Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DHUNIMI I KUJTESЁS HISTORIKE

by

“Nuk e bёn tё keqen gёnjeshtra qё kalon nёpёr tru, por ajo qё hyn e rrёnjoset nё tё”- FRANCIS BACON (1561 – 1616), filozof e Burrё Shteti anglez/

1-eugjen-merlika-225x300

Nga Eugjen MERLIKA/

Si njё ish banor i kampit tё dёbimit tё Tepelenёs dhe i kampit burg tё Spaçit, u shtanga kur lexova intervistёn e prof. Pёllumb Xhufit nё “Panorama”. Qё nё fillim ai bёn njё pohim tepёr tё guximshёm, kur shprehet : “Unё kam vёnё re qё ka pasur njё tentativё mistifikimi tё historisё sё kampit tё Tepelenёs”. Nёse do t’i vinim termit “mistifikim” fjalёn pёrkatёse shqip “mashtrim”, do tё arrinim nё pёrfundimin se tё gjithё ata qё kanё folur e dёshmuar nё kёta 27 vite pas komunizmi pёr pёrvojёn e tyre tё jetёs nё kampin e Tepelenёs nё vitet 1949 – 1953, duhet tё kenё patur njё strategji tё parafabrikuar, pёr tё nxirё sa mё shumё njё faqe “tё lavdishme” tё periudhёs komuniste, siç ishte ajo e pesё viteve tё ekzistencёs s’atij kampi.

Sinqerisht, mё duket jashtё çdo lloj arsyeje njё pohim i tillё. Jo vetёm qё nuk ka asgjё tё shtuar nё rrёfimet e ish banorёve fatkeqё tё kampit tё Tepelenёs, por ajo qё ёshtё treguar e shkruar mbetet maja e ajsbergut e atij tmerri qё ka qёnё ajo pёrvojё e lemerishme. Aq ёshtё e vёrtetё saqё oficerё, edhe madhorё, tё ministrisё sё Brёndёshme, nё kohёt e fundit para prishjes sё kampit, i thonin tё internuarve se “ёshtё faji i juaj qё nuk jeni ankuar, mbasi ne nuk i kemi ditur kёto gjёra”. Sigurisht, kishte njё prirje tё theksuar, n’ata raste, pёr tё larё duart si Ponc Pilati nga katrahura njerёzore e atij kampi, bёmat e brёndёshme tё tё cilit ata i njihnin shumё mirё, sepse i urdhёronin vetё.

Por nёse mund tё kuptohet prirja pёr tё mos marrё mbi shpinё krimet e Tepelenёs mё 1953, mё duket krejtёsisht e papranueshme qё, mbas 65 vitesh, njё profesor historie tё padisё pёr mashtrues tё gjithё dёshmitarёt qё kanё folur pёr jetёn nё kampin e Tepelenёs. Akoma mё cinike e djallёzore ёshtё pёrpjekja pёr tё mbёshtetur tezёn e tij mashtruese nё njё apo disa dokumenta tё CIA-s, qё shёrbehen sikur t’ishin fletё tё Ungjillit. Pёr mё tepёr, kjo strategji nuk ka qёllim tjetёr, veçse tё mashtrojё nga katedra e historisё zyrtare ata shqiptarё, qё janё shumica, e qё nuk e njohin atё pёrvojё. Shpjegimi i tij, mbi arsyet e krijimit tё kampit tё Tepelenёs,  ёshtё lehtёsisht i  kundёrshtueshёm edhe me logjikёn e njё fёmije.

“Qёllimi i krijimit tё tij ishte pёr tё zhvendosur familjet e t’arratisurvet politikё dhe qё futeshin nga Jugosllavia vazhdimisht tё armatosur, nё mёnyrё qё tё mos shёrbenin si bazё pёr kёto banda, tё cilat do tё pёrdornin kёto familje si baza, si strehё pёr tё vazhduar mё tej misionin e tyre”.

Sa ёshtё i pavёrtetё ky pohim, mjafton tё kujtojmё se nё Shqipёrinё komuniste ekzistonin 23 burgje dhe 48 kampe internimi, tё cilёt kanё filluar nga funksionimi qё nё ditёt e para tё vendosjes sё regjimit. Madje nё dokumentat e arkivit tё ministrisё sё Brёndёshme gjёndet edhe njё shkresё urgjente e vitit 1944, gjatё ditёve tё luftёs sё Tiranёs, me anёn e sё cilёs Enver Hoxha urdhёronte : “Tё organizohen burgjet dhe fushat e pёrqёndrimit. Dhe tё burgosen tё gjithё ata elementё tё akuzuar me faje tё mёdha, me tradhёti tё naltё dhe bashkёpunim tё haptё me okupatorin dhe gjithashtu me kriminelёt e dorёs sё parё. Tё gjithё robёrit tё mblidhen nё kampin e pёrqёndrimit…”

Kampet e pёrqёndrimit dhe burgjet ishin synimi i parё pёr tё cilin duhej tё kujdesej regjimi i “çlirimtarёve”. Megjithatё profesori kёrkon tё bindё me logjikёn e “historisё sё historianёve”, se ai kamp ishte njё gjё e rastёsishme e krijimi i tij ishte i kushtёzuar nga veprimtaria e t’arratisurve. Madje ai nuk mban parasysh se po t’ishte ashtu, familjet nё vend qё tё çoheshin nё Tepelenёn e veçuar do tё liheshin nё vendin e tyre e do tё shёrbenin si karrema pёr tё kapur t’ashtuquajturit diversantё. Nё tё vёrtetё ai kamp u krijua nё kushtet mё tё papёrfytyrueshme tё jetesёs, jo thjesht pёr tё strehuar aty familjet e t’arratisurvet, tё cilat si praktikё liroheshin sapo kёta tё fundit arrestoheshin apo vriteshin, por pёr tё mbyllur aty familjet e tё gjithё atyre, nga veriu e jugu i Shqipёrisё, qё nuk u pajtuan me komunizmin, duke i kthyer nё kavie sprovash pёr tё parё se deri ku mund tё qёndronte organizmi njerёzor.  Pra, shpjegimi i profesorit nuk ka asnjё bazё vёrtetёsie, por shёrben pёr tё pёrligjur tezёn e tij se ai kamp ishte njё domosdoshmёri e rrethanave tё kohёs, e jo njё shprehje e mizorisё sё pashembulltё tё enverizmit shqiptar.

Profesori “human” ёshtё i shqetёsuar se pohimet e sё vёrtetёs sё kampit tё Tepelenёs dhe krahasimi i tij me Aushvicin fyeka kujtesёn e hebrenjvet. Asgjё mё hipokrite nuk mund tё pёrfytyrohet, mbasi asnjё i pёrndjekur nuk mund tё fyhet se dikush tjetёr ka provuar pёrvoja tё ngjajshme me tё tijat. Qёllimi i profesorit ёshtё i qartё : tё mos flitet pёr Tepelenёn qё ka qёnё emblema e terrorit komunist shqiptar, tё minimizohet Tepelena qё, me kohё, tё fillojё rehabilitimi i gjithё sistemit shtypёs, sё paku tё mos quhet mё i keq se gjithё sivёllezёrit e tij tё Lindjes komuniste. Jam plotёsisht i njё mёndje me profesoreshёn e nderuar tё historisё, zonjё  Enriketa Pandelejmoni, kur ajo shprehet : “Sot, nё 27 vjet post-komunizmi, nё Shqipёri vihet re njё revansh ndaj ish tё pёrndjekurvet dhe viktimave tё komunizmit, pёr tё mohuar e lёnё nё harresё krimet dhe dhunёn e ushtruar gjatё 1944 – 1990”.

Zёdhёnёs e madje teoricien i kёtij revanshi bёhet edhe Xhufi, nёpёrmjet intervistёs sё tij. Kaq bajat ёshtё roli qё ka marrё mbi vete, sa qё nuk kursehet tё huazojё shprehjen e famёshme tё romakёve tё lashtё “divida et impera” : “Pёr tё bёrё njё pasqyrё dhe njё rishikim tё historisё sё diktaturёs, tё restauroheshin burgjet e Burrelit dhe tё Spaçit, pёr mua, ata janё dy simbolet e represionit komunist. Nё kёtё kuptim mё duket se ka njё shpёrpjestim, por edhe njё dhunё dhe padrejtёsi qё u bёhet tё gjithё atyre tё burgosurve politikё, shumё prej tё cilёve edhe kanё vdekur nё kata dy burgje”.

