Faik Konica

Konica – “Për shpiriten e Vatrës jam resposible unë”

March 3, 2016 by dgreca

Nga Anton ÇEFA/*

“Për shpiriten e Vatrës jam resposible unë” – një dëshmi e gjallë e një ndergjegjeje, që pohon, zotohet e merr përsipër pasojat deri në fund e pa asnjë kusht.

Është kjo responsible, me të cilën Konica shpirtësoi tek mërgimtarët shqiptarë shpirtin e bashkimit në emër të një ideali, idealit të shenjtë kombëtar. Tingëllon si një kushtrim kundër përçarjes: “Të realizojmë shpiriten e bashkimit që të mos humbasim!”

Është kjo responsible, me të cilën Konica shpirtësoi tek shqiptarët idealin e qytetërimit, në emër të përparimit. “Të përhapim mes shqiptarëve të Amerikës stërvitjen dhe doktrinat morale!”

Është kjo responsible, me të cilën Konica shpirtësoi tek shqiptarët shpirtin e demokracisë në emër të së ardhmes. Është kjo dëshmia që shkëlqen me virtytin e moralit, moralit të veprimit, veprimit të detyrës, detyrës së ngadhnjimit.

Është kjo resposible, që e bënte Konicën luftëtarin më të zjarrtë të evropianizimit të shpirtit shqiptar, që tingllon aq aktual në ditët tona.

Fjalët e Tij, mësimet Tij, kanë qenë dhe mbeten profetike. Ja një nga profecitë: Shqipëria “U-ngjall nga idealistët, U-ruajt nga rastet, U-vra nga politikanët.” A nuk po e vrasin sot politikanët kuqalosha!

Vatra e shpalli këtë vit, Vitin Tënd. Do të jesh gjatë këtij viti i pranishëm në mendjet e në zemrat e gjithë shqiptarëve të vërtetë, atyre shqiptarëve që e duan Shqipërin siç e ke dashur Ti.

Do të dritësohemi duke kujtuar fjalët tua, do të ngrohemi në flakët e zjarrit të dashurisë suaj për Atdheun, do të përpiqemi të ecim në gjurmët e tua.

* * *

Përkrah Nolit, me bashkëluftëtarë të përkushtuar si Kristo Floqi, Kristo Kirka, Paskal Aleksi, Llambi Chikozi, Elia Tromara, Kosta Vasil, bashkove shoqatat e fshatrave dhe themelove Vatrën, këtë Kështjellë Kombëtare, Vatrën e dritës dhe të ngrohtësisë, dritës së shpirtit, ngrohtësisë së zemrës; Vatrën që edhe sot e kësaj dite edhe pse e plakur në moshë, është më e re se kurrë.

Në nyjën e parë të Kanunores së Vatrës, shënove si detyrë të parë të sajën: “Të ritë në mes të Shqipëtarëve t’Amerikës, dhe me anë të tyre në mes të Shqipëtarëve të Shqipërisë, shpiritën e ndihmës në mes të tyre edhe të dashurisë për kombësin’ e tyre . . .”

Në farkën e Vatrës u kalitën vargane pas varganesh luftëtarë të rinj si Kosta Kotta, Naum Cere, G.Konda Gjoleka, Efthim Natsi, Ilo Zografi, Vani Çekani, Thoma Nassi, etj., brezni pas breznie, deri në ditët tona.

Vëllezër, të mos i harrojmë këto emra, por t’i kujtojmë e t’i mbajmë në shpirt se na ndriçojnë, t’i ruajmë në zemër se na ngrohin. Këto emra janë të madhërishëm, t’u përulemi; janë të shkëlqyeshëm, të ndriçohemi, janë të përjetshëm, t’i ndjekim !

* Marrë nga libri në proces botimi i autorit Anton ÇEFA, (ish Editor i Diellit) që do të botohet në Vitin e Konicës, shpallë nga VATRA

