ETHEM HAXHIADEMI – Dielli

“LYRA” – ETËHEM HAXHIADEMI DHE SIZMA NË HIERARKITË LETRARE TË KOMBIT

June 27, 2020 by dgreca

nga Shpend Sollaku Noè/

Një aristokrat i poezisë në yjetekën shqiptare/

Rikthimi i poetit Etëhem Haxhiademi po sjell pa dyshim një prishje të re ekuilibrash në letërsinë shqipe. Ai po i imponohet kritikës letrare dhe lexuesit kombëtar me forcën e një poeti kurrë të shuar në kujtesën e letërsisë tonë, edhe në vitet e errëta të degradimit të tij si njeri e poet.

Pasi me poet të mirëfilltë kemi të bëjmë edhe kur lexojmë tragjeditë e tij, dhe jo vetëm vëllimin “Lyra” – këtë dëshmi të çmuar të nivelit të poezisë shqiptare të viteve ‘30, ashtu si u pëlqente profesorëve tanë ta gruponin letërsinë e asaj periudhe.

Për kënaqasinë time të madhe kam rinisur ta lexoj të gjithin këtë autor, por jo duke u nisur nga tragjeditë. Intuita më sugjeroi leximin e tij duke filluar nga vëllimi poetik “Lyra”, pasi kuptova që këtë autor duhet ta studioja fillimisht si poet, para se të thellohesha në cilësitë e tragjedianit. Nuk mund t’i lexoja siç duhet tragjeditë haxhiademiane pa njohur mirë stilin e këtij poeti. Ky mendoj se duhet të jetë edhe çelësi i leximit të ardhshëm të tragjedive të klasikut elbasanas. Pasi edhe ato tragjedi jane poetike, dhe jo vetëm sepse shprehen nëpërmjet vargut.

Pas leximit e rileximit të disahershëm të “Lyra”-s, mendimi i parë i natyrshëm për këtë autor është inkuadrimi i tij në panteonin e letrave shqiptare.

Ç’vend ka për të zënë Etëhem Haxhiademi në letrat shqipe këtej e tutje?

A do ta trajtojmë edhe këtë poet si shumë martirë të tjerë, që u flijuan vërtetë në altarin e lirisë së fjalës por nuk arritën dot të imponoheshin edhe me forcën e artit?

Haxhiademi deri tani nuk ka ndonjë monument të rëndësishëm, por kjo është vetëm çështje kohe. Ndërkaq ai monumentin artistik të tij e ka ndërtuar vetë, nëpërmjet magjisë së vargut. Siç mund ta keni kuptuar tashmë, këtu do të flas për të vetëm duke u përqendruar tek “Lyra”. Kësaj here. Duke shpresuar t’ju shqetësoj përsëri me poetikën e tragjedive të tij.

“Lyra “ – kjo “Vilë e Magjishme Poetike”

Vëllimi i çmuar çelet me një “Parathanëje” të vetë Haxhiademit. Janë rreshta sa të dlira aq edhe plot nëntekste, sa të dhimbshme aq edhe tërheqëse, me stilin e dikujt që e njeh gjuhën shqipe të kohës në mënyrë të përsosur, edhe pse asnjëherë nuk heq dorë nga shkrimi sipas të folmes së Elbasanit, – një zonë e njohur gjuhësisht si kalimtare, ndërmjet toskërishtes e gegnishtes. Ai përdorim elegant i të folmes së qytetit të tij, sidoqoftë, nuk ia ndërpret asnjëherë, edhe sot, komunikimin me lexuesin shqiptar të çfarëdollojshëm.

Që nga rreshtat e para të kësaj “Parathanëje” nisim të njohim kredon poetike dhe njerëzore të poetit. “Artisti apo shkrimtari shqiptar, që t’i banjë ballë nevojavet të jetës, duhet ma përpara të merret me ndonji punë t’jetër… qi ep bukë…” shkruan. “…Ndër të tilla kushte puna e letrave asht nji heroizëm, nji idealizëm pa kufi…”.

Eh, një manifest i tërë, shumë aktual edhe sot, do të shtoja unë. “Parathanëja” mban datën 14 mars 1937, që na e ndan mirë kohëzgjatjen e shkrimit të këtyre lirikave.

E para poezi që na prezantohet prej Etëhem Haxhiademit është ajo me titullin “Galatés”. Vargu i gjërë metrikisht dhe strofa e bollshme arrijnë të përshkojnë tek lexuesi dhimbjen e një të riu që studion jashtë atdheut dhe kur kthehet gjen nën dhè vajzën që ia mbushte ëndrat. Fillim i gjetur, për të prezantuar natyrën e poetit që i ka vënë vetes si qëllim pasurimin e poezisë kombëtare. Vargjet mbajnë datën 6 janar të vitit 1927, por duken shumë më të mëvonshme për shkak të paraqitjes së tyre mjaft moderne për kohën, qoftë nga ideja, qoftë nga forma.

Fill pas saj lexuesi gjen një nga kryeveprat e Haxhiademit: poema “Nymfat e Shkumbinit”,shkruar në vitin 1933. Kanë kaluar pothuaj shtatë vjet nga shkruajtja e “Galatés”. Subjekti tip i një romantiku, derdhur me mjeshtërinë dhe saktësinë e një klasiku. Strofat katërshe janë melodikisht të përsosura, fjalët të zgjedhura për një poezi madhore. Nyfat, Najadat, Triadat… bëhen prej poetit të prekshme, si vajzat e Elbasanit. Lumi i dashur – Shkumbini, shndërrohet në banesën e qenieve përrallore, të kredhura në atë lumë, duke e shndërruar në të magjishëm. Dashuria për vendlindjen dhe lumin e saj i ka dhënë kësaj poeme ndjenja të larta pse jo, edhe patriotike, nëse për patriotizëm nuk quajmë vetëm dhënien e gjakut, por edhe lartësimin e vendlindjes. Në fund të leximit të kësj poeme ndihemi të tronditur jo vetëm prej bukurisë, por edhe prej zhgënjimit nga dashuria e pamundshme. Strofat katërshe shprehin në mënyrë të zhdërvjellët synimet e autorit. Rimat e kryqëzuara – a, b, a, b – i japin harmoninë e një pjese të zgjedhur muzikore, të ngritur me 3 vargje njëmbëdhjetërrokësh dhe një shtatërrokësh që mbyll srofën.