            Ёshtё neveritёse kjo pёrpjekje e profesorit komunist pёr tё futur njё pykё nё mes tё viktimave tё sistemit tё tij, duke u shtirur sikur i vjen keq se po i cёnohet “e drejta” e njё pjese nё dobi tё njё pjese tjetёr. Ёshtё njё pёrpjekje cinike dhe trashamane pёr tё vёnё kundёr njёri tjetrit njerёz qё kanё vuajtur njёsoj nga njё diktaturё pёr tё cilёn tё gjithё ata ishin vetёm numura. Nuk ka asnjё dhimshuri nё shpirtin e profesorit pёr njё pjesё tё tyre, ka vetёm njё qёllim tё fshehtё pёr tё shkatёrruar kujtesёn e Tepelenёs e pёr tё “ngritur” ato tё Burrelit e Spaçit. Kjo vjen jo se atij i vjen keq pёr ata qё vdiqёn nё Spaç e Burrel, por duke i dhёnё pёrparёsi kёtyre burgjeve si dёshmi e dhunёs komuniste, tё vijё pastaj nё pёrfundimin se ata ishin e vetmja fytyrё e vёrtetё e asaj dhune, pёr tё shkuar mё tej nё pёrpjekjen e rehabilitimit, duke i quajtur tё njёjtё me tё gjithё burgjet e Vendeve tё tjera.

            Harron, apo shtiret se harron se ka njё ndryshim tё madh ndёrmjet objekteve tё krahasimit tё tij. Tepelena ka qenё kampi simbol me tela me gjemba, nё tё cilin ishin mbyllur mijra gra, pleq e fёmijё tё pafajshёm, mbi tё cilёt nuk rёndonte asnjё vendim gjyqёsor, pёr pasojё dhuna e ushtruar mbi ta nuk kishte as minimumin e ligjёshmёrisё. Si e tillё ajo bёhet objekt pёr t’u asgjёsuar nё kujtesё, mbasi nё atё rast nuk ka asnjё argument qё tё pёrligjё, sado pak, paligjshmёrinё e plotё tё vetё ekzistencёs sё kampit.

            Pёr t’i ardhur nё ndihmё vetes, nё projektin e tij djallёzor, autori i intervistёs huazon, nuk dihet se nga, ndofta nga arkiva e CIA-s, njё gёnjeshtёr tё madhe sa njё mal, i beson edhe vetё asaj e u a servir lexuesve tё Panoramёs apo teleshikuesve tё Ora News, si njё tё vёrtetё qё i vihet pёrballё kujtesёs sё Tepelenёs : “Po ka patur edhe njё kamp nё Maliq, por kushtet aty ishin shumё mё tё kёqia se kampi i Tepelenёs, gjithmonё sipas raportit tё CIA-s”. Do tё mjaftonte vetёm ky pohim qё nuk i pёrgjigjet sё vёrtetёs , mbasi ai kamp nuk ka ekzistuar asnjёherё, pёr tё shumёzuar me zero tё gjithё impiantin mashtrues dhe djallёzor tё intervistёs sё profesorit. Nёse ai zotёri do tё kishte me tё vёrtetё qёllimin e tё shkruarit tё historisё sё vёrtetё, do t’u ish drejtuar arkivave e tё sigurohej nёpёrmjet dokumentave mbi argumentet e tij. Madje ai mёton se ka qenё vetё nё ish kampin e Tepelenёs dhe atje ka gjetur dy kazerma me tulla, ndёrsa e vёrteta ёshtё se aty kanё qenё pesё kazerma, nё secilёn prej tyre banonin 500 vetё, me vetёm 60 cm. gjёrёsi pёr secilin. Nuk e di a i ka shkuar ndёr mёnd profesorit tё pyeste se si bёnin 2000 apo 2500 njerёz pёr tё kryer nevojat e tyre me vetёm dhjetё banjo…..

Por atij dёshmitё e dokumentat e vёrteta qё boton Kastriot Dervishi nuk i interesojnё, sepse i duken “mё tё plotfuqishme” e mё “tё padiskutueshme ata” tё CIA-s. Pa dashur tё ve nё diskutim saktёsinё e veprimtarisё sё CIA-s, mendoj se ata dokumenta, nё lidhje me kampin e Tepelenёs, pёr tё cilёt Xhufi thotё se “vinin nga dorё e parё ”, e cila mund tё ketё qenё ajo e oficerёve tё sigurimit shqiptar, mbasi tё tjerёt e kishin absolutsht tё pamundur komunikimin me shёrbimin amerikan, janё tepёr tё diskutueshme, pёr tё mos thёnё se janё pallavra. Pёrforcohet ky mendim kur, simbas profesorit, aty bёhej fjalё dhe pёr “orare tё zbavitjes, apo shplodhjes”. Ёshtё njё tallje mizore me vuajtjet e ish banorёve tё kampit, si i nёnёshkruari, fakti qё tё tilla gёnjeshtra gjejnё vend nё faqet e mediave tё sistemit demokratik shqiptar edhe mbas mё shumё se njё çerek shekulli tё tjetёrsimit tё regjimit.

Duke u kthyer tek pohimi i Xhufit pёr kampin e pёrfytyruar tё Maliqit, mё duhet tё pёrcaktoj se kampet e Maliqit si Vloçishti, Orman Pojani dhe Maliqi kanё qenё kampe tё punёs sё detyruar pёr tё burgosurit, e kanё funksionuar nё periudhat mars – nёntor 1948, prill – nёntor 1949, maj – nёntor 1950. NЁ mars 1951 u krijua kampi n° 1 nё Podgorie, i cili u largua nё shtator t’atij viti nё Gosё tё Kavajёs, mё pas nё Rinas e nё vitin 1954 u vendos nё Bulqizё me numurin 301.

Nga kjo katedёr mashtrimi tё provuar profesor Xhufi qorton dhe i bёn vёrejtjet e tij Autoritetit pёr informimin, ish tё pёrndjekurve politikё, kryetarit tё bashkisё sё Tepelenёs, madje edhe ndonjё studjuesi tё njohur, qё mbart “mёkatin” e “botimit tё dokumenteve”. Nga po ajo katedёr ai jep vendimet e tij tё paapelueshme se “Ҫdo krahasim i realiteteve tё tjera represive, siç ёshtё edhe kampi i Tepelencёs, me kampet e tjera tё shfarosjes nё masё, ёshtё antihistorike e spekulative”!!!

Prirja e tij pёr tё zvogёluar apo asgjёsuar tё vёrtetёn historike pёr kampin e Tepelenёs, nuk ёshtё vetёm njё fyerje e pёrbindёshme pёr viktimat e pafajshme t’asaj mynxyre, por edhe njё dhunim i papranueshёm i sё vёrtetёs historike tё shqiptarёve. Nё njё farё mase ёshtё vazhdim i ushtrimit tё dhunёs me mjete tё tjera, kёsaj rradhe “akademike”, nga po ata njerёz qё e ideuan dhe vunё nё zbatim gjatё gjysmё shekulli turpin shqiptar tё kampit tё dёbimit tё Tepelenёs.

Prill 2018

DY ITALITЁ DHE SFIDA QЁ DO TЁ VIJЁ

by

Shkruajtur nga Angelo Panebianco/

Pёrktheu pёr Diellin:Eugjen MERLIKA/

Nё politikё simbolet vlejnё aq sa dhe interesat. E ndonjёherё mё shumё. Ndёrmjet hamёndjeve qё bёhen pёr qeverinё ka ndonjё qё ёshtё simbolikisht e paanёshme (pёr shembull njё “qeveri e presidentit”, e mbёshtetur nga jo mosbesimi i fuqive parlamentare) dhe ndonjё tjetёr me njё pёrmbajtje tё lartё simbolike. Tё shqyrtojmё dy skenarё tё ndёrsjelltё : njё qeveri e Pesё Yjeve e mbёshtetur nga Pd dhe njё qeveri 5Yje – Lega. Ndryshimet nuk do tё ishin vetёm programatike. Sepse nё rastin e parё (qeveri 5 Yje – Pd), pёr shumё njerёz do tё ruhej iluzioni i njё farё vazhdimёsie me tё shkuarёn, me traditat politike tё Vendit. Ndёrsa nё rastin e dytё e shkuara do tё arkivohej mizorisht dhe mё tё shumtit do tё gjindeshin pёrballё asaj qё do t’a quanin njё “pёrbindёsh”, njё shkёputje rrёnjёsore nga skema mendore tё sprovuara, do t’u duhej tё pёrballonin tё panjohurёn, pa zotёruar mjetet intelektuale pёr t’a zbёrthyer e pёr t’a kuptuar atё.

Paolo Mieli (Corriere della Sera, 15 mars)  ka dokumentuar se sa i gjёrё ёshtё balli i atyre – qё njё kohё quheshin “intelektualё tё sё majtёs” – qё trysnojnё Pd pёr t’a shtyrё tё merret vesh me 5 Yjet. Me qё jo tё gjithё kёta janё tё papёrgatitur e tё paaftё pёr tё kuptuar se sa dёm do t’i sillte njё qeveri e kёtillё Vendit, mund tё arrihet nё pёrfundimin se pёr tё shpjeguar kёta qёndrime nuk ёshtё politika por psikologjia.