Zakoni i skllavërisë

February 12, 2016 by dgreca

Nga Faik KONICA/
Skllavëria, si çdo pësim tjatër, pasi rëndon ca kohë në kurriz, bëhet më në funt një zakon i pëlqyer, dhe ata që e mbajnë mi xverk e durojnë me gëzim. Veçan atyreve që lindin skllav, u është skllavëria si një natyr’ e dytë dhe ata jo vetëm s’marin vesh çdo me thënë liri, po ndiejnë një farë urrejtje për mprojtësit e lirisë dhe ushqejnë respektin më të thellë për tiranët ekspertë të shkopit dhe të zinxhirit.
Këto që thomi s’janë theori të thata. Kemi fakte historike që i provojnë. Dini të gjithë se që më 1861 e gjer më 1865, u-bë n’Amerikë një luftë civile e madhe në mes të Shteteve të Veriut e të Shteteve të Jugës. Veriu, me Lincolnin si President, i qojti gjithë skllevët të lirë. Juga nuk pëlqeu këtë veprim. Juga deshi t’a mbajë skllavërinë si një institutë legale, dhe u-nda nga Veriu duke u-prokllamuar një republikë më vete me Jefferson Davis-in si President. Fundin e di çdo njeri: Juga u-munt, Amerika u bashkua përsëri, dhe skllaveria u-çduk për gjithënjë. Lincoln-i u-vra në mbarim të luftës. Davis-i rojti gjer më 1889, si njeri prevat, -dhe bukuria është se çngjau kur vdiq ky njeri që kish derdhur aqë gjak për të mprojtur skllaverinë: ngjau kjo gjë e çuditshme, që dymij ish-skllev vazhduan duke qarë qivurin e Davis-it! Shikoni forcën e zakonit: skllavi i çliruar kish zemrën dhe dashurinë të lidhur me armikun e çlirimit.
Kur qenka ashtu natyra e njeriut, a është çudi që një shumicë Shqipëtarësh të kenë në shpirt të tyre adhurimin e zgjedhës? Bij, nipër, stërnipër skllevësh, skllev vetë, fjala liri nuk është për ta veç se një gjë misterioze dhe e rezikshme, e cila duhet ose lëftuar ose pritur me të ftohtë. Çudia është se kemi dhe n’Amerike një shumicë nga këta skllev qesharakë dhe të poshtër. Të lirë nga krahët, truri i tyre është i lidhur me zinxhirë. Dhe është bukuri të vazhdojë njeriu sielljet e kësaj kopeje. Posa u tepëron pakë kohë nga puna, ata nukë dalin të marrin erën e paqme që të qërojnë mëlçit’ e tyre nga mikrobi i oftikës, – po venë si gjërpërinj nga “konak” në “konak” dhe nga dyqan në dyqan dyke bërë propagandë kundër Fushatës. – “Ç’ësht’ ajo parti liberale?” thonë skllevët. “Ne kemi një guvernë, dhe duhet t’a mprojmë. Ato që bën guverna janë të mira. Populli në Shqipëri ësht’ i kënaqur. Mos dëgjoni çpifjet, se paratë do t’ju venë humbur”. Dhe fjalët e tyre gjejnë përkrahje nga një turm’ e errët spiunësh dhe larosh, – pseudotregëtarë gjysmë t’egër që janë në të dhënë faliment e sipër, batakçinj t’ardhur në mes të Shqipëtarëve s’dihet nga ku dhe me ç’porosi, varangjelistë të paqytetëruar me kurrizin “den-baba-den” të zbutur nga shkopi, kumarxhinj, dembelë, etj. Kjo turme, e palarë në gjithë kuptimet e fjalës, ka disa qëllime të fshehta, – dhe një qëllim sheshit, që është: të mos bëhet Shqipëria një Shtet modern i shtënë në themele të shëndosha, po të mbetet një vent i turbull dhe i dobët, i lehtë për të përmbysur kur lakmia e fqive të gjejë rastin.
Vetëm të larkmët duhet të dinë një gjë: skllevët që përmentmë, spiunë të mbetur nga regjimet e shkuara të Shqipërisë, s’kanë të bëjnë fare me VATREN. Vërtet lehin, lëpijnë, futin hundën në çdo deriçkë, – po as një në dhjetë s’ësht’ anëtar i Federatës që kam nderin të kryesoj. Dhe në qofshin shtat’ a tetë gjithsej, jan’ asish që hyjnë të pavënë re nga dera kur e gjejnë të hapur, po dalin me elegancë nga penxheria kur zbulohen prej kujdestarëve të shtëpisë.
Puna është sheshit. VATRA ka lëftuar dhe lëfton për një Shqipëri moderne, serioze dhe të nderuar. Partia liberale që u-organizua në Shqipëri, do t’mundohet të fitojë shumicën në zgjedhjet, që të vërë në veprim idealet e VATRES. Ju pëlqen ky mendim? Përkraheni me sa ju mundet Partine Liberale duke mos u vënë veshin larove, të cilët pa fjalë do të bëjnë zanatin e tyre.
Botuar ne DIELLI, më 1923