“Lyra” vijon me të njëjtin nivel artisktik, por me një dhimbje më ngjethëse nëpërmjet elegjisë “Nata e zezë”, shkruar më 14.04.1934. Është humbja e nanës leitmotivi i këtij poemthi, të ndërtuar me vargje shumëshprehës, të ndërthurur vazhdimisht qoftë sipas metrikës, qoftë sipas rimës (anaforës). Mbetet gjithmonë vargu klasik, por i shkruajtur në mënyrë novatore. Strofa dhjetëvargëshe, vargje dhjetërrokësha (shpesh me të njëmbëdhjetin të shurdhuar apo të patheksuar) të pasuara nga dy shtatërrokësha të përceptuar edhe si gjashtërrokësha, nëse injorojmë pothuaj të pashqiptuarat pas theksit të fundit që melodia e vargut i shurdhon. Këtu kemi një mënyrë tjetër të thurjes së rimave, si përzierje të atyre të puthura me ato të ndërthurura: – a, b, b, a, c, d, d, c, e, e.

Tek poemthi “Naim Frasherit”, (maj 1934), strofat nëntëvargëshe mbushen me dy vargje 11-12 rrokësh, ndjekur prej një shtatërrokëshi, të pasuar nga një 11-12 -sh , edhe ky i ndjekur më poshtë nga tre shtatërrokësha, të ndjekur edhe ata nga dy njëmbëdhjetësha. Rimat e këtushme janë të ndryshme, ato zakonisht ndërthuren në mënyrë të tillë : a, b, b,/a, c,/ d, d, c/e, e. Që poetët janë profetët e vërtetë këtu vjen si një mendim jo vetëm për Shqipërinë, dhe kjo ia zgjeron forcën e idesë që tejkalon kufijtë kombëtarë.

Lirizmi i mirëfilltë e merr përdore lexuesin edhe tek poezia “Prej së largu”. Edhe ky krijim është i majit të vitit 1934. Vargjet janë ndërthim mjeshtëror i ndjenjës së frikës për humbjen e dashurisë së Sofisë me xhelozinë e ëmbël për gruan e largët, mpleksur me dëshirën për të mbetur i lirë jashtë kafazeve të kohës. Është një shikim modern i jetës, nëse kihet parasysh viti kur kjo poezi është shkruajtur. Këtu, nga ana teknike, kemi të bëjmë me strofa tetëvargëshe, (2×4), me një varg 8 rrokësh, të shkëmbyer me një shtatërokësh, sipas rimave të kryqëzuara a,b, a,b,/ c,d. c,d/.

Ndërkaq tek poezia “Asaj” – poezi e dashurisë pa përgjigje – lirizmi është akoma më i theksuar, dëshpërimi nuk ia lë vendin shpresës, ide kjo e shprehur me metafora në dukje më të thjeshta se në vargjet e mëparshme, por njëherazi prekëse e rrëmbyese. Ritmi i vargjeve ngërthen lexuesin nëpërmjet një mjeti tjetër struktural: Strofa gjashtërrokëshe të mbushura me vargje kësaj here shtatërrokësh, me rimat e kryqëzuara a,b a,b të ndjekura nga dy rima të puthura c,c. “Ah, po të ulesh zemra/ Dhe të ndëgjoje zanin,/ Do t’lshohesh der’ te themra/ Për me të puth fustanin,/ E petkun t’im do t’shtroje,/ Qi për mbi te të shkoje.”

Poema alegorike “Lufta e dragonjve me kuçedrën” na imponon një Haxhiadem të ri, të papritur për lexuesin e rëndomtë që ndoshta që tani ka fiksuar shabllonin e një poeti – nënpunës, që nuk kish pasë qëllime kundërshtimi me pushtetin. Ngritja krye kundër padrejtësisë apo edhe kërcënimit ndaj jetës është thelbi i këtij krijimi letrar, pak të njohur e të pastudjuar siç duhet të poetit martir elbasanas. Një nga idetë kryesore të mbrujtura në këto vargje është që zhvillimi i një vendi bëhet i mundur vetëm nëse ai gëzon lirinë dhe të drejtën për të buzëqeshur. Ndoshta prej këtyre ideve, aludimit për qëndresë, ngritjes krye për të jetuar më mirë dhe në liri, ky poemth edhe mund të ketë ndikuar shumë në trajtimin si armiqësore të veprës Haxhiademiane prej regjimit të kuq. “Në kët mënyr’ kështu kuçedra tretet,/ Qi qe aq shumë e frikshme,/… / … dhe far’ e egërsinës krejt çfarohet”. Edhe këtu, ashtu si tek “Nata e zezë” autori i shpreh idetë nëpërmjet një strofe dhjetëshe, por me vargje dhjetërrokësh të thyer menjëherë nga një shtatërrokësh, që ndiqet nga një tjetër dhjetërrokësh të ndjekur pastaj nga dy shtatërrokësh të tjerë, që radhiten para dy dhjetërokëshish; pas tyre gjejmë sërish një shtatërrokësh, të plotësuar në ide nga dy dhjetërrokëshat e fundit. Ideja që kërkon të na shprehë autori sigurisht që do t’kërkonte përdorimin e një vargu të tillë, me mundësira shprehjeje të shumanshme.

Lirika “Andra e jetës” ndërkaq është nga më të magjishmet e shkruar prej Etëhem Haxhiademit, qoftë nisur nga lirizmi dhe latimi i përsosur i vargut, qoftë per idenë themelore që e përshkruan: “Qëndro gjersa të marrish frymë i lirë/ Dhe krenarin qi t’fali ty gjithsija,/ Të mos e lshojsh tyke kërkuë mëshirë/ Nga plogështija”. Kjo poezi është e janarit të vitit 1935 dhe dëshmon një hop cilësor të rëndësishëm të poetit.

Edhe me tercinat që ka shkruajtur poezinë “Kohë e kalueme” Haxhiademi dëshmon që ka qenë vazhdimisht në kërkim të përsosjes artistike e ideore. Vargjet janë shprehje të një romantizmi tipik shqiptar, që realizmi socialist e katalogoi si romantizëm reaksionar. Ndikim nga romantizmi europian? Edhe nga neoklasicizmi, por tek Haxhiademi kjo vjen në një mënyrë krejt të tijën.

“Kanga Shekullore 1912-1937” mbyll me një baxhà të florinjtë këtë ndërtesë të rëndësishme të letërsisë shqiptare që mund të quhet pa mëdyshje Vila Përrallore “Lyra”.

