyre shkrim e këndim me faqet e kësaj gazete, të jepte ndihmat e tij për botimin e mëtejshëm të saj e të mblidhte ndihma tek të tjerët. Duke dashur të shprehte dufin që i zjente nga brenda, për t’i parë shqiptarët të bashkuar e Shqipërinë të lirë, filloi të provojë veten duke shkruar artikujt e parë me temë nga lufta kundër propagandës grekomadhe e për sqarimin e detyrës që kishin shqiptarët si bij të një nëne të bashkoheshin e të luftonin të gjithë tok kundër armiqve të çështjes kombëtare.

Punën e bashkëpunëtorit në shtypin shqiptar të kolonisë, ai do ta vazhdonte edhe në faqet e gazetës më të rëndësishme “Dielli”, në vitet e para të botimit të saj dhe në faqet e gazetës “Koha”, që nxori atdhetari Mihal Grameno, në Jamestown, NJ, me 1915-1919.

Josifi, i shtytur nga zjarri i atdhedashurisë, më 1 janar 1917, botoi broshurën “Adriatiku dhe Lufta Evropiane”, ku sqaronte se Lufta e Parë Botërore u shkaktua nga lakmia e qeverisë serbe për të dalë në detin Adriatik. Përsa i përkiste Shqipërisë, kyçit të Adriatikut, Josifi si edhe Kristo Dako e të tjerë mendonin se nuk mund t’u jepej, mbas luftës, as Italis as Greqisë e as Serbisë, po do të bëhej shtet më vete, siç u njoh me 1912. Jepte, pra, kurajo në ato kohë të vështira, kur pushtimi i vendit nga ushtritë e vendeve ndërluftuese kishte krijuar një hamulli dhe dëshprim të përgjithshëm për fatet e nesërme të Shqipërisë së shumëvuajtur, të cilën le që e krijuan me gjysmën e territoreve e të popullsisë së saj, por tani po kërcënonin edhe ekzistencën e saj. Për t’i bërë me të njohura idetë e tij kundër lakmive të shteteve fqinje, ai botoi në Worcester, MA, gazetën e tij “Sazani”, nga tetori 1917 deri në fund të marsit 1918, në shqip e anglisht, gazetë e përdyjavshme, me ndihmën edhe të miqve të tij Ilo Pano si manager, Zisi Stavre, si sekretar, Kosta Pano, si arkëtar dhe të birin, Vasilin, që kish riardhur në kurbet, si radhitës dhe reporter.

Josif Pani së bashku me Mihal Gramenon dhe Jorgji Sevon, në vitet 1917-1920, u quajtën në shtypin e atyne viteve si “bolshevikë” sepse përqafuan disa ide socialdemokrate, që vlonin aso kohe në shtypin amerikan dhe në atë evropian. Duam të sqarojmë këtu se të përqafoje në atë kohë ide të tilla mbi barazinë njerëzore, mënjanimin e shfrytëzimit të njeriut nga njeriu, zbatimin e një reforme agrare me shpërblim e të tjera, ishte diçka përparimtare dhe nuk kishte të bëjë aspak me socializmin si ideologji e partive komuniste te mëvonshme dhe me diktaturën e proletariatit si formë shteti që u aplikua më vonë në Evropen Lindore.

Disa ide të shprehura nga Josifi lidhur me synimet grabitqare të fqinjve tanë janë aktuale edhe sot. “Serbët i njohim që janë, i dijmë që i kemi armiq të mërzitshëm, të liq e shekullorë”, shkruante ai, me 1915, kur ushtria serbe u vërsul mbi Shqipërinë e Veriut, para se të pushtohej Serbia nga ushtritë austro-hungareze, dhe vijonte: “Programi i tyre është të na shuajnë fare nga faqe e dheut.” Po kështu me vlera për sot është edhe këshilla që u jepte ai lexuesve të vet: “Sot nuk është koha të merremi me gjëra personale, kur armiqtë shekullorë po na përgatisin varrë, sot është koha të përqafohemi, muhamedanë e të krishtërë si vëllezër që jemi prej një babe e një nëne, në duam lirinë e atdheut, në duam Shqipëri për shqipëtarët.”