Tё propozohet njё qeveri 5 Yje – Pd ёshtё njё mёnyrё  pёr tё mbajtur besnikё (ose tё besohet se mbahen besnikё) tё sё shkuarёs sё tyre “burra e gra tё sё majtёs”. Njё qeveri 5 Yje – Pd – mendojnё ata – mund tё ishte, sё paku nё teori, e drejtuar ndёrmjet shinash tё sprovuara, tё ndёrpretuar nё dritёn e kategorive tё sё shkuarёs : do tё ishte – simbas tyre – njё “qeveri e sё majtёs” (e kundёrta, sidoqoftё,  e njё qeverie tё qendrёs sё djathtё e mbёshtetur nga Pd. Duhet vёnё nё dukje se ky ndёrpretim sigurues i njё qeverie 5Yje – Pd nuk do tё qarkullonte vetёm nё mjediset e t’ashtuquajturit opinion publik i sё majtёs. Votuesit e sё djathtёs do t’a quanin nё tё njёjtёn mёnyrё, pra si njё qeveri tё sё majtёs. Me njё fjalё, skenari 5Yje – Pd ёshtё mё qetёsuesi pёr tё gjithё : do tё bёhej fjalё pёr njё pёrvojё qё çon – me ndonjё mundim – nё botёn tradicionale simbolike me vetёm njё pёrmasё : atё e djathtё – e majtё.

Krejt ndryshe do t’ishte njё qeveri 5 Yje – Lega. Lindja e saj do tё pёrmbyste atё botё simbolike, do t’i nxirrte jashtё loje kategoritё tradicionale ndёrpretuese. Prandaj bёhet fjalё pёr njё hamёndje simbolikisht rrёnuese. Njё qeveri 5 Yje – Lega do t’i detyronte tё gjithё tё kuptonin se krisja politike themelore, jo vetёm n’Itali, nuk ёshtё mё ajo e majtё – e djathtё (socialistё-konservatorё) e kohёve tё bukura  nё tё cilat bota perёndimore ishte mjaft e qёndrueshme dhe e rregullt, aq sa t’i lejonte politikёs tё ndahej ndёrmjet mёdyshjeve mё shumё Shtet apo mё pak Shtet, mё shumё apo mё pak shtet shoqёror e tё tjera.

E çara themelore tani ёshtё ndёrmjet forcave qё kundёrshtojnё shoqёrinё e hapur dhe atyre qё e mbrojnё atё. E me qё shoqёria e hapur, e themeluar mbi demokracinё pёrfaqёsuese dhe ekonominё e tregut ёshtё njё prurje e pёrkatёsisё sonё botёs perёndimore, kush e kundёrshton  duhet tё kundёrshtojё edhe atё pёrkatёsi, duhet tё dobёsojё lidhjet me Evropёn dhe Shtetet e Bashkuara, duhet t’a zhvendosё hap mbas hapi Vendin drejt njё aleance me Rusinё (nёnkuptohet me shoqёritё e mbyllura).

Me qё jetojmё n’epokёn e Donald Trump-it, fatkeqёsisht, njё projekt i tillё , edhe se mund tё kёrkojё njё farё kohe pёr t’u sendёrtuar, nuk ёshtё diçka e pamundur, nuk ёshtё i parealizueshёm. Por çmimi qё Vendi do tё paguante do tё ishte tejet i lartё. Me qё jo gjithshka e keqe vjen pёr keq, vetё fakti qё flitet ose qё mundёsia e njё qeverie 5 Yje-Lega nuk quhet krejtёsisht e ngritur nё ajёr, mund t’i lejojё tё shumtёve qё ende nuk e kanё vёnё ujin nё zjarr, tё kuptojnё se cili ёshtё nё tё vёrtetё problemi italian. Problemi i vёrtetё italian ёshtё se, pёrballё njё fitoreje tё idhtarёve tё njё shoqёrie tё mbyllur, qё ka marrё, nёpёrmjet 5 Yjeve e Legёs, gjysmёn e miratimeve tё shprehura nga trupi zgjedhor, ka nga ana tjetёr njё pёrqindje tepёr tё lartё zgjedhёsish qё nuk janё nё atё mёndje, qё nuk synojnё tё ndjekin atё rrugё. Ёshtё njё pjesё mjaft e madhe e trupit zgjedhor, por qё ёshtё e ndarё, e shpёrndarё, e coptuar, pra nё kёtё çast tepёr e dobёt. Bёhet fjalё pёr njё rreshtim nё kёrkim tё pёrfaqёsisё. Ёshtё pjesa e Vendit qё nuk ka sot njё udhёheqёs nё tё cilin tё njihet. Do t’i duhej njё Renzi i ditёve tё tij mё tё mira ose njё Berlisconi me tridhjetё vite mё pak. Ndoshta ky rreshtim, edhe nё sajё tё njё sistemi proporcional qё copton pёrfaqёsinё, do tё mbetet i dobёt e i shpёrndarё. E, nёse do tё jetё kёshtu, ai do tё dalё i mundur nё pёrballim/ndeshjen qё ёshtё nё proçes.

Por nёse miqve tё shoqёrisё sё hapur i lipset sot njё udhёheqёs nё tё cilin tё njihet e nga i cili tё bёjё tё pёrfaqёsohet e tё organizohet, ёshtё e sigurtё se ai udhёheqёs nuk mund “tё fabrikohet” nga askush, nuk mund tё ngrihet nёpёrmjet asnjё forme emёrimi. Duhet tё bёhet i njohur vetёm me forcat e veta. Duhet tё jetё njё ujk, njё shpend grabitёs, i mёsuar me ashpёrsitё e luftёs politike, por edhe nё gjendje t’i propozojё Vendit njё vizion tё ndryshёm tё s’ardhmes nga ai qё mbёshtesin armiqtё e shoqёrisё sё hapur. Duhet tё jetё i aftё tё hartojё njё propozim qё tё mund tё mbledhё rreth vetes gjymtyrёt e shpёrndarё tё njё trupi zgjedhor qё sot mbetet ende i ndarё mes grupimesh qё çojnё nё çarjen tradicionale e djathtё e majtё. Pak a shumё ёshtё  veprimi qё ka sendёrtuar Macroni nё Francё. Natyrisht, ёshtё e vёrtetё se ai ka mundur tё pёrdorё nё dobi tё tij institucionet politike tё Vendit tё tij. N’Itali nuk ka institucione tё kёtilla dhe gjithshka ёshtё gjithmonё m’e vёshtirё.

Marrё nga “Corriere della Sea”, 21 mars 2018

E pёrktheu Eugjen Merlika

SHPRESA DHE ZHGЁNJIME

by

1-Eugjen-Merlika-225x300Nga Eugjen Merlika / Duke lexuar artikullin “A po bёhet Republika Ҫeke Zvicra industriale e Evropёs” ndihet njё farё shprese, por edhe njё zhgёnjim qё tё pushton vevetiu. Shpresa lind nga mёnyra se si gazetarja italiane Burba paraqet pёrparimin ekonomik tё njё shteti qё, deri tridhjet vite mё parё, ashtu si Shqipёria, bёnte pjesё nё botёn e Lindjes komuniste, por qё sot ecёn me ritme mё tё shpejta se vetё Vendet e zhvilluara perёndimore. Njё angёshti pushton zemrёn kur mёndja shkon vetvetiu nё njё krahasim tё thjeshtё mes gjёndjes sё sotme tё Shqipёrisё e simotrave tё saj komuniste, kryesisht Republikёs Ҫeke, Hungarisё e Polonisё.

Gazetarja italiane, nё shkrimin e saj objektiv jep njё tabllo me ngjyra tё ndezura tё realitetit tё Republikёs Ҫeke e tё rezultateve tё saj makroekonomikё, pёr t’u pasur zili edhe nga Vendet mё tё zhvilluara tё botёs. Ajo tabllo bёhet tёrthorazi njё shtytje e fuqishme pёr tё na treguar se cila mund tё jetё e ardhmja nё teori e Shqipёrisё nё gjirin e Bashkёsisё evropiane. Rezultatet e shkёlqyera ekonomike t’atij shteti i kushtohen jo vetёm trashёgimisё historike e aftёsive tё popullit tё tij nё plotёsimin e kёrkesave tё njё pune sistematike, tё pёrkushtuar, serioze e me rendimentin e duhur, por edhe pranisё nё Bashkimin evropian e politikёs strategjike tё kёtij tё fundit nё drejtim tё solidaritetit e ndihmёs sё Vendeve mё tё prapambetura.

Njё nga faktorёt e prekshёm tё kёtij zhvillimi dhe njё nga shtytёsit mё tё fuqishёm tё tij, ёshtё prania nё sasi tё madhe e cilёsi tё klasit tё parё tё kapitalit tё huaj, tё madh, tё mesёm apo edhe tё vogёl nё ekonominё e Vendit. Mjafton tё kujtohet prania e prodhuesve tё mёdhenj botёrorё tё automobilёve si Skoda – Volswagen, Huyndai, Toyota, Peugeot e Citroen, veç ndёrmarrjeve tё tjera industriale, mes tё cilave 1000 – 1500 vetёm italiane. Tё gjitha kёto vёrtetojnё se atje shteti ka funksionuar duke i dhёnё sigurinё e duhur kapitalit, nёpёrmjet strategjive tё drejta e politikave tё pёrshtatёshme me normat ndёrkombёtare, sidomos pёrsa i pёrket respektimit tё pronёs e ligjёshmёrisё.