February 3, 2016 by dgreca

nga ERNEST KOLIQI/
Bjen sivjet XXV vjetori i vdekjes së Faik Konicës (1875-1942) dhe LXX vjetori i daljes së numrit të parë të “Albania-s” (1897) në Bruxelles.
Nonse nuk la nji vepër organike që të pasqyronte pregatitjen e rrallë ditunore dhe vetít e shqueme artistike me të cilat e pajisi natyra, prap se prap në letrat shqipe emni tij mbetet si ai i nji stilisti plot hijeshi, i nji magjistari të shkrimit. Me gjuhën tonë ende në faqën e parë të lavrimit, ai dijti me i u afrue në shprehje shkrimtarvet ma të përmendun freng për zgjedhësí (élégance) e ligjirim fjolluer. Fjalín e lakon me mjeshtri të pashoqe, mendimin e ndryn në nji gëlvozhë a lëvozhgë gastarje, perjudhën e gjallnon me nji déll muzikuer tërhjekës tue u dhurue fjalve ma të zakonshme nji theksim të ri pa dalë kurrkund nga hullija e rritmit të natyrshëm idiomatik të shqipes.
I thjeshtë e i hollë, i lëvizun e i qartë, stili i tij shtjellohet herë plot andje e gaz, herë plot sarkazëm e maraz, këtu i urtë e i këthiellët, aty papritmas idhnak e sulmues. Gjithëkund veç i mbajtun në nji rrafsh të lum artistik pa të rrekun (sans effort), por vijanoz burues me hir të vetvetíshëm.
Për të kuptue e çmue si e sa duhet kët shkrimtar të pikatun që solli në përdorim të shqipes struktura trajtash kejèt (tejèt) të kullueta e të zgjedhuna edhe la mbas vetes në gjuhën tonë letrare gjurma që për ditë ma tepër bien në sy, lypet të dallojmë në ‘te njerín nga artisti. Njeriu paraqitet me të mbeta shumë të mëdhaja dhe artisti me virtyte të jashtzakonshme. Po kadalë… Artisti me lumnín e magjisterit të vet shpesh herë shtje në punë edhe të mbetat e njeriut, të cilat nëpër spastrim të flakës s’artit shërbejnë me i dhanë stilit at amë të veçantë e at fuqi njimtuese (séduisante), që përban cilsín kryesore të shkrimeve konicjane.
E mbeta ma në shej e njeriut ishte nji mburrje diku e haptë, diku e mbulueme për zanafillën aristokratike. Asdreni e Mihal Grameno e paditën si mprojtës anakronik i oxhakisë e i parësisë. Tjera të mbeta ishin: nji natyrë buzëhollë, e pakënaqun, grindavece së cilës i u shtonte nji paqendrueshmeni e çmeritshme në mendime dhe nji prirje idhnake që shperthente me mujshí (prépotence) të pafreshme, tue kapercye çdo cak jo vetëm t’arsyes e t’urtís por edhe të dejsís e të njerzís. Në polemika, i prente drút shkurt. Ky aristokrat në vulg të zemrimit përdorte në shkrim thanje sankulotash. S’barte qymen, nuk duronte të prekej as me pupel. Ndyeskeq ke s’ve, i kërcejshin dreqnit për ma të voglin kundërshtim. Mjafton të përmendim shamjet e sulmimet e tija kundër Ismail Qemalit e Luigj Gurakuqit për me dishmue ku arrinte gjaknxetësija e tij kur trenohej n’idhnim. Edhe mikun ma të ngushtë kur i delte hirit, e gjuente me rrufenat e veta.
Shkak-lehtësime (circostances atténuantes) të shumta mund të gjinden me zhgarkue Faikun s’paku prej disa fajeve të randa që i mveshen.
Qindrimi mburrës nuk ndalohej ke ndienja që e kish rrjedhjen nga nji oxhak paranikësh. Trank Spiroja e ndiente, po, veten beg, por edhe në mes të bejlervet ushqente nji ndienje epërsije e cila themelohej në vetedije të cilsive të veçanta me të cilat ishte i pajisun, cilsí pastaj lumnisht të zhvillueme nëpër nji shkollim të cenëshëm ma parë në Kolegjin Saverjan të Shkodrës, ma vonë në Stambollë e në fund në Francë.
Ky grumbullim i jashtzakonshëm prirjesh e studimesh e vente Faikun në nji numër shqiptarësh të ndritun e të dijshëm që aso kohe mund të numrohej në gishtat e nji dore.