Shkruar për ngritjen në piedestal të 25 vjeorit të pavarësisë të Shqipërisë, ajo shërben si një përcjellje e diellit në vargjet e këtij poeti unik. Strofat tetëshe edhe këtu janë ngritur nga vargje njëmbëdhjetësh me natyrshmërinë që i mbyllin rimat a, b, a, b, a, b, c, c, . Figuracioni letrar i harlisur si edhe në krijimet e trajtuara prej meje më lart i jep të drejtën kësaj poeme, bashkë me “Nymfat e Shkumbinit”, të jetë ndoshta nga më përfaqësueset e poetit. Goditja e përmendoreve të shndërruara në piramida të paskrupujsh është edhe aktualiteti i sjellë nga kjo poemë që trajton vërtetë lavdinë e 1912-s, por nëpërmjet indinjimit për shpërdorimin e lavdisë dhe të lirisë, të parë nga dritarja e vitit 1937.

Lexuesi arrin në vargjet e fundit të kësaj poeme por nuk është nginjur ende. Urinë për të njohur deri në fund poetin e shquar mund ta shuajë më tej vetëm duke lexuar tragjeditë e tij të mëdha, pasi edhe në to, si shumë kolegë të tjerë botërorë, Haxhiademi është poet i mirëfilltë, mjeshtër i rrallë i vargut, që tingëllon edhe si një muzikë harmonioze në veshin e lexuesit, sidomos me kadencat ritmike 1-2, 1-2, 1-2, 1-2, 1-2, (3), që dëshmojnë për nga melodia se Haxhiademi njeh mjaft mirë jo vetëm poezinë botërore bashkëkohore, por, dhe sidomos, edhe atë folklorike shqiptare. Sigurisht, të sjella tek “Lyra” në një mënyrë krejt origjinale.

Dhe tani pyetja më e vështirë për skematikët e mjerë: ku ta vendosim këtë poet? Cili është ubikacioni më i drejtë për të në yjetekën e artit shqiptar?

Ju lexojeni me vëmendje, skeptikë të kushtëzuar ende nga politika.

Sa për mua e për shumë të tjerë, Etëhem Haxhiademi është poeti më i shquar i të kaluarës së afërt. Ai duhet inkuadruar në studimet e letërsisë shqiptare si autor i viteve tridhjetë, më i ploti nga ana ideore, mjeshtër i ndryshueshmërisë së vargut, ai që më shumë se çdo tjetër ka mbrujtur jo vetëm romantizmin e vonë por edhe neoklasicizmin shqiptar, të çimentosur edhe nëpërmjet veprës dramatike.

Dhe jemi akoma në fillimin e njohjes së thellësisë së tij letrare. Blu e errët, si në qendër të oqeanit.

Midis dy teatrove – Et’hem Haxhiademi

May 30, 2020 by dgreca

Shkruan:Shpend Sollaku Noe’/

Në të gdhirë piva një kafe me Et’hemin e madh. Mbahej mirë. Ai e di ku ndodhet dhe fakti që eshtrat e tij u vidhen të afërmve i kalon shkarazi.

Nuk është turpi im ai varr i zbrazët në Elbasan, më thotë ndër të tjera. Unë nderin tim nisa ta ndërtoj vetë, që herët. I vura në themelet lirizmin, i ngrita muret tragjikë kur eshtrat e mia ishin ende në formim e sipër. Me tragjedi të mëdha. Ato që do t’i mungonin popullit tim për një kohë të gjatë. Që po e shohin dritën e re pikërsisht së fundi. Falë Hortensias. Falë miqve të panumurt që llava e diktaturës nuk arriti t’i shkrumbëzojë.

Të kemi qenë afër, i them. Edhe kur përmendja e emrit tënd përbënte krim. Të kërkonim, të gjenim, të shpërndanim. Rrezikonim. Pa atë rrezikim do të kishim qenë të pandershëm.

E di, më thotë duke më rrahur shpatullat me sy të njomur.

Kafeja i është ftohur. Por frymëmarrja nuk e tradhëton. Ku jemi këtu, më pyet.

Në Lushnje, i përgjigjem.

Një qytet i pazgjidhshëm prej jetës time më thotë. Këtu në 1928-ën shkruajta “Aleksandri”-n. Kritikët kanë shprehur mendime të ndryshme rreth vendit që kjo vepër zë në krijimtarinë time. Për mua ndërkaq ka një kuptim të vëçantë botimi i saj. Ishte shpresa e përjetësimit. Edhe është. Dhe do mbetet besoj. Ajo që edhe më mban lidhur përjetësisht me Lushnjen tënde.

Lushnjarët të duan, i them. Edhe pse rrugë e insituzione mbajnë ende emra të persekutorëve të tu. E dije që me shumë mundësi je ti ai nëprefekti i një filmi me Tefta Tashkon?

Ah, sot po e dëgjoj. Megjithatë më duket sikur e kam ditur. E shkreta Tefta. Jo vetëm për ikjen e hershme. Por sidomos që nuk arriti të ketë operan e saj. Ndoshta edhe qe me fat. Kushdi çdo t’ikish ndodhur nëse nuk do të kish ikur nga kjo botë që në vitin 1947.

Për fat të mirë apo për të keq, i them.

Fatin varet sesi e lexon. Mua më duket fat i mirë. Sidomos i krahasuar me timin.

Heshtje e rëndë. Që të dy jemi të përhumbur. Duhet ta thyej unë. Dhe nuk gjej një krismë tjetër veç fjalës “teatër”.

Ah, e dija që do të ma bëje këtë pyetje, më thotë me sytë përdhe. Kujton se nuk më dhëmbi ajo shëmbje me tradhëti e dhunë? Duhet një vepër e madhe ta mbulojë atë turp. Megjithëse besoj qe tashmë do të mbetet një turp historik.

Unë e kam një zgjidhje, i them, për të tentuar një korrigjim të sjelljes së pushtetit ndaj artit dhe letërsisë.

Et’hemi i mirë m’i ngul sytë.

Është një zgjidhje që mund edhe të tingëllojë si një falje konkrete për ndalimin, burgosjen, fluturimin në mister të skeletit tënd.

Tragjediani i madh tund kokën me mosbesim.

Dëgjomë deri në fund, i lutem.

Ai behet i gjithi veshë e sy.

Ç’më thua nëse bëj të plasë si një eksploziv idenë që teatri i ri që do të ndërtohet të ketë emrin “Et’hem Haxhiademi- tragjedian”?

Kush më shumë se ty do të mund ta meritonte atë nder? Është nder i bazuar në talent të pakufishëm, i bazuar në vuajtjet e syrit dhe të penës në terrin e një qelie të egër, në fluturimin përtej jetës prej një dyshimi kurrë të pazbardhur, në humbjen e të mbeturave të një trupi tashmë të ligështuar prej krimit në pushtet.

