![](https://gazetadielli.com/wp-content/uploads/2021/09/242361289_401918858002619_2215014972224586524_n-1-1024x467.jpg)
![](https://gazetadielli.com/wp-content/uploads/2021/09/242886807_580971359704933_2651920790684573997_n-1024x667.jpg)
Flet Drejtoresha Ekzekutive prof Diana Kastrati.
Nesër në Tiranë çel punimet Kuvendi i Parë Ndërkombëtar mbi Arbëreshët me temë “Gjendja aktuale e studimeve mbi Arbëreshët”. Kuvendi do të shtrihet në dy ditë të plota pune 27-29 shtator 2021 pranë Muzeut Historik dhe, paraditen e dt.29 do të ketë një konferencë shtypi në mjediset tona të QSPA-së mbi përfundimet e Kuvendit. Të ftuarit kumtues janë emra të spikatur të botës akademike brenda e jashtë Shqipërisë si Italo Sarro, mikja e gjithë shqiptarëve, studiuesja e mirënjohur veneciane Lucia Nadin, profesoreshë Eda Dërhemi nga SHBA, profesor Dhori Qiriazin nga Greqia etj. Por ky Kuvend synon t’u lërë skenën edhe protagonistëve që mbajnë gjallë jetën kulturore të komuniteteve arbëreshe në Itali si Papas Antonio Bellusci-t, Agostino Giordano-s, presidentit të Federatës së shoqatave arbëreshe Damiano Guagliardi etj. Kuvendi, përmes referimeve e diskutimeve, do të nxjerrë në pah gjendjen aktuale të studimeve të kryera ndër kohëra, në gamën që ngërthejnë lëmi, të tilla si: gjuhësia, letërsia, historia, antropologjia, publicistika dhe kultura në përgjithësi. Këto referime pritet të kontribuojnë për të dritësuar fushat dhe aspektet e pastudiuara deri më tani, si dhe të shtrojë çështje për zgjidhje për të ardhmen e gjuhës dhe kulturës arbëreshe. Kjo nisëm akademike është ndërmarrë nga Qendra e Studimeve dhe e Publikimeve për Arbëreshët (me akronimin QSPA), e cila drejtohet nga prof. Diana Kastrati dhe përbëhet nga 8 studues dhe 4 punonjës të administratës. Që prej fillimit të vitit të shkuar ky institucion i ngritur me qëllim realizimin e studimeve të thelluara, në shërbim të ruatjes dhe promovimit të gjithës dhe kulturës së komunitetit arbëresh në Itali dhe Zarë të Kroacisë, ka zhvilluar aktivitete intensive në këto aspekte. Brenda vitit të parë të punës së Qendrës janë përgatitur për shtyp dhe botuar katër libra studimore, prej të cilëve njëri është pjesë e kolanës Thessaurus, përkatësisht: “Jeronim De Rada, Vepra historiko-filologjike”. Kuruar nga Prof. Jup Kastrati (in memoriam), “Santori–Poet dhe Dramaturg”, Prof. Klara Kodra, “Rrugëtim në ngulimet arbëreshe, (50 kartolina gjigante arbërore në tokën italiane)”, Antonio Bellusci, Ornela Radovicka, si dhe punimi i studiuese së QSPA-së Dr. Silvana Ninit, me temë: “Një rrugëtim etnografik mbi veshjet e arbëreshëve të Italisë së Jugut”. Gjithashtu, sapo ka dalë nga shtypi edhe numri i parë i revistës shkencore të QSPA, me titull “Continuum”, revistë e cila ka angazhuar studiues nga brenda dhe jashtë Shqipërisë me trajtesa shkencore dhe pjesëmarrje në debatin mbi rrezikun e shuarjes së gjuhës tek arbëreshët. Ndërkaq edhe pse brenda një harku të shkurtër kohor, stafi i QSPA po angazhohet për realizimin e gjashtë botimeve të tjera shkencore brenda vitit 2021, ndërsa përsa i përket kërkimit shkencor mbas punimeve të Kuvendit janë planifikuar të realizohen edhe dy konferenca të tjera: në muajin nëntor, në bashkëpunim me Akademinë e Studimeve albanologjike, do të mbahet konferenca “Shteti shqiptar dhe Arbëreshët (rasti i arbëreshëve të Italisë dhe arbneshëve të Zarës në Kroaci”. Aktiviteti i tretë ka sërish përmasa ndërkombëtare dhe është hera e parë që në Shqipëri realizohet një konferencë e kësaj natyre. Në dhjetor të këtij viti, në bashkëpunim me FEL (Fondation for Endangerd Languages) me seli në SHBA, (Federata e gjuhëve në