E dinte për vete se ishte element hors série. Rrjedhimi aristokratik e naltonte mbi turmën; vetít gjeniale natyrore dhe kultura e naltojshin mbi aristokratë; nji shije artistike, mrekullisht e hollueme, anames (përveç) përvojës së gjallë e banesës së gjatë në qandrat ma të njoftuna të qytetnís prendimore, e shquejshin disi edhe ndër ata tre o katër shembra që mund i rrijshin për krah në botën shqiptare.
E verteta asht që Faiku në polemikat e ndezta të veta, shfrente mënín e vet të thellë sidomos kundra vogëlsinave shpirtnore që shemtojnë jetën, kundra mendes së madhe t’injorantave, ngushtsís mendore të gjysmakve, verbnís së fanatikvet, guximit të shpërdoruesavet të patriotizmit.
Mjerisht ndonjiherë kalemi i rrëshitte dhe me zemër të frýt vërvitej kundra ndoj atdhetari të ndershëm dhe cenonte ndoj vlerë të njimendtë shqiptare.
Me gjithëkëte, tue ra në këto lajthime, edhe si polemist mbahej në nji rrafsh epruer artistik. Ishte njeri me hanë, por edhe zemërbardhë. Të shumten e herve, zemrimi i tij kishte shkase ideale.
Në kandar t’artit të mbetat njerzore të çdo lloji nuk peshojnë asnji grimë. François Villon qe njeri vesesh e mbrapshtinash, hajdut e ndoshta gjaksuer: asgjamangut njehet nji ndër lirikë ma të mëdhaj të Francës, e cila sot krenisht stoliset me lavdín poetike të tij. Këtu s’e kemi qellimin të krahasojmë Konicën me Villon-in as si njeri as si artist: duem vetëm të themi se, cilido të jét gjikimi mbi Faikun njeri, kurrnji grimë ai gjikim nuk i a zvoglon vlerën artistike.
Shija letrare, vetija e tij ma dalluese, e nalton Faikun në kambën e nji mjeshtri të pashoq. Tjerë shkrimtarë tonë të shquem për fuqi krijuese, për hov epik e lirik, për mbrendí ma të pasun etnike e shpirtnore, për ndjesí ma të theksueme idealizmi: Konica qindron veças si zejtar i shkrimit që i shëndrron fjalët në djamanta e thurë me ta shëndriza (joyaux) vezullore.
“Albania” mund të njehet e para e përkohëshme shqiptare, ku toskë e gegë edhe arbëreshë, e shqiptarë të kolonive të Kajros e të Bukureshtit e të viseve të tjera shfaqen mendimet e veta pa ndryshim besimesh e krahinash. Mbetet si palestër vertè kombtare, pasqyrë e të gjitha rrymave mendore e shoqnore.
Me 25 mars 1897 del në Bruxelles i pari numër i “Albania-s“. Me nënshkrimin Trank Spiro beg ai mbushë gati krejt faqet e së përkohëshmes tue ternue artikujt shqip me ato në frengishte. Dy nënshkrime të tjera vrohen në numër të parë: ai i Thoma Avramit (prej të cilit botohet vjerrsha me titull Deshërimi i Mëmëdheut) e ai Nji Përmetas-it (që tregon nji prallzë a ma mirë nji llafe gazi – plaisantérie – ). Kësaj të fundit Faiku i kushton nji parathanje tre-katër rrjeshtash, ku xixillon humori thartanik i tij: “Këtë mjaft të kripurën prallëzën e kemi përmbledhur fjalë për fjalë nga goja e nji Përmetasi, jo pak i shpirtshm kur kish përpara syrit raki, meze dhe mish të pjekur në hell”.
Përrallëza fund e maje përmban shprehje skatologjike.
Artikujt në frengishte, shkrue me dorë mjeshtri që me i a pasë lakmi vetë shkrimtarët freng, parashtrojnë landë mjaft t’interesantshëme. Si ke njani “La langue des fils de l’aigle”, si ke tjetri “La littérature albanaise” spikatë zotsija e Faikut me u a paraqitë të huejvet çashtjet dhe vlerat kombtare.
Ma nalt boton përkthimin, ba prej tij, të nji ode së Pjeter Ronsard-it.