“Teatri Et’hem Haxhiademi- tragjedian i madh shqiptar, 1902-1965”.

Nuk do të ishte e mrekullueshme? Nuk do të ishte një “kërkojmë falje” e madhe për krime tashmë të paarkivueshme?

Do të vija një javë përpara në Shqipëri për ta festuar atë ditë. Shiritin le ta prisnin ata. Le të merrnin edhe meritat e vënies së atij emri tashmë të shenjtë për letrat shqiptare. Kush më tepër se ty, Et’hem i dashur, do ta meritonte atë nder? Kush do ta meritonte? Kush?

Kafeja e ftohtë nxin mbi tavolinë.

Et’hem Haxhiademi e Gabriele d’Annunzio,Fate të skajshme…

February 23, 2019 by dgreca

Et’hem Haxhiademi e Salvatore d’Annunzio,Fate të skajshme…… andej Burreli – këtej “Il Vittoriale degli Italiani”./

D’Annunzio, Ethem Haxhiademi- Mauzoleu d’A’nnunzioi-Ethem Haxhiademi -Mauzoleu d’A’nnunzio- Varri i Haxhiademit- Ballina e librit te d’Annunzio-s Alcyone 1903-Ballina e vellimit te Haxhiademit “Lyra”/

Nga Shpend Sollaku Noé/

Ia kisha borxh një sarkofagu bosh këto rreshta. Ia kisha premtuar një mermeri të nxehtë si tehu i thikës. Fjalët që do të vija në tezgjahun e mendjes ia kisha thënë vetes qindra herë. Nëse nuk do t’i hidhja mbi letër edhe kësaj here, rrezikoja të më mbeteshin në grykë, të më linin pa oksigjen, të më përplasnin përtokë.

Epilepsia akute e ndjenjave më errësoi shikimin edhe njëherë këto ditë, ndërsa përhumbesha nëpër tronditjet që mund të shkaktojë vetëm një madhështi si ajo në Gardone Riviera, e quajtur “Il Vittoriale degli Italiani”; e ideuar më shumë për vetveten prej një poeti të madh: Gabriele d’Annunzio. Mauzoleu është realizuar pas vdekjes së poetit prej arkitektit Maroni. Është një mauzole atipik, i frymëzuar prej traditës etrusko-romake. Tre rrathët në mermer Botticcino vënë në pah fitoret e të të përulurve, të artizanëve – maja e diamantë i të cilëve janë poetët – dhe të heronjve. Në qendër të tij është vendosur qivuri i poetit të madh.

Gjithkush, edhe ai që nuk është vizitor i ri, mbetet gojëhapur duke filluar që nga Hyrja Monumentale në Vittoriale. Pastaj nuk ka sesi të mos admirojë Amfiteatrin veror, të frymëzuar prej atij antik të Pompeit. Po ajo e quajtura Prioria, shtëpia e preferuar në të cilën d’Annunzio kishte studion dhe ku dha frymën e fundit? Si mund ta lerë indiferent brendësia e saj me bibliotekën prej 30 mije vëllimesh, me vizatime të Mikelanxhelos, me sende që i përkisnin Napoloeon Bonapartit, pëfshirë edhe maskën që iu vu mbi fytyrë pas vdekjes perandorit francez? Harrohet anija luftarake “Puglia”, ngjitur e betonizuar në shpat të kodrës? Po avioni gjuajtës S.V.A. me të cilin d’Annunzio fluturoi mbi Vjenë për të sfiduar Austro-Hungarinë? Po kopshtet, frutorja dhe limonishtja? Po muzeu d’Annunzio Hero? Po ai d’Annunzio Sekret?

Ia kam zili poetit të madh gjithë këtë qytezë metafizike parajsore, por jo për vete. Me sa duket unë, Shpend Sollaku Noé, i lindur në Lushnje, as që kam për të pasur një varr në atdhe. Por prania ime mes kësaj mrekullie më shtyn së pari të mendoj fate të tjerë, edhe më tragjikë se i imi. Risqe në dukje të largët, qindra e qindra kilometra që këtej.

Sarkofagu i parë që bën të më zënë ngërçet e shpirtit është diku andej, në viset e Shqipërisë së mesme, në një qytet që ka lidhje edhe me historinë e jetës time, por sidomos me poetin e vyer që së fundi jam duke njohur më shumë. Mbi pllakën vertikale të mermerit të errët, nën foton eliptike lexohet: Et’hem Haxhiademi, 8 – 3 – 1902; 16 – 3 – 1965. Mbi rrasën horizontale – vargjet e tij prej vëllimit “Lyra”: Qëndro gjersa të marrësh frymë i lirë… Mbi mermer mungon vendlindja: Elbasan. Por këtë janë të shumtë tashmë ata që e dinë. Mungon edhe vendvdekja: Burgu i Burrelit. Por këtë ndoshta janë të pakët ata që e dinë.

Nuk është shkruar as edhe që sarkofagu është bosh, pasi eshtrat nuk i janë kthyer kurrë familjes.

Edhe këtë hidhësi historike janë shumë të pakët ata që e dinë. Apo të shumtë ata që e kanë harruar. Pasi përdhosja e vdekjes së tij nuk mund të ketë patur një autor të vetëm.

Eh Gabriele d’Annunzio, ç’më bëre, duke më shpuar shpirtin me njëmijë gjilpëra, ndërsa padashur më sjell ndërmend bashkëkombësin tim, atë të kthyerin në ajër, në copëzë qielli, të paktën derisa t’i gjenden eshtrat, nëse është shkruar që ajo ditë të na vijë.

Edhe ti, poet i Vittoriale-s, ke lindur dhe je shuar në mars, ashtu si kolegu yt i Elbasanit. Kur ti botoje “ Libri sekret i Gabriele D’annunzio-s”, Et’hemi sillte në dritë vëllimin “Lyra”. Atbotë kishte hedhur mbi letër edhe pjesën dërmuese të tragjedive. Ti ishe ndërkaq një korifè, ai imponohej edhe me perlën e tij poetike. Që të dy ishit të brezit të “poetëve të mallkuar”, siç do t’ju kishte klasifikuar P. Verlaine.