rrezik), do të mbahet Konferenca Ndërkombëtare “Gjuhët e Rrezikuara dhe Diaspora”, në kuadër të së cilës do të vijnë për të kumtuar në Tiranë studies nga e gjithë bota.Risitë e Kuvendit diturak – studimorMiratimi i ngritjes së Qendrës së Studimeve dhe Botimeve për Arbëreshët (QSPA) nga qeveria shqiptare, u bë në 2019, kurse konkretizimi i fillimit të punës në janar të 2020.Personalisht jam thirrur për të marrë përsipër ngritjen e saj, në 25 dhjetor të 2020. Kam filluar punën si Drejtore ekezekutive më 10 janar të 2021, akoma pa një staf përreth. Duke i mbetur objektivitetit, më duhet të theksoj se ishte një përgjegjësi shumë e madhe jo vetëm në nivel personal, por edhe për studiuesit e rinj të përzgjedhur që panuan të bëhen protagonistë e dëshmitarë të historisë së fillimit e formëzimit të një institucioni të tillë me rëndësi parësore kombëtare. Stafi ka filluar punën më 11 mars të 2020, e një ditë më pas filloi edhe izolimi për shkak të pandemisë. Gjithsesi, vizioni, platforma e objektivave, detyrave dhe punëve për t’u kryer brenda vitit 2020, kanë qenë të qartë që më 11 mars. Ndër këto veprimtari, krahas ngritjes së rrethit të bashkëpunëtorëve të jashtëm të cilët ishin studiues me emër në këto lëmi studimi e kërkimi, nisjes së punës për botimin e librave, strukturimit të Revistës studimore të Qendrës, ishte edhe organizimi i një Kuvendi diturak – studimor që, siç e sqaroni edhe ju, ishte parashikuar të mbahej në shtatorin e kaluar. Pas një pune të pafund të të gjithë stafit për ideimin e tij, mbledhjen e thirrjen e studiuesve me emër në nivel kombëtar e ndërkombëtar, e të tjera yçkla të pafundme që lindnin rrugës për një sipërmarrje të këtyre përmasave, aktiviteti u shty, me shpresën e përmirësimit të gjendjes në nëntor. Pjesën tjetër e dimë të gjithë si rrodhi. Ndaj kësaj here, si riorganizimi, ashtu edhe konkretizimi i saj për ne të Qendrës merr dyfish rëndësi e përgjegjësi. Tema e Kuvendit përligj edhe përpjekjen tonë për të evidentuar situatën aktuale të studimeve për arbëreshët, një hap i domosdoshëm për ne për të kuptuar realisht në ç’stad ndodhen këto studime, por, po aq, për të orientuar dhe kristalizuar edhe rrugën tonë kryesore të kërkimit shkencor. Një pjesë e të ftuarve që do të kumtojnë në këtë Kuvend kanë qenë edhe në organizimin e vitit të kaluar, si prof.Klara Kodra, prof.Ymer Ciraku, prof. Emil Lafe, prof. Italo Sarro, prof. Lucia Nadin, papas Antonio Bellusci, z. Agostino Giordano, të tjerë janë shtuar, kurse disa syresh që kishin shprehur miratimin dhe aderimin për të qenë kumtues në vitin e kaluar, sivjet, disa prej tyre si për shkak të moshës, po aq të frikës së përligjur nga pandemia, apo për shkak të impenjimeve të tjera të marra ndërkohë, nuk do të jenë, si p.sh prof. Rexhep Qosja (i cili ka qenë ndër të parët që ka dhënë miratimin entuziast për pjesëmarrje me kumtim), prof. Sabri Hamiti, prof. Gjovalin Shkurtaj etj. Do të jenë dy ditë të ngjeshura pune, nga mëngjesi deri në darkë. Ndërsa dita e tretë parashikon një konferencë shtypi brenda mjediseve të punës të QSPA-së ku, 4 a 5 studiues pjesëmarrës në Kuvend, do t’u përgjigjen pyetjeve të gazetarëve të kulturës mbi të ardhmen e çështjeve më të nxehta të studimeve arbëreshe.Letërsia e kultura arbëreshe në territorin shqiptar e jashtë tijDo të flitet e debatohet mbi çështje të tilla si: studimet retrospektive arbëreshe; mbi dokumentimin e ripërpunimin e miteve të krijuara mbi lëvizjet e para të arbëreshëve në tokën italiane; mbi autorë të spikatur të kulturës së shkruar arbëreshe të së kaluarës, por po aq edhe të ardhmes; mbi domosdoshmërinë e përhapjes dhe shtrirjes së