Shifni si prej të parit numër ai merr qindrim me të tanë natyrën e vet të vrashtë e shpotitëse, të prirun kah e fyemja dhe kah rrugatja (shamata). Pamphlétaire (libelist) i lindun, në prak të verpimtarís së vet si botues i nji të përkohshëme kulturore, na del përpara tue levdue gjuhën shqipe por edhe veten si përdorues i saj në përkthime, e fill tue forcue làvdin me të shame të randa kundra atyne që ai njifte si anmiqë të Shqipnís e të shqiptarizmit. Veçse shfaqet njiherit edhe si stilist plot shkelqim që të ban me i a përdëllye panjerzín mbasi din të shprehet në mënyrë aqë ngashnjyese (séduisante).
N’artikullin “La littérature albanaise”, me premí sintetizuese dhe me hollsi përimtimi (analyse) paraqet veprat e De Radës, të Skiroi-it, të Varibobës dhe përkthimin e Ungjijvet të Kristoforidhit. Thotë për këtë të fundit:
“ … a car, tandis aue, dans la plupart des autres langues, la parole du Sauveur s’affaiblit et devient banale, elle a dans la version de Kristoforidhi une force véritablement divine, et une grâce touchante et persuasive qui nous émeut; et même tel passage (le Sermon sur la Montagne par exemple) y est ceirainement supérieure au texte grec)”; që në shqip do të thotë: …ndërsa, në pjesën ma të madhe të gjuhëve të tjera, fjala e Shelbuesit dobësohet dhe bahet e zakonshme, (ajo) ka në versionin e Kristoforidhit forcë me të vertetë hyjnore dhe nji hir që që prek e të bind….dhe ai pasazhi (nga sermoni i Malit për shembull) asht superior qartësisht, krahasue me tekstin grek.
Në kët numër të parë kuptohet qellimi i dyfishtë që don të ndjeki me botimin e “Albania-s”; t’ua tregojë shqiptarvet udhën e shelbimit politik qytetnuer dhe t’ia bajë të njoftun të huejvet vetít shpirtnore ma të zgjedhuna të gjakut arbnuer.
Në numrin e dytë (25 Prillit 1897) fillon m’u rrebelue gjithënji ma tepër, me humbë durimin. Me tinguj idhnije në za, u siellet lexuesavet:
“Ç’është liria? Më mbetet pak kohë akoma. Dua të marr shpatën, tua çanj kokën gomarëve, edhe, në vend të trurit, të kllas këtë: ç’është liria? Të mos kisha nisur fletën (vaftë në djall!) s’do të humbja kohën time t’u mësonj gomarëve ç’është liria. Dy muaj janë që u nis kjo punë dhe tani jam i lodhur nga shkaku i gomarëve. Më mirë të shesë pleh njeriu se të nisje punë për shqiptarët. Janë nja 50 shqipëtarë që kuptojnë ç’është liria… Po të tjerët janë gomarë dhe, si të shtyp 12 numra mbas fjalës që dhaçë, a e dini ç’kam për të bërë? Qibarët le të mbyllin veshët: kam niet të vete të shes m… (e shkruen fjalën rrumbukllak!) në vent që të mbanj të përkohëshmen: më mirë të shesë m… njeriu, se të shkrojë për shqipëtarët “.
Për të mprojtë gjuhën dhe vlerat e kombit nuk i mjafton nji radhim argumentash të përshtatshëm: rrebet e trilli e shtyjnë me kapërcye në gjikime përçmuese ndaj kundërshtarëve.
Por… mos u veni vesh pezmatimit të tij; rrebet i vijnë e i shkojnë. Ai do ta mbajë në kambë të përkohëshmen për dymbëdhjetë vjet rrjesht (1897-1909) dhe do të shesë… jo shka thotë por xhevahire.
Ndër dy vjett e para (1897-1898) Albania vjen tue u pasunue prej numrit në numër me bashkëpuntorë të rij e me landë përherë ma të vlefshme.
Vjerrsha me subjekte të nduernduerta, që kanë nenshkrimet prej N. H. F (Naim Halit Frashëri), prej Skiroi-t, prej K. J. Trebickës, prej Sulo Frashërit, prej Loni Logorit, prej K. P. Stefan Luarasit, prej M. D. Malësori (Milo Duçit), prej Z. (shkodran i panjoftun), prej Koto Haçit, e zbukurojnë të përkohëshmen me larmi ngjyrash e tingujsh dhe plotní ndjesísh atdhetare.