Ashtu si ty, edhe Eth’emi ynë mund ta kish lidhur krijimtarinë me atë brez të mëdhenjsh që quheshin J. Joyce, L. Pirandello, R. Musil, G. Ungaretti, E. Montale, A. Moravia. Nëse nuk do të kish menduar t’i shërbente Shqipërisë, por do të kish zgjedhur jetën në Berlin apo Vjenë, edhe Haxhiademi ynë sipas mjaft gjasave do të ish studiuar si avanguardistët futuristë, dadaistë, surrealistë, ekspresionistë. Këta të fundit vuanin plagët e shoqërisë dhe vetpërfshiheshin tek të mallkuarit. I mallkuari i vërtetë historikisht mbeti vetëm ai që e pagoi shtrenjtë nacionalizmin e tij dhe dashurinë për artin: punëtori i pendës Et’hem Haxhiademi.

Ti, Gabriele , jetoje në Itali; Et’hemi atje ku horizonti verbohet, jo fort përballë Peskarës tënde. Midis jush – një det rënkimesh. Kishe dëgjuar ndonjëherë nga bashkëluftëtarët e tu për Lushnjen, Gabriele ? Mes atyre baltrave e njohu jetën e drejtpërdrejtë poeti ynë. Ndërkaq ti, i zhgënjyer nga përvoja e Rjekës, ishe tërhequr në vilën e vetmuar princërore të Cargnacco-s.

Ty, pas vdekjes, nuk t’u kërkua ndonjëherë llogari pse kishe qenë ekstremist i djathtë, pse pastaj u ktheve në ekstremist të majtë; pse kishe qenë nacionalist, pse irredentist, pse interventist. Poetit tonë të urtë i kushtoi shtrenjtë përkushtimi në shërbimin ndaj shtetit amë. Ndërsa për ty, carissimo d’Annunzio, filluan të zhvendosin mermeret nga Botticcino për të të lartësuar përjetë përballë Liqenit të Gardës, Et’hemi ynë i kishte shkruar tashmë të gjashtë tragjeditë e tija të mëdha. Ty, i dashur Gabriele , ato vepra do të të kishin siguruar lavdinë, edhe sikur të mos kishe shkruar diçka tjetër. Haxhiademit, për fatin e tij dhe tonë të keq si edhe për krim kombtëar, nuk arritën as t’i anullonin fletën e arrestimit.

Të kujtohet, Gabriele , kur i shkruaje autoriteteve më të larta për të t’i falur borxhet? Sepse shteti, sipas teje, duhej t’i paguante borxhet private të poetit, që mjeshtrit të pamort të mos i prishej niveli i asaj jetese që i mbante gjallë talentin. Edhe mbretit i dërgove njoftim, pasi ti ishe poet. Dhe mbretërit lindin prej nënës njerëzore, poetët e vërtetë prej perëndive. Ata vijnë aq rrallë në këtë botë, sa duhej të ishte detyrë e shtetit dhe e shoqërise që jo vetmë t’i mbante me bukë, por edhe t’u krijonte kushtet për të shkruar. Humbja e një poeti është më e pazëvendësueshme për një popull sesa humbja e një mbreti.

Ej, Salvato’, sipas këtij këndvështrimi ngjani shumë me Et’hemin, e di? Shih se çfarë shkruante poeti ynë: “…Artisti apo shkrimtari shqiptar, qi ti banjë ballë nevojavet të jetës, duhet mâ përpara të merret me ndonji punë qi ep bukë si ç’flitet këtu në Shqipni, dhe për mjeshtërin qi i flet zemra të punojë nëpër orë pushimi ose të lanjë mangut gjumin e natës”.

E sheh or mik, sa pak kërkonte i shkreti poet shqiptar? E dhimbshme deri në asgjësim dëshira e tij.

Ndërkaq ti jo vetëm punove il lirë përgjatë gjithë kohës për pasionet e tua më të mëdha, por nuk i le gjë mangut edhe dëfrimeve të shfrenuara. Me sa zero duhet t’i numëroj dashnoret e tua? Ti, për t’u ushqyer me luks, thonë se u bëre edhe aktor porno. Tani kritika sugjeron si të vertetë faktin se ke qenë ti që luaje “Frate foco”. Ndërkaq poetit nga Elbasani as që i shkonte ndërmend të tradhëtonte gruan Burbuqe, as edhe më pas, në ëndrat që e shpinin përtej zgarës së hekurt.

T’i nuk kurseje kurrë as edhe per kokainën, që e quaje “pluhuri i çmendur”.

Et’hem Haxhiademi, pas shufrave fatale të burgut, i kërkonte familjes vetëm pak tokla sheqeri, sepse i forconin kujtesën. Priste ditën të flakte prangat, prandaj edhe kërkonte të fiksonte në raftet e kujtesës gjithçka që ia ndalonin të shkruante brenda mureve me diell të vdekur.

Siç e vërteton tek poema jote “Maia”, jeta jote, caro d’Annunzio, u jetua sa për dhjetëmijë jetë. Ajo e elbasanlliut tonë nuk arriti të jetë as edhe një e tërë, por u shua pas 18 vjetësh në qelitë e terrorrit kuqalash. Zyrtarisht zemra e tij nuk i rezistoi më errësirës. Në qelitë – pronë edhe të helmit tinëzar.

Dëgjomë mua, vëlla Gabriele , ti ke qenë me fat qëkur kishe lindur në Itali, ti ke qenë me fat edhe pas vdekjes, kur Italia jote, me dashjen e të mëdhenjve, hyri nën sqetullën amerikane. Haxhiademi nuk e pati atë rrësk. Vendi i tij ra nën thundrën mesozoike të Stalinit. Sikur të kish ndodhur edhe me popullin tënd ajo gjëmë, “Vittoriali” yt do të ish kthyer së paku në një repart ushtarak; eshtrat e tua – sot krenare në majë të mauzoleut – do të ishin bërë kërruarëse dhembësh për peshqit Luccio të liqenit të Gardës.

Përpara teje edhe unë them se, ashtu si ty, jam krenar që i përkas vendit tim. Por Haxhiademi, që ti nuk mund ta shohësh, më zë prej mënge: Çfarë? Si mund të jesh krenar? Sipas cilës mënyre, asaj të Konicës, apo asaj të Çajupit? Mua aresyeja më shtyn drejt Konicës, por shpirti im, përdreq, ështe i dobët: ai citon edhe në gjumë Çajupin. Pastaj, Et’hem, ja, sapo të zesh vendin e merituar me vepra në Panteonin Kombëtar, atëherë edhe ti do ta besoh se ata që të zhvatën lirinë dhe jetën, janë hequr vërtet qafesh, që më në fund as unë nuk gjendem më në qelinë tënde, duke qëmtuar një gjurmë të helmit, një copëz vegle të harruar të torturave, apo të paktën ca faqe të shpëtuara të veprave që shkrove apo përktheve në atë burg mesjetar.