Fatkeqёsisht, nuk ka ndodhur kёshtu nё vendin tonё ku ende, mbas gati mё shumё se njё tё katёrt shekulli, problemi i pronave mbetet i pazgjidhur, madje me masat e fundit tё qeverisё shtyhet pёr nё kalendat greke. Bёjnё pёrjashtim “pronat e reja”, nё njё pjesё dёrmuese tё tyre, frut i veprimeve tё paligjёshme e korruptive. Duke u kthyer mbrapa me mendim del se nё vitet e para 90 kemi patur diçka tё pёrbashkёt me Republikёn Ҫeke, fatkeqёsisht nё kah negativ. Kanё qenё piramidat financiare, qё patёn pёr “mision”, ashtu si kanabisi i viteve tё fundit, tё bindin shqiptarёt se pasuria mund tё vijё edhe nga qielli, sepse kishte ardhur “koha pёr t’u pasuruar” pa mund, mbasi kёtё tё fundit e kishim derdhur me tё tepёr nё kohёn e Enver Hoxhёs. Piramidat lulёzuan edhe nё Ҫeki, por ndёrsa atje problemi u zgjidh me njё marrёveshje politike Shumicё – Opozitё, tek ne u desh tё kryhej njё “kryengritje” haxhiqamiliste, qё e ktheu Vendin vite mbrapa, sa i pёrket zhvillimit dhe dhjetёvjeçarё mbrapa, sa i pёrket besueshmёrisё nё seriozitetin e tij.

Nё fillim tё viteve 90, megjithё prapambetjen strukturore tё ekonomisё sё saj tё dёshtuar, Shqipёria jepte shpresa tё mёdha, nё sajё tё njё sёrё faktorёsh, potencialisht t’aftё pёr tё futur Vendin nё rrugёn e zhvillimit, si pasuritё nёntokёsore, klima mesdhetare me diell, e favorshme pёr bujqёsinё, mosha e re e popullsisё, prirja proevropiane e pjesёs mё tё mirё tё shoqёrisё, pozita gjeografike, fuqia energjitike ujore, etj.Tё gjitha kёto dhunti duhej tё gjenin njё mbёshtetje tё pёrshtatёshme nga njё shtet qё duhej tё reformohej me shpejtёsi nё mendёsinё e tij, pёr t’i hapur “oreksin” kapitalit tё huaj qё tё investonte masivisht nё Shqipёri. Fatkeqёsisht, nё sajё tё mendёsisё komuniste tё trashёguar e tё personifikuar nga pasardhёsit e regjimit, tё mungesёs sё ideve e vullnetit pёr tё krijuar bazёn e zhvillimit, nuk u bё asgjё. Kapitali i huaj erdhi me pikatore dhe ai qё erdhi ishte me shumё pikёpyetje, bujqёsia u la nё mёshirёn e fatit e tё veprimit spontan tё secilit, pasuritё nёntokёsore nuk u shfrytёzuan si duhet nёpёrmjet konçesionesh tepёr tё dyshimtё e zhvillimi mori vetёm formёn e ndёrtimeve, nё tё cilёt u luajtёn interesa tё mёdha tё cilёt u ndihmuan me tё tepёr, duke shkelur normat parake urbanistike e tё mbrojtjes sё mjedisit.

Pёrfundimet janё dramatike, sa i pёrket zhvillimit ekonomik, nivelit tё jetesёs sё pjesёs mё tё madhe tё popullsisё, punёsimit, ligjёshmёrisё, perspektivёs sё brezit t’ardhshёm. Ata bёhen ende mё dramatike kur vihen pёrballё pёrvojave si ajo e Republikёs Ҫeke, apo Vendeve tё tjera ish komuniste, tё cilёt duhet tё jenё objekt i krahasimit me objektivat tonё.

Nё kёta çaste politike, kur para nesh shtrohet me forcё nevoja e plotёsimit tё disa kushteve pёr tё filluar bisedimet pёr hyrjen nё BE, bёhet detyrim pёr klasёn politike tё hedhё poshtё çdo ngurim a mёdyshje nё sendёrtimin e atyre masave ligjore, juridike e politike qё, nё Bruksel e nё kanceleritё e vendeve tё ndryshme, quhen tё domosdoshme. E lidhur me ato masa mbetet, nё mёnyrё tё pazgjidhёshme, lufta kundёr kriminalitetit e korrupsionit, sidomos nё nivelet e larta tё shtetit dhe institucioneve tё tij. Duke gjykuar nga majat e ajsbergut tё atyre dukurive qё po dalin nё dritё ditёt e fundit mbi abuzimin e pushteteve tё ndryshme, tё lidhur me njёri tjetrin, si ai i tokave nё bregdet, dilet nё pёrfundimin se rruga e shёndoshjes sё sёmundjes nuk ёshtё aspak e lehtё dhe paraqet njё problematikё mjaft tё ndёrlikuar. Prandaj reforma nё drejtёsi dhe Vettingu, marrin njё rёndёsi tё posaçme aktualisht pёr tё dhёnё shpresёn se ёshtё ndёrruar kursi i deritashёm. Por edhe kjo ёshtё e paracaktuar tё quhet njё utopi, nёse do tё jetё vetёm shprehje e vullnetit tё klasёs politike, e cila ёshtё pёrgjegjёse nё tё mirё e nё tё keq, pёr gjendjen e Vendit dhe qё, nёpёrmjet trukesh e padish tё ndёrsjellta nё gjirin e saj, pёrbёn mё shumё problemin se sa zgjidhjen e tij.

Por neve duhet tё jemi tё vetёdijshёm se e vetmja rrugё e mёnyrё pёr tё dalё nga mbrapambetja e madhe nё tё cilёn jemi, ёshtё hyrja nё BE dhe çfarёdo çmimi pёr t’u paguar nё privilegje tё ligjёshme apo tё jashtёligjёshme tё “fatlumёve” tё shoqёrisё sonё, nuk mund tё mos paguhet, sepse e ardhmja e Vendit tonё ёshtё pёrmbi gjithshka.

Shkurt 2018

JETA, DASHURIA DHE VDEKJA NЁ FAQET E NJЁ LIBRI

by

(Mbresa e pёrsiatje rreth vёllimit “Letra grues seme tё vdekun” tё GJOVALIN GJADRIT)/

1 Gjovalin Gjadri.JPG

Shkruar nga Eugjen Merlika/

“Lumturia ёshtё gjumi i dashurisё ; dhimbja ёshtё zgjimi”-M.me BASTA (1770 – 1836), shkrimtare franceze/

Kohёt e fundit shtёpia botuese “Onufri” I dha lexuesve njё botim, me tё vёrtetё dinjitoz, tё njё libri sa origjinal pёr nga pёrmbajtja, po aq tё pёrsosur nga stili i tё shkruarit. Ai titullohet “Letra grues seme tё vdekun”. Autori nuk ёshtё njё shkrimtar profesionist, por njёri ndёr njerёzit mё tё nderuar tё shkencёs shqiptare, njёri ndёr ingjinjerёt mё tё talentuar qё lindёn nё truallin e Shqipёrisё, i ndjeri Gjovalin Gjadri. E veçanta e kёtij libri , veç faktit se pёrbёn njё bisedё tё pёrfytyruar nёpёrmjet letrash, tё njё çifti tё ri shqiptar tё viteve 30, sa joshёs e i rrallё nё vlerat e tij njerёzore, aq i pafat nё fundin tepёr tё parakohshёm tё ndarjes nga jeta tokёsore tё gruas sё re, ёshtё njё shqipёrim, mbasi origjinali ka qenё shkruar nё gjermanisht e botuar nga shtypshkronja Gutenberg nё majin e vitit 1943.

Ёshtё meritё e spikatur e prof. Ardian Ndrecёs, qё me njё pёrkushtim sa tё ngrohtё njerёzor aq edhe shkencor, ka larguar pluhurin e kohёs dhe tё harresёs nga ai margaritar i rrallё i letrave shqiptare, duke i a rikthyer lexuesve nё njё shqipёrim qё, pa pikё dyshimi, mendoj se hyn nё fondin e artё tё llojit nё letёrsinё tonё.

Lexuesi i pёrciptё mund t’a veshё nё fillim me njё tis dyshimi e mosbesimi idenё se dy shqiptarё tё shkolluar tё viteve tridhjetё duhej tё bisedonin me njёri tjetrin nё njё gjuhё tё huaj, por kur tё mёsojnё se Leonidi dhe Mirejla, personazhet e veprёs, kishin kryer edhe shkollat e mesme e universitetin nё Austri, por kishin ndёrtuar folenё e tyre tё pёrbashkёt nё njё fshat tё Tiranёs, do tё bashkёndajё dhimbjen e tragjedisё sё tyre e do tё ndihet krenar qё i pёrket njё populli qё ka nxjerrё nga gjiri i tij tё tillё njerёz.