Prendvera poetike e Rilindjes në faqe të saja kundërmon plot burbuqe të përvoesueshme me mall lirije dhe të zdrituna nga nji afsh i thellë naltësimi qytetnuer.
Artikuj në mproje të drejtave kombtare shkruejnë, veç Faikut vetë që mbushë gjysmën e çdo numri me shkrime të tija, Visko Babatasi, Visar Dodani, Lumo Skendo, Shaqir Zabzunari etj.
Këngë të popullit, histori, shkencë, filozofi, syzime ekonomike e politike, çashtjet ma të ndryshme parashtrohen e rrahen. Pjesa frengisht asht aqë e pasun, në mos ma tepër, se ajo në shqip.
Në çdo numër, herë me shprehje të buta, herë me za qortues plot kumbime zemrake, porositen shqiptarët me i lanë m’anesh dasinat, m’u bashkue.
Nxitja m’u bashkue përsëritet or’e ças si leit-motiv gjatë dymbëdhetë vjetëve të jetës së përkohëshmes:
“Bashkim, bashkim !
M’e madhja nevojë për ne shqiptarët sot për sot është bashkimi. Pa bashkim nuk vetemi, kurr s’kemi për të vajtur përpara, por as do të na quajnë komb bota. Na duhen shkolla që të mësojnë djemt tanë dhe t’u zbukurohet mendja, që të bëhen njerëz, dhe njerëz të vertetë; na duhen udhëra që të lehtësohet tregëtia dhe vobsia të pakësohet, shkurt, kemi nevojë të qytetrohemi dhe ne si të tjerët popuj. Po me se kërkohen shkollat, si bëhen udhërat, si arrihet qytetëria? Kur të mblidhemi të gjithë shqiptarët dhe t’i kerkojmë me urtësi; me bashkim, vetëm me bashkim.
Bashkim ç’do me thënë? Armiqt e kombit tonë thonë se që të bashkohen shqipëtarët, duhet sicilido të lëshonjë fen’e vet; sa e madhe gënjeshtrë! Nuk! Sicilido le të mbajë fen’e vet; muhamedanët le të venë në xhami dhe të krishterët në kishë. Por kur të dalin nga xhamia dhe nga kisha, le të kujtohen se kanë një rrëzë, që janë një fëmijë dhe një gjak, edhe të mblidhen tok për të kuvenduar mbi të mirën e memëdheut.
Është turp të bëjmë si t’egërit, të shikojmë njeri tjatrin me sy t’ashpër se s’na ka falur Zoti të gjithëve nji fé. Është nevojë që shqiptarët e mençur të kuptojnë se feja është një gjë veç kombit, që para se të jemi të krishterë e muhamedanë, jemi të gjithë shqiptarë, rrojmë të gjithë në Shqipëri, dhe përdorim gjithë një gjuhë. Dhe shqiptarët e mençur e të urtë që kuptojnë kët gjë, kanë detyrë t’u japin të tjerë shqiptarvet ta kuptojnë dhe ata.
… Le të nisim pra që sot, gjithëkujt sa i mundet, këtë bashkimin aqë të mirë për përparimin tonë. Të duhemi të gjithë si vëllezër; të mos kursejmë as vojtje as të holla për të mbjellë dashurinë midis bijve të Shqipërisë”.
Por ndoshta stilin ma të përsosun Faiku na e la në Hijen e Hurmave. Lexuesat kët vëllim t’artë mund e gjejnë në libertore të Vatrës.
Për të tregue nji shembull t’artit të tij, na pelqen të paraqesim dy copa proze njana kushtue Abdyl Frashërit, tjetra Át Gjeçovit.
Me fjali të mprehta, plot fuqi thadruese në përshkrim të tipareve trupore dhe plot depërtim në përcaktimin e vetive shpirtnore, Faiuku ngjallë para nesh fytyrat e Abdyl Frashërit dhe të Patër Gjeçovit, tue na paraqitë njiherit edhe përshtypjen e ndiesít që ato zgjojnë në te. Shkrimi i tij skalitë e pikson, tue mbërthye përherë mendimin në shprehje kristalore: tue dhanë dishmi të plotë se qartësín e auktorvet ma të përmendun freng e ka përvetësue. Urren stolít e tepërta në shkrim, ndjek përkoren klasike, që nuk rrfen n’asnji mënyrë mungesë paje leksikore, përkundrazi u jep fuqi shprehjeje stilit jo me sasín por me cilsín dhe përpiknín e leksikut.