Eh, Gabriele i dashur. Gurët e tu të çmuar, që i fale kulturës italiane, tashmë bota mund edhe t’i ketë në shtëpi, edhe mund t’i prekë duke vizituar “Vittoriale”-n. Mund edhe t’i kunsultojë on line. Bashkëkohësi yt Haxhiademi mbeti qysh atëhere – në ditën e akullt të 25 janarit, në vitin e egër ‘47 – si një minierë diamantesh që sapo kish filluar të shrytëzohej, mbi të cilën, ata që i trëmbeshin verbimit prej tij, hodhën dinamit për t’ia mbyllyr hyrjen. Akoma presim ta hapim atë xehe të çmuar. Por ne jemi Shqipëri, ku këmbët kanë akoma të lidhura tek kyçet gjylet e rënda të luftës së klasave. Ne hiqemi zvarrë, nuk ecim, aq më pak nuk fluturojmë, ashtu si të pëlqente ty të bëje, mbi qiejt e Vjenës, Gabriele . E dije që edhe Et’hemi ynë e ka pasur në zemër Vjenën? Eh, atje kish studiuar, për drejtësi, por si shumë të tjerë që vunë atdheun në plan të parë, preferoi baltën e ëmbël si mjalta. Kishte shumë të meta të tjera, Haxhiademi ynë; njihte rrjedhshëm italishten, gjermanishten, latinishten, anglishten, frëngjishten, greqishten e vjetër e të re. Pse jo edhe turqishten. Kish lexuar në origjinal Homerin, Shakespeare-in, Goethe-n. Virgilio-n, Corneille-n e sa të tjerë. Pastaj kish pas qenë shumë i dhënë në respektimin e rregullave të punës dhe shoqërisë, besnik i familjes, vetmohues në artin e të shkruarit. Tamam për të punuar në Lushnjen e vitit 1928, nuk thua? I padenjë për të vazhduar të japë letërsi në Normalen e Elbasanit, sidomos kur në pushtet erdhën anormalët. I papërshtatshëm edhe për t’u bërë element i qendrueshëm i tabelës së acideve titisto-staliniste.

Nuk kam më forca për ta vazhduar këtë shkrim, i dashur Gabriele . Të më falësh edhe ti, i perkryeri portret i dhimbjes – Et’hem Haxhiademi. Po ndihem sikur të jem epileptik në këto çaste. Kam humbur ekulibrin dhe nuk mund të qëndroj as edhe ulur. Bota po më rrotullohet. Alektrokardiograma po më çmendet. Kush e di sesa është ngjitur presioni i gjakut në damarë. Zhiva po shpërthen termometrin nën sqetull. Sytë, sidoqoftë, nuk i kam të lagur. Loti i fundit nuk më kujtohet qëkur është derdhur dhe gjendrat e mia tashmë janë shterpa. Lotin e shpirtit nuk mund të ma shihni. Mbërthejeni shikimin me kujdes mbi pikat, presjet, pikëpyetjet, pikëçuditëset, dy pikat, pikëpresjet… Janë të gjitha njollëza gjaku, të rrjedhura në qelinë e zezë të Burrelit, në vitin tragjik 1965, kur rruazat e kuqe reshtën së renduri në venat e Et’hem Haxhiademit të madh.

KUJTOJMË ET’HEM HAXHIADEMIN

August 8, 2018 by dgreca

NË KUADËR TË 550-VJETORIT TË GJERGJ KASTRIOTIT-SKENDERBE/

Nga Frank Shkreli/Me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skenderbe, revista “Shëjzat” e Ernest Koliqit në Romë kishte ribotuar në vitin 1968 tragjedinë e Ethem Haxhiademit, Skënderbeu, shkruar prej tij në vitin 1935. Revista “Shëjzat” e ribotoi në atë kohë tragjedinë e Haxhiademit, kushtuar Skënderbeut jo vetëm për të përkujtuar 550-vjetorin e vdekjes së Heroit Kombëtar të shqiptarëve, por edhe për të nxjerrur në shesh emrin dhe veprat e Etëhem Haxhiademit, të ndaluara nga regjimi komunist, përfshirë edhe tragjedinë “Skënderbeu”. Nuk ka dyshim se veprat e Haxhiademit u ndaluan nga regjimi komunist për aryse të edukimit të tij në perëndim. Siç është shprehur edhe specialisti dhe studiuesi gjerman i letërsisë shqipe (i lindur në Kanada), Robert Elsie, në “Historinë e Letersisë Shqipe, “Formimi i thellë evropian perëndimor i tij (Etëhem Haxhiademit) gjeti shprehje më të plotë në tragjeditë klasike sipas modeleve greke e latine”. Fatkeqsisht, emri i Haxhiademit si dhe vlerat kombëtare të veprave të tija vazhdojnë të mbeten në errësirën e harresës edhe tani në post-komunizëm, ashtu siç ishin të ndaluara edhe në kohën e komunizmit. Duhet të falënderojmë të huajt, siç ishte Robert Elsi i ndjerë, të cilët kanë shkruar dhe shkruajnë për shkrimtarët shqiptarë dhe veprat e tyre të ndaluara nga komunizmi enverist dhe të harruara nga Shqipëria “demokratike” e 28 viteve të fundit.

Fatkeqsisht, unë nuk di shumë për jetën dhe veprat e Etëhem Haxhiademit, përveç disa informacioneve të kufizuar që gjënden në internet mbi jetën dhe veprat e tija, por po përpiqem ta kujtoj atë për vlerat dhe kontributin e tij, por edhe si pjesë e një “amaneti” që më kishte porositur Ernest Koliqi në një letër që më kishte dërguar në fillim të viteve 1970-ata, me rastin e një nisme modeste për botimin e një reviste për të rinjtë në Nju Jork, ku më këshillonte që në rast se kjo fletore modeste do të merrej edhe me letërsi, atëherë, “Mos harro auktorët që regjimi komunist i Tiranës ka përjashtue nga historia e letërsisë shqipe.” Fatkeqsisht, botimi i kësaj fletorjeje nuk zgjati, vetëm disa numra, ndonëse pas pak kohe u çvendosa nga Nju Jorku në Washington për të punuar për Zërin e Amerikës dhe si përfundim botimi i saj u ndërpre për gjithmonë, duke mos pasur mundësi të plotësoja porosinë e tij. Por amanetin jam munduar t’a mbajë këto 10-15 vitet e fundit, duke kujtuar, sipas mundësisë dhe nga koha në kohë, në publicistikën tepër modeste, shkrimtarët dhe poetët mbrenda dhe jashtë atdheut, të ndaluar dhe shumë prej tyre të persekutuar, të burgosur dhe të vrarë nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, siç është edhe Etëhem Haxhiademi. Është në këtë frymë pra dhe pa kurrfarë pretendimesh prej eksperti, që marrë lirinë dhe guximin të kujtoj edhe këtë dramaturg e poet të harruar dhe të strukur në errësirën e mos kujtesës, pikërisht për vuajtjet e tija dhe dramën “Skënderbeu” në këtë vit kushtuar Gjergj Kastriotit -Skënderbe, me rastin e 550-vjetorit të vdekjes së Krye-Prijsit të shqiptarëve.