letërsisë e kulturës arbëreshe në territorin shqiptar e jashtë tij; mbi vëzhgimet e fenomeneve gjuhësore të arbërishtes e të dallimeve apo të përbashkëtave midis elementëve gjuhësorë të arbërishtes së dikurshme e të sotme; mbi përkthimin e disa veprave të autorëve arbëreshë; mbi përkthimin e liturgjisë ortodokse; por edhe mbi debatin shumë sensitiv të kohëve të sotme moderne, atij mbi rrezikimin eventual të gjuhës arbëreshe si dhe të mënyrave të matjes së këtij rrezikimi; të krizës identitare e gjuhësore të arbëreshëve të Kalabrisë dhe planit për të ecur në të ardhmen; të trashëgimisë kulturore të ruajtur tek Arvanitasit në Elladhë etj. Kërkime, studime dhe botime mbi botën arbëresheMë lejoni të bëj një parashtesë të domosdoshme sipas meje dhe që, e kam përsëritur sa e sa herë mediatikisht: vëmendja e studiuesve shqiptarë ndaj botës arbëreshe, ka qenë gjithmonë cilësore. Studimet e tyre kanë përbërë dhe përbëjnë bazën mbi të cilën ngrihet edhe puna e Qendrës. Kërkime, studime dhe botime mbi botën arbëreshe janë bërë edhe vazhdojnë të bëhen edhe në këto kohë. Në gjykimin tim, nuk mungon interesi, përkundrazi, por mbase ka munguar strategjia e koordinimit të gjithë kësaj pune e bërë kryesisht në bazë të një vullneti individual. Kjo përsa u përket botimeve. Ndërsa nëse flasim për organizime të kësaj fare siç është edhe Kuvendi i fund shtatorit me fokus ekskluziv arbëreshët, i ideuar dhe organizuar tërësisht nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët, këto mbase kanë qenë të nevojshme të ishin zhvilluar përgjatë këtyre viteve. E këtu vijmë edhe tek rëndësia që ka kjo Qendër e cila duke qenë përfaqësuese e strategjisë së shtetit shqiptar ndaj çështjes arbëreshe, është ngritur me këtë qëllim e funksion themelor: përbashkimin brenda dhe jashtë Shqipërisë të forcave intelektuale që merren me studimin e universit arbëresh, bazuar në parimin e respektimit të lirisë dhe mëvetësisë akademike, por të mbështetur në një vizion afatgjatë që synon jo vetëm rijetëzimin e mbajtjen gjallë të trashëgimisë kulturore të shkruar e jo, por edhe krijimin e instrumenteve të duhur që garantojnë jo vetëm memorizimin e kësaj historie retrospektive arbëreshe, por edhe asaj të ardhme. Gjuhët e rrezikuara nga zhdukjaPikërisht në funksion të këtij qëllimi që sapo shprehët ju, do të shërbejnë këto dy ditë. Por, jam e kënaqur t’ju them paraprakisht se nuk do të jetë vetëm ky Kuvend që do të bëjë të mundur pasurimin e strategjisë sonë të skicuar tashmë; në nëntorin e këtij viti, do të jetë një tjetër aktivitet i kësaj natyre, i organizuar në bashkëpunim me Institutin e Historisë së Akademisë së Studimeve Albanologjike, që do të merret eksluzivisht me panoramën e strategjive të shtetit shqiptar ndaj çështjes arbëreshe që nga lindja e tij deri më sot; ndërsa në mes të dhjetorit do të kemi një veprimtari ndërkombëtare me pjesëmarrjen e linguistëve dhe sociolinguistëve nga të gjitha kontinentet, në bashkëpunim me Federatën e Gjuhëve në Rrezik (FEL) me seli në SHBA ku kjo e fundit do të festojë 25 vjetorin e krijimit të saj pikërisht në Tiranë. Ftesa që na erdhi nga FEL për të mbajtur konferencën e tyre të radhës në bashkëpunim me Qendrën tonë këtu në Tiranë, ishte privilegj, nderim e përgjegjësi e madhe për ne. Midis debateve e diskutimeve mbi gjuhët e tjera të globit që janë rrezikuara nga zhdukja, do të ketë një sesion të veçantë kushtuar arbërishtes. Ky i gjuhëve të rrezikuara nga zhdukja, është edhe një nga debatet më të nxehta akademike aktualisht në nivel ndërkombëtar. Do të jenë rezultatet e këtyre tri aktiviteteve të rëndësishme studimore që do të përbëjnë edhe