Letra e parё, me katёr faqet e saj, ёshtё njё shpalosje e saktё dhe e pёrmbledhur e gjithё tragjedisё, e cila ёshtё strumbullari rreth tё cilit ftillohen mendimet, ndjenjat, ndiesitё qё pёrshkruhen nё letrat e tjera. Do tё mjaftonte vetёm ajo letёr pёr tё dhёnё tё plota pёrmasat e rrёnojёs, nё tё cilёn ёshtё kthyer jeta e njё njeriu mbas goditjes shkatёrruese tё vdekjes sё gruas sё adhuruar. Ajo fillon me njё datё tё thjeshtё : 3 shtator 1941. Ajo datё nё krye tё letrёs mё solli ndёrmёnd njё kёngё shumё tё bukur tё njё kompozitori amerikan, Bobi Darling, me titull : “Kthehu nё shtator”, tё dёgjuar disa dhjetra vite mё parё. Ashtu si letra e parё e librit dhe ajo kёngё kishte nё thelbin e saj dy nga idetё mё tё pёrjetёshme e nё kundёshti me njёra tjetrёn, dashurinё dhe vdekjen.

Rrjeshtat e parё zbulojnё nё gjithё kobin e saj tragjedinё dhe e zhysin lexuesin menjёherё nё atё mjedis dhimbjeje e cfilitjeje shpirtёrore nё tё cilin pёrpёlitet shkruesi i tyre :

“E dashuna jeme ! Sot me 3 shtator janё mbushё shtatё vjetё qysh se jemi martue e ti nuk jeton ma. Ti ke vdekё e votra jonё asht shqimё, nuk kemi me zanё vend bashkё rreth saj pёr me u ngrohё, nuk kemi me u ulё bashkё nё tryezё pёr me hangёr, e s’kemi me kremtue ma pёrvjetorin e martesёs sonё. Un s’kam me puthё ma duert tueja tё dashuna, me vdekjen tande kam bjerrё çdo gja tё mirё dhe tё bukur…..”(faqe 27)

Mjaftojnё vetёm kёta pak rradhё pёr tё pёrcjellё nё gjithё shtrirjen dhe thellёsitё e tyre, pasojat e njё tragjedije qё ka goditur pa mёshirё jetёt e dy njerёzve qё ishin lidhur ndёrmjet vetit me magjinё e dashurisё sё parё qё i ngjante “njё bime tё pranverёs qё pёreronte çdo gjё me shpresёn e saj, madje dhe gёrmadhёn nё tё cilёn ishte kacavjerrё”, nёse mё lejohet tё huazoj kёtё fjali tё Flaubert-it. Shtatё vite bashkёjetese nё krahёt e njё dashurie sublime, tё aftё pёr tё kapёcyer pengesa tё pa marrura me mёnd, janё shtrati i ngrohtё nё tё cilin janё pёrkundur jo vetёm regёtimat e zemrave dhe drithёrimat e trupave, por edhe ёndёrrat, shpresat, projektet e s’ardhmes. Ajo dashuri shёmbёllente me njё lis tё lartё e tё gjelbёruar qё shikonte qiellin e nё tё cilin zogjtё ndёrtonin foletё. Papritmas sёmundja e pashёrueshme e Mirejlёs e goditi atё si njё rrufe, duke ngjitur nё qiell shpirtin e pastёr si ujёt e burimit tё nёnёs 27 vjeçare, por duke zhytur nё dёshpёrimin asgjёsues zemrёn e mёndjen e Leonidit.

Si lisi mbas gjuajtjes sё rrufesё Leonidi ёshtё tjetёrsuar. Zhuritja e brёndёshme shpirtёrore pёrcakton tё tjera masa tё gjykimit mbi botёn qё e rrethon, nga e cila nuk pret mё asgjё, sepse dёshpёrimi ka marrё formёn e njё zemёrate qё nuk kursen asnjё nga elementёt me tё cilёt ka qenё e lidhur jeta e gruas sё adhuruar, sidomos nё muajt e fundit qё kur u shfaqёn shenjat e para tё sёmundjes qё e pёrpiu. Kёtu zё fill proçesi i brёndshёm i gjykimit tё gjithshkaje, edhe tё vetё qenёsisё pёr tё cilёn tashmё e ka humbur interesin. Jeta pёr tё ka qenё sinonim i dashurisё sё Mirejlёs, se nё tё ai ka gjetur gruan ideale, vajzёn e cilёsive tё rralla, bijёn fisnike tё njё shtёpie tё madhe, tё pavarur nё mendime, me njё personalitet tё jashtzakonshёm tё formuar nё shkollat mё tё mira tё Vjenёs sё qytetёruar, bijёn e dhёmshur qё vuan nё heshtje ndarjen nga prindёt, por qё nuk nguron tё thyejё normat e njё morali qё bie ndesh me ndjenjat dhe konceptet e saj themelore tё krijimit tё familjes, tepёr tё guximёshme e bashkёkohore pёr Shqipёrinё e viteve tridhjetё, nё tё cilёn mendёsia lindore e trashёguar nga pushtimi i gjatё osman isht ende shumё e fuqishme.

“Ti ke shkapёrcye nji humnerё pesёqindvjeçare e tue ba ketё ke dalё nё krah tё nji tradite ma tё vjetёr, historikisht ma tё epёrme” (faqe 120) shkruan Leonidi nё letrёn e tij tё fundit. Ёshtё dёshmi e vlerёsimit moral dhe intelektual, por edhe qytetar tё baskёshortes, e stimёs sё tij, njё tjetёr element themelor nё qёndrueshmёrinё dhe jetёgjatёsinё e njё ndjenje tё fuqishme mes dy tё dashuruarish. Dashuria e tyre nuk ka nё themel vetёm hijeshitё e fytyrave e tё trupave, qё bёjnё tё shkёndijohen zemrat me shikimin e parё, por mbi tё gjitha respektin e ndёrsjelltё pёr cilёsitё e virtutet e njёri tjetrit. “Ti m’a ke mbushё jetёn plot, un isha shumё krenar pёr ty…” (faqe 28) shprehet me çiltёrsi Leonidi.

Tani qё Mirejla nuk ёshtё mё dhe ajo botё e tij vetiake, me tё gjithё pёrbёrёsit e saj zotёrues qё pёrcaktonin lumturinё, ajo ёndёrr e ndёrprerё papritmas, shkallmohen me pasojat e pёrfytyrueshme nё gjёndjen e tij shpirtёrore. Tani, pёr njё trill tё fatit, ai afrohet me armiken qё i ka rrёmbyer stolinё e vetme tё jetёs sё tij, me vdekjen, tek e cila shpreson tё rigjejё lumturinё e humbur, nёpёrmjet takimit nё pёrjetёsi me tё dashurёn e zemrёs. Problem i lashtё sa bota, tё cilin ingjinjeri i ri e pёrballon me qetёsinё stoike tё shkencёtarit qё i bёn llogaritё me veten, nё vetminё e honit tё llahtarshёm qё ka brёnda : “Due me vdekё e me u varrosё sё bashkut me ty. Kur tё vijё vjeshta, tragjedia e dashunisё sonё do tё gjejё plotninё e saj. Atёherё due me u prehё nёn dhe me ty e s’bashkut me festue pёrvjetorin e tetё tё martesёs sonё. Ky asht synimi i jem, nuk lakmoj tjetёr tashma.” (faqe 30)

            Ky duket se ёshtё vendimi qё, nё çastin e marrjes, nuk mban parasysh dy faktorё tё tjerё qё lidhen me jetёn e tij, qoftё edhe me gёrmadhёn nё tё cilёn ёshtё kthyer, Zotin dhe fёmijёn. Ideja e Zotit ёshtё e pranishme nё dёshirёn e Mirejlёs, edhe se myslimane, pёr tё festuar Krishtlindjen, ardhjen nё Tokё tё fёmijёs hyjnore, ashtu si ka bёrё nё vitet e studimeve tё saj nё Austri. Por marrёdhёniet e autorit me Zotin, si nё shumicёn e pёrvojave njerёzore i nёnshtrohen luhatjeve, madje edhe njё farё largimi, kur ne nuk jemi nё gjёndje tё kuptojmё thelbin e mesazhit tё tij, por e kushtёzojmё atё me kёrkesat e pёrditёshme tё jetёs sonё. Bёhet akoma mё e vёshtirё ajo bashkёlidhje kur vihemi pёrballё fatkeqёsish tё mёdha qё na ndajnё nga njerёzit tanё tё dashur.