Faik Konica, përçues i vlerave të letërsisë dhe artit avangardist europian në Amerikë

February 1, 2016 by dgreca

Me rastin e VITIT FAIK KONICA shpallur nga Vatra/
Nga Fotaq Andrea/
Fletore koniciane, nr.15 – Ese/
Ne Foto:Benjamin de Casseres nga Marius de Zayas/
I
Një enigmë e veçantë që shoqëron jetën e Faik Konicës në vitet e para të vendosjes së tij në SHBA (pas 1909) dhe që ka intriguar mjaft studiues, ka të bëjë drejtpërdrejt me një pohim të thjeshtë të poetit të madh Gijom Apoliner kur portretizon mikun e tij shqiptar, më 1 maj 1912: “I shkrova [Faik Konicës] në Saint-Louis, por nuk mora kurrfarë përgjigje. Dhe veç kur ditët e fundit, një letër e ardhur nga Çikagoja më kujtoi shqiptarin tim. E dërgonte njëfarë Benjamin DeCasseres (në një fjalë të vetme me dy shkronja të mëdha). Por shkrimi mbi zarf nuk më la asnjë dyshim, ishte pikërisht shkrimi i Faik Bej Konicës, i imët, me germa të qarta, me a-të të ngjashme me ato të shtypshkronjës dhe që u kopjuan mbi bazën e shkrimit të Petrarkës. E hapa letrën. Përmbante një biçim prospekti shtypur në dy faqe në anglisht, titulluar Prélude, dhe kushtuar të gjithë atyre që i largoi egoizmi im militant”.1
Shumë hipoteza janë ngritur rreth këtij pohimi, në dukje i çuditshëm. U tha fillimisht, në mbështetje të Apolinerit, se emri i lartpërmendur Benjamin de Casseres është një “pseudonim” më shumë i Faik Konicës gjatë viteve të tij në Amerikë. Më pas, vetë Revista e Historisë Letrare të Francës, ashtu si Apolineri, do ta cilësonte kryeredaktorin e Albania-s “i pakapshmi mik shqiptar Faik beg Konitza, alias Benjamin de Casseres…”.2
Alfonso Reyes, humanist, historian dhe teoricien i njohur meksikan, në një shkrim titulluar Për një fantazmë, shkon më tej, duke e shtruar çështjen në formë pyetjeje intriguese: Konitza apo Casseres? Pa qenë as vetë i bindur në bëhet fjalë për një figurë historike (që lëviz nga Shqipëria në Francë, në Belgjikë, në Angli, në Amerikë e gjer në Meksikë!) apo për dy De Casseres të veçantë, që atij i dalin të shkëputur në kohë e hapësirë!3
Në fakt, para se të nisim e të zhbirilojmë enigmën, lypset të themi që në fillim se nuk kemi këtu kurrfarë pseudonimi të Konicës, kurrfarë dyzimi apo tjetërsimi të emrit, sepse Benjamin de Casseres apo DeCasseres (1873-1945) është thjesht, kokë e këmbë, një gazetar dhe shkrimtar amerikan, vepra e të cilit sot po bëhet gjithnjë e më e njohur.
Mirëpo, doza e enigmës shtohet edhe më shumë kur vetë Apolineri ka shënuar katër adresa radhazi në fletoren e tij të adresave, konkretisht: të vëllait të vet Albertit, të Faik Konicës, të Mehmet Konicës dhe të… Benjamin de Cassères.4 Duke vëzhguar me vëmendje këto adresa vëren një fakt kuptimplotë: se Alberti, të cilin Faiku e njihte nga afër (e priti edhe këtë në Londër, sikurse priti dy herë vetë Apolinerin në shtëpi të tij), ka banuar në Nju Jork në shtëpinë e shkrimtarit të vërtetë Benjamin de Casseres; por, nga ana tjetër, adresa e “Benjamin de Casseres” në Saint-Louis, shteti Misuri ku botohej Trumpeta e Krujës është konkretisht ajo e Faik Konicës!
Duke parë këtë “parregullsi”, apo këtë “dyzim” nën penën e Apolinerit lidhur me personin konkret Benjamin de Casseres, studiues të ndryshëm nuk kanë munguar ta quajnë këtë “gabimi i Apolinerit, që pandehu se bëhej fjalë për një pseudonim tjetër” të shqiptarit Faik Konica!5
Profesori amerikan Willard Bohn, historian i njohur arti, duke u ndalur konkretisht në pohimin e lartpërmendur të Apolinerit shkruan: “Ironikisht, siç është vënë në dukje në Mercure de France, Apolineri kishte arritur në konkluzionin, mbi bazën e shkrimit mbi një zarf më 1912, se Preludi ishte hartuar nga ish miku i tij Faik Konitza, i cili kishte përshtatur edhe një herë një tjetër pseudonim kur emigroi në Amerikë… Kur Piktorët kubistë6 u shfaq një vit më pas, ai [Apolineri] i dërgoi një kopje Casseres-it, me shënimin: “Për Faik Konitza / Për Thrank-Spirobeg / Për Trhank-Spiriberg / Për Pyrrhus Bardily / Për Benjamin De Casseres / Për mikun e humbur / Nga Guillaume Apollinaire”. Por edhe pse Casseres-i do çuditej nga ky konfuzion fillestar midis tij dhe Konicës, ai as që mori mundimin të tregonte gabimin e Apolinerit. Mund të hamendësohet në këtë rast se ai e ka konsideruar këtë si një ekscentrizëm nga ana e Apolinerit. Dërgimi i një kopjeje të librit të fundit të Apolinerit me autograf përbrenda tregon se bëhet fjalë për një rast konfuzioni identitar, dhe që këtej, mund të pritet çdo spekulim.”7