bazën prej ku do të ngrihet edhe strategjia e ardhshme e punës së Qendrës së Studimeve për Arbëreshët. Federata e Shoqatave Arbëreshe në Kalabri (FAA)Kjo pyetje përbën edhe thelbin e ndryshimit të institucionit tonë me ato simotra studimore në Shqipëri. Po shpjegohem më qartë: rrugëtimi kronologjik i studimeve mbi Arbëreshët në Shqipëri në bashkëpunim me Arbëreshët e Italisë në veçanti, si çdo fenomen tjetër që varet nga faktorë politikë më së pari, por edhe strategjikë kulturorë, ka njohur periudha lulëzimi, nëse mund të shprehemi kështu, po aq sa edhe një kurbë në zbritje. Nëse realisht ne duam ta bëjmë pjesë të qenësishme e të natyrshme tonën këtë trung shqiptar të mbetur jashtë kufijve, nëse vërtet jemi aq të ndërgjegjshëm sa të kuptojmë se fati na ka “përkëdhelur” duke na e sjellë akoma këtë “xhevahir” antropologjik të ruajtur fuqishëm pas thuajse gjashtë shekujsh, nëpërmjet e falë një “kryeneçësie” të paprecedentë të kësaj popullate për të qenë “Arbëreshë” në gjuhë, doke, zakone, veshje e kulinari, ose është ky momenti vendimtar i ndërveprimit, ose (pa bërë Kasandrën), vështirë se do të ketë një të dytë. Duke i mbetur besnikë këtij arsyetimi logjik do të thosha, ne kemi ngritur tashmë e po vazhdojmë të ngrejmë urat konkrete të bashkëpunimit. Ky i fundit parasheh përfshirjen, jo thjesht të studiuesve, por të të gjithë aktorëve kryesorë; duke filluar nga Federata e Shoqatave Arbëreshe në Kalabri (FAA) me të cilët kemi nënshkruar një protokoll marrëveshjeje, e duke vazhduar me aktorët politikë si me Kryetarët e Komunave, Presidentët e Krahinave; duke vazhduar me aktorët e jetës së përditshme kulturore arbëreshe. I gjithë ky mozaik i pasur njerëzor, përbën bazamentin tonë të ndërveprimit. Muzeu i përhershëm mbi ArbëreshëtNë këtë kuadër, futet më së pari hartimi i Fjalorit Enciklopedik të Arbëreshëve, një projekt afatgjatë që lips bashkërendimin dhe bashkëpunimin e të gjitha forcave akademike brenda dhe jashtë Shqipërisë. Një projekt tjetër ambicioz i QSPA-së është edhe ai i ngritjes së Shtëpisë së Arbëreshëve, apo Vatrës së Arbëreshëve në Tiranë, një qendër multifunksionale që do të bëjë të mundur jo thjesht konservimin, por edhe ridimensionimin ndërveprues të Arbëreshëve me vendin amë. Kjo Shtëpi do të strukturohet në tri hapësira: në bibliotekë të hapur e në shërbim të publikut, ku synimi kryesor është ai i shndërrimit të kësaj biblioteke në një vend të frekuentuar nga studiuesit, por edhe nga studentët e drejtimit të Gjuhës dhe letërsisë shqipe për të realizuar tema diplome dhe doktorature me tema mbi Arbëreshët. Hapësira e dytë do të shërbejë si Arkiv, ku materialet që do të vijnë nga miqtë tanë përtej detit, do të depozitohen aty në bazë të rregullave të njohura të mirëmbajtjes së dokumenteve e dorëshkrimeve. Më lejoni t’ju them se që tani janë gati një sasi e mirë dokumentacioni të ndryshëm që do të bëhen pjesë e kësaj Shtëpie. Hapësira e tretë do të shërbejë për ngritjen e një Muzeu të përhershëm mbi Arbëreshët, e cila do të përmbajë brenda edhe një hapësirë për ekspozita të përkohshme pikture, skulpture apo fotografike, apo edhe librash, me pjesëmarrjen e artistëve e krijuesve arbëreshë e shqiptarë. Vetëm në këtë mënyrë, mund të shndërrohemi përfundimisht pjesë e një “trupi” të vetëm. E, për ta mbyllur, më lejoni ta sendërtoj idenë time të fundit me vargjet kumtplote e emocionuese të poetit tonë Mjeda: “Por gazmo ndër gjith kto t’vshtira Përse ende s’sharrove kret; Diçka ‘mbet ndër ato t’mira Mbas dymij e ma shum vjet. T’ka mbet gjuha që po ndihet N’fush e mal qi ti zotnon; Gjith ku hija jote shtrihet, Ku shqiptari zan’ e lshon!” (Dielli)