Sipas burimeve të ndryshme, Etëhem Haxhiademi ka lindur në Elbasan në vitin 1902, ku ka kryer edhe shkollën fillore, ndërsa studimet e mesme dhe të larta i ka kryer në Austri dhe Gjermani. Konsiderohet si një letrar i përgatitur mirë, një prej përfaqsuesve klasikë të letërsisë shqiptare, sipas atyre që janë në gjendje të vlerësojnë veprat e tija. Në dedikimin e botimit të tragjedisë “Skënderbeu”, vlerësohet si autor i cili i dha letërsisë shqipe vëllimin e vjershave origjinale të përmbledhura në veprën me titull, “Lyra”, përfshirë edhe përkthime veprash klasike nga latinishtja. Aty thuhet se Haxhiademi mori pjesë në lëvizjen letrare shqiptare të këthesës historike dhe interesante që është periudha nga viti 1930 e më vonë, ndërkohë që ai bëhet i njohur me një numër veprash dramatike që dolën në dritë nga viti 1921 e deri më 1939. Në këtë kënd vështrim, tragjedia “Skënderbeu” shtjellon një subjekt kombëtar, “Këtë herë, tyke e ditun se popullit t’onë i pëlqejnë themat kombëtare, paraqis tragedin ‘Skënderbeu’ me protagonist heron t’onë kombëtar”, ka shkruar Haxhiademi.

Në veprat e tija, “Me ndiesi bujare pajisen vehtjet e krijueme prej tij”, ndërsa “Idealet e nalta njerzore paraqiten në veprat e tija si pikë arrijtjeje të jetës”, ka vlerësuar Ernest Koliqi në parathënien e ribotimit të tragjedisë, “Skënderbeu” nga revista Shëjzat me rastin 500-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut më 1968, në Romë.

Tragjedia “Skënderbeu” e Etëhem Haxhiademit përshkruan shumë fatkqësi, fyerje dhe urretje për vdekje, me të cilat është përballur Skënderbeu gjatël gjithë jetës dhe veprimtarisë së tij, si prijës tokave arbërore. Intrigat e shumta për pushtet, për tu bërë vet mbret — duke u përpjekur për të prishur besëlidhjen e Gjergj Kastriotit-Skënderbe me prijësit e tjerë shqiptarë — nga Moisi Golemi dhe bashshkortja e tij, Zanfina përfundojnë madje edhe në tradhëti ndaj Skënderbeut, duke i prirë një ushtrie otomane e cila më në fund mundet nga Gjergj Kastrioti — Skënderbeu dhe forcat e tij besnike. Megjithkëtë, Skënderbeu e falë dhe i jep Moisiut detyrën e tij të më parëshme, ndërsa e shoqja e Mosiut, Zanfina e dëshpëruar për ngjarjet, therë veten me thikë dhe vdes.

Tragjedia “Skënderbeu” e Etëhem Haxhiademit sjellë reagimin e Skënderbeut ndaj vetëvrasjes së Zanfinës duke përfunduar me refrenin e shkurtër në të cilin, ku megjithë tradhëtinë e madhe ndaj tij nga më të afërmit bashkpuntorë të tij, shprehet vlera e faljes dhe e pajtimit, si një prej idealeve më të larta njerëzore që paraqiten në veprat e tija, si pikë arrijtjeje të jetës për të gjithë, madje edhe në ditët e sotëme moderne, ndërkohë që Skënderbeu – megjithë tradhëtitë ndaj tij – madje shfaq edhe keqardhjen e vet për vdekjen e shoqes së Moisiut, Zanfinës:

“Ndonëse më donte të keqen, pikëllohem,

Për vdekjen e të ngratës kur mendohem.”

Përmbyllet tragjedia “Skënderbeu” me refrenin përfundimtar të Skënderbeut — si protagonisti kryesor i tragjedisë — me një dëshpërim por edhe me një premtim prej tij:

“Filluem të msohemi me pun’t’ këqija

Dhe si po shoh e mjer’ do të jetë Shqipnija.

Por unë deri sa t’rroj nuk do të kursehem

Për të mbrojtun tokën t’ime që ushqehem.

Barbarit të tërbuem sa të jem gjallë,

Do t’i vërsulem rreptësisht me pallë

Dhe gjak’i im bregoret do t’i lajë,

Që të rrojë Shqipnia dhe flamur’i saj.

Në “Historinë e Letërsisë Shqipe”, Robert Elsie ka shënuar se, “Në kohën e gjuetisë së shtrigave më 1946-1947, Haxhiademi u arrestua e u dënua me vdekje. Bibliotekën dhe dorëshkrimet ia konfiskuan. Me ndërhyrjen e njerëzve me influencë si Aleksandër Xhuvani (1880-1961) dhe Omer Nishani (1887-1954), dënimi me vdekje iu kthye me burgim të përjetshëm. Vdiq më 17 mars 1965, pasi kishte punuar për shumë vjet si përkthyes në burgun e Burrelit”.

Thuhet se vdekja e tij ndodhi nën rrethana të dyshimta, pasi sipas disa burimeve as varri nuk i dihet. Robert Elsie citon Haxhiademin të ketë shkruar se, “Mprojtja mâ e madhe qi munt t’i bahet nji shkrimtari asht t’a çojnë mësuës asè sekretar në ndonji zyrë të vogël. Nga nji herë ngjanë që e qisin jasht fare dhe nga kjo punë e thjeshtë dhe e lanë pa bukë në të katër rrugët. Po a munt të lulëzojë në këtë mënyrë literatura shqiptare?” Ethem Haxhiademi (1902-1965) i shkroi këto fjalë në vitin 1939, si parathënie në botimin e librit të tij me poezi “Lyra”. “Atëbotë, ai nuk mund ta dinte”, shkruan Robert Elsie, “Se çlirimi i vendit që sa po pushtohej, do ta mbyllte në qelitë e burgut, prej ku nuk do të dilte i gjallë. Nëse Shqipëria komuniste e dënoi, Shqipëria demokratike, duket se nuk ia hedh sytë. Për 70 vite me radhë, tekstet e tija u “zhdukën”, u strukën, humbën, nuk u lexuan, nuk u shkrua për to, nuk u përmendën…në Shqipëri, ende sot, duket sikur ka “një urdhër-ndalese a harrese” që i sillet si aureolë e zezë emrit të tij”, ka shkruar Elsie për tragjedinë e jetës së Haxhiademit.