Me 1922, mbasi kishte dhënë ndihma të shumta në dollarë për më se 18 vjet për çështjen kombëtare, mbasi kishte luftuar për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare tek mërgimtarët me fjalime e artikuj gazetash, Josif Pani u kthye në atdhe për të shpënë ato pak dollarë që kish kursyer në fshatin e lindjes, ku ndërtoi shtëpinë, shtoi arat e bagëtinë, martoi vajzat dhe vijoi punën për zbukurimin e Dardhës, për ta bëre këtë fshat një pikë turistike për mbarë Korçën. Kështu i mbylli vitet e fundit xha Josifi, duke punuar falas me bashkëfshatarët për ndreqjen e rrugëve, kopshteve, kishave të fshatit, etj. Endrra e tij për ta bërë Dardhën një fshat të punësuar në Amerikë ishte bërë realitet: me paratë që dërgonin djemtë nga kurbeti ishin ndërtuar shtëpi me gurë të skalitur, ishin shtruar rrugët e fshatit me kalldrëme, ishin ndërtuar çezma me ujë të bollshëm në çdo rrugë; kishat organizonin piknikë ditët e shënuara, kur mblidheshin dardharët e korçarët me ato këngët e bukura e mishrat e pjekura; grupe të rinjsh këndonin serenata në mbrëmjet e beharit. Ndryshimi ishte shumë i madh nga jeta që la Josifi kur shkoi në kurbet.

Josif Pani vdiq me 14 maj 1934, i nderuar nga gjithë populli i zonës së Devollit të Sipërm dhe i Korçës, sepse të gjithë e dinin se xha Josifi jo vetëm kishte qenë një punëtor i ndershëm dhe ndihmëtar i madh i “Vatrës” dhe i “Diellit”, por kishte qenë edhe një mik e bashkëpunëtor i afërt i gjigantëve të Amerikës, i Sotir Pecit, Fan Nolit, Faik Konicës, Kristo Dakos e të tjerëve, që ndihmuan aqë shumë për çështjen shqiptare. Varrimi i tij u kthye në një manifestim popullor, sepse populli di të nderojë jo vetëm burrat e mëdhenj që bëjnë histori, por dhe të gjithë ata që punojnë me gjithë zemër e pa inrteres për të mirën e atdheut… I tillë ishte edhe xha Josifi, të tillë e edukoi djalin e vetëm, i cili, si e dimë e mbajti “Vatrën” me shpenzimet e veta për më se 16 vjet.
* * *

Në mbyllje të këtij artikulli përkujtimor, dua të falënderoj z. Sotir Pani, nip i të ndjerit Josif, për punën e madhe që ka bërë në Tiranë, Korçë e Dardhë për të ruajtur koleksionet e gazetave, për të mbledhur artikujt e gjyshit e të babait të tij, fotografi e relike të tjera me vlera muzeale, të cilat na i ka vënë në dispozicion sa herë që na janë dashur për të shkruar për këta patriotë dhe për të tjerë, vepra e të cilëve është e lidhur me jetën e Josifit e të Vasil Panit.

Në Shqipëri, jo vetëm intelektualët si Skënder Luarasi, që mblodhi shkrimet e të atit, por edhe shumë bij e bija patriotësh, që nuk kishin formin filologjik e historik, i futeshin punës dhe i mblidhnin shkrimet e prindërve e të gjyshërve të tyre, për t’i pasur si materiale me vlerë për historinë e familjeve të tyre dhe të të gjithë shoqërisë. Më kujtohet ingj. Skender Dako, i cili me vite të tëra punoi për të kopjuar shkrimet e babait dhe të nënës së tij, Kristo e Sevasti Dako dhe të tezes, Parashqevi Qiriazi, punë me të cilën i nxori ata nga harresa, ku donte t’i hidhte diktatura komuniste. Kështu punonin edhe shumë të tjerë; por këtu në ShBA, ku njerëzit janë të dhënë shumë pas fitimit, shohim se ruajtja e dokumantave familjare nuk vlerësohet sa e si duhet dhe, me vdekjen e pleqve, fëmijët i hedhin si gjëra pa vlerë koleksionet e gazetave, artikuj e fotografi të ndryshme, të cilat e kanë vendin shumë shpejt në një muze të emigracionit shqiptar në Amerikë. Me këtë rast, dua të falënderoj disa miq që kam njohur, si zonjat Sara Panariti, Dhimitra Peters, Viktoria Peters, Ofeli Shaban. Mary Quen, Marika Naum, Lillian e Dollores Steven, Georgia Drenova dhe zotërinjtë Vangjo Naum, Bobi Steffo, Gaqo Mborja, Sejfi Protopapa, etj., që i ruajnë materialet me vlera historike. Një gjë të tillë duhet ta bëjnë të gjithë, sepse pothuaj çdo familje ka gjëra me vlera për muzeun e ardhshëm(Dielli-arkiv)

Caption:Josif Pani, ish kryetar i Besa-Besen me Faik Konicen, 1909