“Sa ma i madh asht dёshpёrimi i jem aq ma fort dyshoj nё ekzistencёn e tij, pse nё fund tё fundit besimin tek Zoti ia atribuoj thjesht nji cilёsisё sё ulёt tё njeriut, frikёs sё tij.” (faqe 59-60) Ёshtё shprehje e njё mungese tё thellё tё besimit, tё tillё qё pranon edhe dhimbjen njerёzore, edhe flijimin edhe mundimet nё kёtё jetё, mbasi jemi nё njё provё tё vazhdueshme me tё cilёn çdo ditё duhet tё pёrballemi. Kёtu personazhi i afrohet mosbesimit, madje me arsyen e tij tё mjegulluar cek ateizmin, sepse nuk ka forcёn tё futet nё misterin e Hyjnisё, mbasi pranon ai :”Bota pёr mue asht rroposё. Me ty kam humbё çdo mbёshtetje qendёr ekuilibri.” (faqe 60)

Nё dalldinё e mendimeve qё kanё pushtuar trurin e tij tё stёrlodhur nga pёrsiatjet mbi marrёzinё e fatit qё i mohon praninё e njeriut mё tё dashur, Leonidi nuk gjen tjetёr rrugё pёr tё ruajtur lidhjen e pёr tё ushqyer shpresёn e njё ribashkimi me gruan qё, pёr nji vullnet epror, e braktisi nё vetminё e tij me njё fёmijё tre vjeçe. Ёshtё pikёrisht ai fёmijё dora e Zotit, qё u fal bashkёshortёve, para katastrofёs sё tyre, krijesёn qё lidh e pёrjetёson dashurinё e tyre. Por n’ata çaste Leonidi nuk e pёrcepton atё mrekulli, ёshtё rrёmbyer i gjithi nga dёshira pёr tё ripasur gruan e tij e, rёndom mendon si njeri i zakonshёm, nё thjeshtёsinё e tij, se kjo dёshirё mund tё sendёrtohet vetёm me vdekjen e tij. Por Zoti ёshtё pranё tij edhё nё kёta çaste tepёr tё dhimbёshme i shfaqet nё mendimet e tij tё trazuara : “Un s’due me tё humbё ty dhe prej dashunisё pёr ty mundohem me kёrkue nji shteg pёr me gjetё Zotin.” (faqe 62)

Shtegun pёr tek Zoti i a tregon vetё Mirejla duke i kujtuar bredhin e Krishtlindjeve qё n’atё vit nuk mundi tё stolisej nё shtёpinё e tyre. Nё qerthullin e ndёrlikuar tё cfilitjeve shpirtёrore qё i mpakin arsyen dhe vullnetin, depёrton drita e Zotit edhe se luhatja psiko emocionale, pasojё e mungesёs sё njё besimi tё thellё, vazhdon gjatё gjithё rrёfimit tё tij tek e dashura e vdekur, ajo dritё ndalon njё vendim fatal kundrejt vetes, qё do t’a bёnte tё pashpresё t’ardhmen e tij se do t’a ngarkonte me mёkatin e vetёvrasjes e tё braktisjes sё fёmijёs, gjё qё do tё asgjёsonte çdo shpresё pёr t’u ritakuar me tё zgjedhurёn e zemrёs nё njё tjetёr jetё. Fёmija ёshtё spiranca e shpёtimit, krijesa e gjallё qё i kujton çdo ditё bashkёshorten, me ngjajshmёrinё e tipareve tё pёrcjellura tek djali. Kaq e madhe ёshtё amullia e ideve nё tё cilёn e ka zhytur dёshpёrimi, sa qё Leonidi pohon se : “Nё idhnimin tem kam lanё mbas doret djalin dhe edukimin e tij. Qysh tash s’e due as gjysmёn e asaj qё e doja ma parё. Ai e ka humbё babёn e vet pёr sё gjallit. Kur ndonjiherё lёviz tek un nji ndjenjё atnore dhe nji shenj ngushёllimi ban me u ndie, kjo zgjat pёr nji çast e dashun ! Sa hap e mbyll sytё shkon si vetima dhe un fundosem rishtas nё terrin tem tё pangushullueshёm.” (faqe 63)

Ёshtё njё pjesё e rrёfimit tё Leonidit pёrpara Mirejlёs sё tij. Ёshtё pjesa mё e dhimbёshme, mё dramatike e rrёfimit tё tij, i cili bёn tё dridhet nga dhimbja edhe shpirtin e sё dashurёs, qё nga lartёsia e qiellit shoqёron çdo ditё djalin e saj. Me siguri, nёpёrmjet rrugёve tё panjohura i pёrcjell tё dashurit njё qortim, sepse tashmё jeta e djalit kёrkon zotimin e plotё tё babait nё drejtim tё saj. Para kёsaj domosdoshmёrie edhe dёshpёrimi asgjёsues duhet tё bjerё nё plan tё dytё. Ёshtё ligji i parё i Kodit tё Krijimit me vlerat e tij universale qё detyron atё qёndrim, sepse rritja e fёmijёs qё bart gjakun e nёnёs duhet tё bёhet pёrparёsi e interesave jetёsore tё babait i cili, me humbjen e gruas, ka detyrimin moral e ligjor tё vazhdojё jetёn nёpёrmjet  kujdesit pёr fёmijёn qё mbetet e vetmja vazhdimёsi e ёndrrёs sё zhuritur nga rrufeja, mbasi ёshtё fruti i prekshёm i asaj ёndrre.

Leonidi i pllakosur nga dёshpёrimi vazhdon jetёn pёr inerci, por fёmija bёhet me kohё thelbi i saj, qёllimi madhor qё e mban tё lidhur me kujtimet e dhimbёshme por edhe me ёndrrёn e shpresёs se djali njё ditё do tё ketё familjen e tij, duke ripёrtёrirё jetёn familjare tё prindёrve tё tij, njё lloj ringjallje tokёsore, prelud i ribashkimit nё parajsёn qiellore.

Arrin njё çast nё kalvarin e dhimbjeve shpirtёrore t’autorit, nё tё cilin duket se ai po futet nё hullinё e vazhdimёsisё sё jetёs, kur dёshpёrimi i le vendin njё analize tё ftohtё. Duket se ai del nga vetvetja, nga gjёma e tij, e vesh petkun e qytetarit e intelektualit qё priret nga gjykimi i Vendit tё vet, i historisё sё tij, i vendimeve tё popullit tё tij ndёr shekuj. Nё kёtё shqyrtim tё problemeve tё mёdha historike tё popullit tё tij ai mundohet tё inkuadrojё edhe tragjedinё e jetёs sё tij, duke u munduar tё gjejё njё lidhje shkak pasojё nё ndryshimin e besimeve fetare ndёrmjet tij dhe Mirejlёs, qё pёrcakton edhe qёndrimin e familjes sё saj myslimane kundrejt vendimit tё saj pёr t’u martuar me njё katolik. Madje nё kёtё kuadёr gjen vend edhe pushtimi italian i Shqipёrisё, krejtёsisht i dёnueshёm mbasi asgjёson lirinё e popullit tё tyre, por edhe ka si pasojё njё vendim sa tё padrejtё aq dhe tё paligjёsueshёm, atё tё marrjes sё shtёpisё sё tyre nga autoritetet pushtuese.

“Ti e kupton se un, nё dhimbjen teme, e kёrkoj shkakun e vuejtjes sonё mbrapa nё shekuj, e ti e rrokё me mend se un jam i mendimit qi lumtunia e jonё nuk do tё ishte shkatrrue nёse popullit tonё nuk do t’i mungonte nji bazё e njejtё shpirtnore….”(faqe 120) Veshja e fatkeqёsisё sё tij familjare faktorit fetar, nёpёrmjet qёndrimit pedant tё familjes, edhe se ka nё tё elemente vёrtetёsie, nuk mё duket plotёsisht i ligjёsuar. Nёse sёmundja e mallkuar do tё ishte shfaqur disa vite mё vonё, kur shkenca kishte zbuluar antibiotikёt, tragjedia do tё ishte shmangur dhe jeta e çiftit do tё kishte vazhduar si ajo e tё gjithё tё tjerёve qё u pёrballuan mё vonё me traumёn komuniste. Ndoshta nё atё drejtim nuk do tё kishte pasur pasoja tё rёnda, sepse ingjinjeri i talentuar gjeti edhe nё regjimin komunist, nё sajё tё punёs sё tij tё vyer, njё jetё normale. Sidoqoftё revolta e autorit kundrejt dukurisё sё ndikimit tё ndryshimit fetar nё krijimin e familjeve shqiptare, duke shkaktuar shumё drama nё shoqёrinё e shekullit tё shkuar, ёshtё pozitive dhe plotёsisht e ligjёsuar, edhe se pёrfundimet e tij mbi rolin e bejlerёve nё historinё e Vendit tё tij mё duken tё tepruara e tё papёrgjithёsueshme.

Megjithatё lexuesi i vёmendshёm, edhe se mund tё mos jetё i njё mёndjeje me autorin nё disa prej pёrfundimeve tё tij, duhet tё njёjtёsohet me dramёn e tmerrshme qё jeton personazhi, nё tё cilёn mёndja nuk mund tё jetё gjithmonё tёrёsisht e kthjelltё. Por ai nuk mund tё mos mrekullohet pёr fuqinё e qёndrueshmёrinё morale tё tij, qё e mbyll bisedёn e pёrfytyrueshme me gjysmёn tjetёr tё zemrёs me njё premtim, jo tё zakonshёm pёr shumicёn e burrave :

“….. tё kam premtue dashuni dhe tё jam betue me t’ndejt besnik. S’due me e hangёr fjalёn. Due me ju bindё dashunisё dhe karakterit tem. Tё vdekunit duen qetёsi dhe paqё. S’due me ua prishё qetёsinё e s’due me e shqetsue paqen tande. Due me e shkue jetёn ndershmёnisht, tue dashunue tё bukurёn dhe tue dashtё tё mirёn.