Kujtojmë Etëhem Haxhiademin për veprën e tij “Skënderbeu” në këtë vit të shpallur prej shqiptarëve si Viti i Gjergj Kastriotit-Skënderbe, me rastin e 550-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar. Por, njëkohsisht, unë e kujtoj me këtë rast edhe për të çuar në vend amanetin e marrë në vitin 1972 – që sipas mundësive — të mos harrohen, por të kujtohen autorët që regjimi komunist i Tiranës i ka përjashtuar nga historia e letërsisë shqipe dhe të cilëve, fatkeqësisht, siç është shprehur edhe studiuesi i çeshtjeve shqiptare, Robert Elsie, “Shqipëria demokratike nuk ua hedhë as sytë”

*Ribotimi “Skënderbeut” të Et’hem Haxhiademi nga Shëjzat e Ernes Koliqit në Romë më 1968, me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skëndrebeut

Tragjedia“SKËNDERBEU”-Si e njoha Ethem Haxhiademin në Kaushin e burgut

March 28, 2018 by dgreca

NGA MAKENSEN BUNGO/ Nju Jork/

Me 17 Mars të këtij viti në gazetën“ Mapo “ është botuar një artikull interesant shkruar nga poeti Sadik Bejko titulluar: “Tragjedia e Haxhiademit: si shkroi intrigën vrastare brenda kampit të Skënderbeut “. Në këtë artikull poeti Sadik Bejko e vlerëson Ethem Haxhiademin si tragjedian dhe bën thirrje për të vënë në skenë tragjedinë e e shkruar prej tij me titull “Skënderbeu “në këtë vit, që është quajtur Viti i Skënderbeut.

E përgëzoj dhe e falënderoj poetin Sadik Bejko për këtë thirrje atdhetare dhe do të dëshiroja që ajo të mos binte në vesh të shurdhër. Edhe unë e vlerësoj Etëhem Haxhiademin si atdhetar, si poet, si përkthyes,si romancier dhe mbi të gjitha si themelues i tragjedisë shqiptare.

Foto: Et’hem Haxhiademi/

Vite më parë e kam studjuar Ethem Haxhiademin, e kam njohur personalisht, kam biseduar me të, më ka dhënë këshilla, kam qenë bashkë me të në birucat e Sigurimit; unë i dënuar si armik populli dhe ai i arrestuar-po si armik i popullit. Kam pas fatin e mirë(që isha me të në ditë të vështira) por dhe të keq(se ishim bashkë në një qelitë e vdekjes),… kam banuar me të për një kohë të gjatë në një kaush në burgun e madh të Elbasanit .Për të plotsuar dhe përforcuar ato që thotë poeti Sadik Bekto, që të vihet në skenë tragjedia“ Skënderbeu “ me rastin e vitit të Skënderbeut po shtoj edhe unë disa të dhëna për këtë personalitet të letrave shqipe dhe mbi tragjedinë “Skënderbeu “ . Haxhiademi ishte republikan.

Në kohën e Monarkisë, me gjithëse ishte kompetent nga studimet që kishte kryer, haxhiademi ka shërbyer në adminstratën e shtetit shqiptar deri si sekretar i prefekturës në Gjirokastrës. Më lart jo, se nuk ishte servil dhe karrierist.

Gjatë luftës ka qenë me Ballin Kombëtar, gjithënjë si republikan. Me porosinë e Mithat Frashërit shkoi në Elbasan dhë formoi degën e Ballit në atë rreth, ka marrë pjesë në mbledhjen e Mukjes por nga fundi i luftës u largua nga Balli dhe u kthye në Elbasan pranë familjes dhe u përpoq që të jetonte larg politikës . .

Mbas luftës mori pjesë për krijimin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë dhe u zgjoth kryetar i saj për degën e Elbasanit, por ndonjë veprimtari nuk zhvilloi.Kur u caktua të kryesonte delegacionin e parë të shkrimtarëve shqiptarë, që do të shkonte në vizitë në Jugusllavi , nuk pranoi, refuzoi të shkojë .U emërua profesor në shkollën Normale të Elbasanit, por nuk do të zgjaste shumë sepse në vitin 1948 u arrestua me akuzën se po rithemelonte degën degën së Ballit Kombëtar në qytetin e Elbasanit.Arrestimi u krye në shtëpinë e tij, në mes natës, duke korigjuar hartimet e nxënësve. tema e hartimit që u ksihte dhënë nxënësve të tij titullohej “Djali pa nënë , si nata pa hënë “. Do të mjaftonte edhe kjo temë për akuzën.E dërguan drejte e në Tiranë, ku e mbajtën një kohë të gjatë, duke e torturuar tmerrësisht. Pastaj e kthyen në Elbasan, ku torturat vazhduan ditë e natë. Unë e kam parë atë dhe kam përjetuar dhimbje të thellë kur e shihja tek e nxirrnin për në banjë. ishte i lodhur, i raskapitur, mezi mbahej në këmbë, ecte duke u mbajtur pas murit. Një herë e pashë që në korridor duke vajtur në banjë, u rrëzua dhe me që nuk ngrihej dot , filloi të ecte këmba doras. Dhimbje për intelektualin, shkrimtarin, pedagogun. Ku e kishin katandisur! Një ditë kur më kishin nxjerrë në koridorin e birucave për t’ i pasatruar, me që isha më i vogli nga të gjithë të arrestuarit, ai duke shkuar në banjë, roja ishte larguar pasi e thirrën, unë iu afrova dhe ai me përshpërimë, me zë fare të ulët, më tha: Ti je i ri. Do të jetosh. Mos harro se cfarë po sheh me sytë e tu. Kur të përmbyset diktatura shkruaj një tragjedi për këto tortura barbare. Mos harro dhe iku duke u zvarritur…(Për më shumë do të lexoni në Diellin e printuar)