            Due me tё nderue tue mbajt zi. Due me tё qa me zemёr tё pastёr, pse lotёt e mij kanё me u terё vetёm kur tё shtrihem nё vorr afёr teje.” (faqe 124)

            Ka diçka sipёrnjerёzore nё kёtё premtim, nuk ёshtё retorika e zakonshme e shprehjes sё njё dashurie tё madhe tё goditur nga vdekja e papritur, ёshtё njё njimendёsim me vlerat madhore hyjnore e njerёzore. Ёshtё ngadhnjimi i jetёs mbi vdekjen, i sё mirёs mbi tё keqen, i detyrёs sё bashkёshortit e prindit mbi çfarёdo egoizmi e individualizmi.

Aq mё shumё merr pёrmasa madhёshtore ky premtim, kur dihet se u vu nё jetё gjatё viteve tё gjata, nё tё cilёt autori jetoi me dhimbjen nё zemёr, por me shpirtin tё qetё, me vullnetin e plotё pёr tё rritur djalin, duke e edukuar me parimet e tij e me dashurinё e nёnёs e, veç asaj, i dha Vendit tё tij ndihmesёn madhore nё profesionin e tij, nё pёrmasa t’admirueshme. Kur i ka ardhur çasti i fundit, nё bilancin e vetvetes ka qenё nё paqe, sepse nё ballafaqimin me Zotin e me tё dashurёn ёshtё paraqitur si prind, bashkёshort, qytetar e njeri shёmbullor.

Kam bindjen se pjesa tjetёr e jetёs, mbas vdekjes tokёsore tё tij, ёshtё njё lumturi e pafund, sё bashku me gruan e tij nё botёn e sё vёrtetёs, ku virtutet gjejnё shpёrblimin e tyre nёn dritёn dhe mirёsinё e pёrjetёshme tё Krijuesit tё gjithёsisё.

Si lexues, sё fundi, dua tё shpreh njё vlerёsim tё madh e tё sinqertё pёr prof. Ardian Ndrecёn, pёr punёn tejet cilёsore nё pёrkthimin e veprёs dhe njё falёnderim po aq tё sinqertё atij dhe shtёpisё botuese “Onufri” pёr ndihmesёn nё pasurimin shpirtёror tё shqiptarёve, nёpёrmjet botimit tё kёsaj perle tё rrallё tё traditёs sonё kulturore.    

  

MЁRGIMI I SHQIPTARЁVE : DRITЁ DHE HIJE

by

(Pёrsiatje dhe mbresa nga leximi i njё poezie)/

“… shtёpi bosh/

tё mbushur nga malli i nёnave/

qё po tё matej/

do t’a shembte gjithё qytetin prej peshёs….”/

ELIDA BUҪPAPAJ/

1-eugjen-merlika

NGA EUGJEN MERLIKA/

Mёrgimi ёshtё njё dukuri e qёndrueshme e shoqёrisё njerёzore qё nga agimet e historisё sё saj. Ndoshta e ka zanafillёn nё pёrgjasimin e shtegtimit tё shpendёvet, qё fluturojnё nё tufa nё kёrkim tё vendeve tё ngrohta, qё u lehtёsojnё kushtet e jetesёs. Dyndjet e mёdha tё sllavёve, nё shekujt 6 – 7 m.K., sollёn ndryshime themelore nё gjysishullin ballkanik, duke vёnё pёrballё njёri tjetrit popuj e kultura tё ndryshme, kundёrshtitё mes tё cilёve, ende sot, vazhdojnё tё ushqejnё proçese historike tё ndёrlikuara.

Nё shkallё kontinentale e botёrore, sot mёrgimi masiv ёshtё bёrё njё nga problemet kryesore, me tё cilёt pёrballen shtetet e veçanta dhe Bashkёsia evropiane. Problemi paraqitet tepёr i ndёrlikuar, me faktorё pro dhe kundёr, sa qё zgjidhja e tij mbetet njё rebus pothuaj se pёr tё gjithё botёn,  aq sa Presidenti i Sh.B.A. ka planifikuar ndёrtimin e njё muri prej rreth 1600 km., pёr tё ndaluar hyrjen e fqinjёve tё tij tё jugut nё territorin amerikan.

Edhe shqiptarёt, si komb, janё pёrballuar me atё dukuri masive nё etapa tё ndryshme tё historisё sё tyre. Duke mos e patur tё theksuar, nё natyrёn e tyre, prirjen mёrguese e tё largimit nga trualli i familjes, me pёrjashtime tё pakta nё krahinat jugore e juglindore tё Vendit, mёrgimet shqiptare kanё qёnё tё lidhura mё shumё me ngjarje historike, nё formёn e pёrmbysjeve tё mёdha, qё i kanё detyruar tё shpёrngulen nga Vendi i tyre. Pushtimi turk i Shqipёrisё, mbas epopesё çerek shekullore tё luftёrave kundёr osmanёve, nёn udhёheqjёn e kryetrimit Skёnderbe, i detyroi shqiptarёt tё kapёrcenin detin me vaporrё pёr tё siguruar mbijetesёn nё njё tokё, e cila u tregua mikpritёse pёr ta edhe nё sajё tё politikёs largpamёse e tё pёrgjegjёshme tё udhёheqёsit tё tyre gjenial. Mёrgimi i arbёrve nё Itali e Greqi (More) pёrbёn valёn e parё tё madhe tё largimit nga toka e tyre. Malli pёr “dheun e Arbёrit” mbetet ende i pranishёm n’ato popullsi qё, megjithёse t’integruara pёrsosmёrisht n’atdheun e dytё, ruajnё nё kujtesёn dhe zemrёn e tyre, tё trashёguara brez mbas brezi, jo vetёm traditat, legjendat dhe krenarinё e “shekullit tё madh”, por edhe dashurinё pёr tokёn e braktisur nga tё parёt e tyre.

Njё tjetёr valё, jo nё pёrmasa masive, qe largimi nga Shqipёria i kundёrshtarёve tё komunizmit nё prag tё tё ardhjes sё komunistёve nё pushtet, tё cilёt nё shumicёn dёrmuese tё tyre, u larguan si individё, duke lёnё familjet e tyre prè tё egёrsisё sё regjimit. Ndёrsa vala e tretё, mё masivja nё historinё e Shqipёrisё, qe largimi me mjetet dhe mёnyrat mё tё ndryshme, tё mё shumё se njё milion e gjysёm shqiptarёve nё dhjetёvjeçarin e parё tё tjetёrsimit tё sistemit nё Shqipёri. Vёndet pritёse tё kёsaj vale oqeanike qenё, kryesisht, fqinjёt e Shqipёrisё, Italia dhe Greqia, por jo vetёm kёta. Sot shqiptarёt gjinden jo vetёm nё Perёndimin evropian, por edhe nё Sh.B.A. e nё Kanada. Ai mёrgim “biblik” nxori nё pah gjallёsinё e racёs, qё i pёrshtatet realiteteve tё ndryshme etnike e kulturore, duke mbijetuar e duke u bёrё pjesё integrale e tyre. Gjithashtu e bёri tё dukёshme humnerёn e mjerimit e tё prapambetjes, nё tё cilёn e kishte zhytur  pёr njё gjysmё shekulli diktatura komuniste popullin e saj.

Mёrgimi pёrmbysi tё gjitha raportet nё shoqёrinё shqiptare, duke krijuar njё bashkёsi paralele me atё tё dheut “Amё”, nё tё cilёn u shfaqёn cilёsitё themelore tё genit qё, nё kushte tё reja lirie veprimi, nё shumicёn dёrmuese qe e aftё tё pёrshtatej, tё shkojё pёrpara me mund e sakrifica, por tё krijojё njё jetё tё re, duke punuar e duke shkolluar fёmijёt. Sigurisht nuk munguan, nё pёrqindje relativisht tё vogla, shfaqjet negative nё kёrkimin e pasurimit tё menjёhershёm me tё gjitha mjetet e mёnyrat, duke pёrfunduar nё kontigjente tё krimit vetiak dhe tё organizuar, brёnda e jashtё Shqipёrisё.

Tё gjitha kёta mendime mё pushtuan duke lexuar mё shumё se njё herё poezinё “Nё shtёpitё bosh banon pritja”, tё poetes e publiçistes tё talentuar z. Elida Buçpapaj. Ёshtё njё poemth i shkurtёr nё tё cilin gjejmё njё radiografi tё mёrgimit tё popullit tё saj, njё tabllo realiste tё dukurisё me tё gjithё dritёhijet e saj. Kёndvёshtrimi i trajtimit tё subjektit nuk ёshtё ai i sociologut, i ekonomistit, i politikanit, qё priret tё shpjegojё me gjuhёn e shifrave tё sakta dobinё, tё domosdoshmen, tё mundёshmen nё planin shoqёror apo vetiak tё vartёsisё harxh – fitim qё mund tё jetё edhe thelbёsor nё trajtimin e dukurisё me pёrmasa tepёr tё konsiderueshme. Autorja, qёllimisht, nuk hyn n’atё hulli ose e cek sadopak kur flet pёr “shtёpi tё bukura / tё ndёrtuara / prej ёndёrrash” Atё e mundon diçka tjetёr : zbrazёsira e atyre shtёpive. Ato “shtёpi tё zbrazura nga fjalёt / tё zbrazura nga frymёt / tё zbrazura nga zёrat / qё do tё kumbonin / nga tё qeshurat / nga bisedat / nga zёnkat / nga hahatё ….” Ajo zbrazёsirё, me heshtjen e saj, pёr poeten ёshtё paralajmёtare e vdekjes.

Si e tillё ajo kthehet nё lejtmotivin e dhimbjes sё saj, si grua, si bijё, si nёnё, si qytetare e lidhur shpirtёrisht me Vёndin ku u lind e u rrit. Para saj zhvillohet njё dramё e fortё e njё brezi, pёr tё cilёn ajo merr pёrsipёr tё jetё njё zёdhёnёse, nёpёrmjet vargjeve, sa tё thjeshtё aq edhe lapidarё. Me dhёmshurinё e bijёs zhytet thellё nё brengёn tronditёse tё prindёrvet qё kanё mbetur vetёm, qoftё edhe nё shtёpitё e bukura tё ndёrtuara gjatё viteve me kursimet e djemve dhe vajzave tё mёrguara. Si “bijё arti” ajo i jep zё kёsaj vetmije, qё tё dalё nga kuadri i thjeshtё i vetvetes, lёndё pёr psikologun, por tё buçasё si njё problem shoqёror, si njё e keqe e pashmangёshme, por njё e keqe.

Autorja anashkalon nё dukje, nёpёrmjet vargjeve tё saj, fatin e atij brezi, tё privuar nё tё ri nga liria, tё rritur e pjekur nё njёmijё mundimet e njё sistemi qё vёshtirёsonte çdo ditё jetёn e vartёsve tё tij, qё flijoi gjithshka pati pёr t’i nisur djemtё e vajzat nё kurbet, pёr tё kёrkuar jetёn mё tё mirё, e cila qe ёndёrra e pasendёrtuar e atyre prindёrve. Z. Buçpapaj e sheh atё brez prindёrish qё tashmё “i djegin si cigare e hidhur / ditёt e jetёs”, si viktimёn e flijuar tё sё sotmes, si njё Rozafё tё jetёs bashkёkohore, duke pohuar tёrthorazi se, fatkeqёsisht, nё jetё nuk ka situata krejtёsisht tё qeta, se nё bazёn e çfarёdo pёrpjekjeje pёr ndryshim e mirёqёnie ka njё flijim, mbi tё cilin e nё pёrputhje me tё cilin godina e njё jete mё tё mirё do tё ngrihet si Kalaja e Shkodrёs mbi kurmin e muruar tё Rozafёs.

Nё njё farё mёnyre brengat e vetmisё sё pashmangёshme t’atyre prindёrve qё kanё njё dёshirё, vёshtirёsisht tё plotёsueshme “qё bashkё me bekimin / t’u linte fёmijёve amanetin / qё tё ktheheshin”, ёshtё çmimi i shtrenjtё qё shqiptarёt i paguajnё sot njё proçesi tё stёrmadh mёrgimi, qё ndryshoi nё kah pozitiv jetёn e tyre vetiake, shoqёrore e madje dhe atё shtetёrore. Njёjtёsimi i poetes me dhimbjen e nёnave shqiptare qё kanё bijtё nё mёrgim, ёshtё shumё prekёs dhe e nderon atё. Vargjet “zilja e telefonit bie e bie / nё gjirin e pajetё tё nёnёs” vizatojnё njё tabllo rrёnqethёse qё e ngre dukurinё nё diçka sublime, qё do t’ishte e denjё pёr njё krijim tё ndonjё mjeshtri tё madh tё pikturёs.

Ndoshta ajo tabllo na zgjon kujtimin e tё tjera vargjeve tё njё ballade tё lashtё tё Dheut t’Arbёrit : “Kostandin tё ardhtё gjёma / martove Dhoqinёn larg / larg e larg mёrguar / tre male kaptuar”, jehona e largёt e tё cilёve sikur don tё ripohojё se nёna nuk mund tё qёndrojё pёrgjithmonё larg bijave e se mallkimi i saj ngre edhe tё vdekurin nga varri. Dramaticiteti, qё pёrshkon poemthin, arrin pikёn e saj kulmore nё kёtё skenё tragjike qё nuk mbetet njё rast i vetёm, por ёshtё e paracaktuar tё pёrsёritet e tё pёrsёritet deri nё fundin e trishtueshёm tё brezit. Ky ёshtё vendimi i paapelueshёm i njё fataliteti tё pёrjetshёm qё shoqёron dukuritё e kurbetit. Poetja ёshtё e vetёdijshme se problemi mbetet pa zgjidhje, se amaneti i nёnёs , i pashprehur nё çastet e saj tё fundit, nuk mund tё ketё fuqinё e mallkimit tё nёnёs sё balladёs, sepse kohёt kanё ndryshuar.

Nё nёnёvetёdijen e saj ajo e din se beteja e saj, qё i bashkёngjitet atyre tё nёnave tё “shtёpive tё zbrazura”, ёshtё e humbur se nga ajo mori njerёzish qё nё vitet 90 lanё Shqipёrinё, njё pjesё tepёr e vogёl mund tё kthehen dhe ata tё pakёt, nё sajё tё mendёsisё sё re qё kanё fituar, nuk do tё qёndrojnё mё nё fshatrat apo qytetet e vogla nё tё cilёt kanё lindur. Do tё kishte qёnё e urueshme, e dёshёrueshme dhe, ndoshta e mundur, njё mundёsi e tillё pёr njё pjesё tё mirё tё tё mёrguarve tё kёtyre viteve, nёse Shqipёria do tё kishte hyrё me hapa tё shpejta nё rrugёn e rimёkёmbjes…. Autorja e poezisё nuk parapёlqen t’a trajtojё nё kёtё krijim kёtё aspekt tё çёshtjes, gjё tё cilёn e bёn mjaft mirё nё shkrimet e saj publiçistike, dhe un nuk po zgjatem mё tepёr. Ajo e din se kthimi bёhet i pamundur, sepse jeta e re “nё tё panjohurёn / ku gjithshka e nisёn nga zero”, ka tё tjera kёrkesa, ato tё fёmijёve tё tyre qё synojnё tё futen nё njё shoqёri tё barabartёsh. E vetёdijshme pёr kёtё realitet tё pandryshueshёm, ajo mbetet gjithmonё pranё atyre nёnave e bashkohet idealisht me to n’ato shtёpi “ku nёnat zbrazёtinё / e mbushin me lutje / drejtuar Zotit / qё t’i mbrojё fёmijёt atje / ku kanё ndёrtuar jetёn”.

Zemёrimi fashitet e i a lёshon vendin lutjes pёr bijtё e largёt, pёr t’ardhmen e tyre. Ёshtё pasqyrimi i njё tё vёrtete universale e tё pёrjetёshme, se kёnaqёsia dhe ngushullimi mё i madh i prindёrve ёshtё mirёqёnia dhe pёrparimi i bijve dhe bijave. Madje autorja e din se ёshtё vetёm njё iluzion mendimi i ndonjerit qё, i tronditur nga dhimbja e humbjes sё prindit, pohon se “nёse jetёn do t’a kthenin mbrapsht / ata nuk do tё iknin”. Megjithatё , nё thellёsinё e saj don t’a besojё, aq i rёndё ёshtё pezmatimi nё zemrёn e saj tё dhemshur pёr personazhet pa emёr, tё cilёve u kushton me gjithё fuqinё e zemrёs, vargjet e saj tё skalitura nё thjeshtёsinё e tyre.

Poezia, nё tёrёsinё e saj, ёshtё prekёse e pёrshkohet nga nota melankonike dhimsurie, ka fuqinё t’a bёjё lexuesin pjesёmarrёs tё kumtit tё saj, arrin edhe maja nё figurat e tё shprehurit dhe ka meritёn tё trajtojё, nё njё kёndvёshtrim origjinal, njё temё jo shumё tё rrahur nё letrat e sotme shqipe.

Lexuesi objektiv, ndoshta do tё kishte pritur edhe ndonjё fjalё mё shumё, mbi anёt pozitive tё dukurisё sё mёrgimit, pёr mё tepёr nё krahasim me njё kohё kur ai quhej “krim kundёr shtetit” e paguhej me vite tё gjata burgimi apo edhe me kokё. Por Elida ruan me xhelozi dhimbjen e saj tё pёrligjur pёr dramat e vetmisё dhe i lё lexuesit tё drejtёn tё shohё pёrtej vargjeve tё saj.

Janar 2018