Vërtet, mund të vijohet kësisoj me spekulime, me mori thëniesh e kundërthëniesh. Veçse e vërteta është krejt ndryshe! Lepuri fle gjetiu. Sepse, siç ndodh rëndom në studime, për fat të keq, mjaft autorë nuk i referohen drejtpërdrejt dokumenteve origjinale të burimeve arkivore. Neve nga ana jonë, duke u bazuar në letrat e Faik Konicës drejtuar Apolinerit, por edhe të Benjamin de Casseres-it, të cilat i kemi gatitur për botim, na rezulton tjetër gjë: që në këto letra, po edhe në zarfe, figurojnë dy shkrime të dallueshëm qartë nga ana jonë, ai i Benjamin de Casseres-it, shkrim i madh, me rrumbullakosje të plota të germave lidhur zinxhir, me ngjeshje boje, dhe ai i Faik Konicës, shkrim i shkrifët, i imët, me germa të drejta dallueshëm qartë, që qëndrojnë vertikalisht gati më vete. Dhe, ashtu si në zbulimin tonë për romanin e panjohur të Faik Konicës “Martesa e Lejlas”, kur çelësin e artë të emrit Lejla – Laje (mbesa e Faikut nga njëra anë dhe Nënëmadhja e Konicajve, nga ana tjetër) na e dha Sherif Delvina, pinjolli i shquar erudit i familjes fisnikërore Konica-Delvina, po këtë çelës të artë të duos intriguese Faik Konitza – Benjamin de Casseres do të na e jepte përsëri Sherif Delvina, ce grand Monsieur, siç thotë shprehja frënge, kur më pohoi lidhur me çështjen: “Hito Sadiku, sekretar i Faik Konicës, i kishte thënë në intimitet – në ato net dimrash të gjatë, gjatë viteve të tyre të mësuesisë syrgjynosëse fshatrave të thella të Tepelenës në vitet e diktaturës – se Faik Konica kishte në Amerikë një shok të ngushtë shkrimtar, me të cilin takohej shpesh…”8. Ky shkrimtar amerikan9 nuk do mund të jetë tjetër veçse Benjamin de Casseres! Dhe do mundohemi ta provojmë.10
Bazuar në letrat në fjalë dërguar Apolinerit, dhe në librin e tij të adresave ku ndërthuren emrat dhe vetë adresat e Faik Konicës e të Benjamin de Casseres, vërejmë konkretisht një çudi, një të papritur të lezetshme à la Konica, ashtu sikurse ka ndodhur me dy romanet e panjohura të tij “Martesa e Lejlës” dhe “Sotiri e Mitka”, të cilat i kemi përmbledhur tashmë në një vëllim të vetëm me titullin kuptimplotë “Lojnia”. Sepse, fakti është se në zanafillë të këtyre romaneve – po edhe të vetë letrave të përbashkëta Konica – Casseres dërguar nga Amerika për Apolinerin -, ka qenë një farsë, një lojë, një shaka a trill, një “mashtrim”, një njëjësim a/e dyzim njëherësh i dy penave të ndryshme, një amalgamë e stilit “simbolik” me hije-dritat e veta të një lloj estetike gati-gati kubiste. Që më 19 gusht 1904, në një letër drejtuar Apolinerit, Faik Konica shkruante lidhur me shkrimin e tij “Mashtrimi më kolosal në historinë e llojit njerëzor”: “Artikulli im vërvitet vetëm rreth mundësisë për të krijuar një gjuhë ku i njëjti tekst të ketë dy kuptime,11 një të dukshëm, tjetrin të fshehur. Kisha kërkuar që prej disa vitesh mënyrën se si të krijoja një sistem me anë të të cilit të mund të thosha, në artikujt e mi shqip, në dukje pa interes, gjëra revolucionare…”.12 Dhe ja ku tanimë, shkohet shumë më tej në fushën e Letrave, kur na shfaqet, më 1912-1913 edhe një “trupëzim” e “personifikim” i vetëm i dy shkrimtarëve të ndryshëm me “gjuhë të vetme, të përbashkët”, i shqiptarit Konica dhe i amerikanit De Casseres.

Le të shohim konkretisht letrat nr 39 – 43 sipas renditjes sonë.

Letra nr. 39, është pa zarf dhe vetëm me tekstin e artikullit të shtypur: “Prelud” nga Benjamin de Casseres, që të kujton pohimin e Apolinerit në krye të esesë sonë, kur nis e portretizon Faik Konicën më 1 maj 1912. Mban për nëntitull: Kushtuar të gjithë atyre që dëbojnë individualizmin tim militant. Në morinë e epigrameve të tij me vërshim katarakti, që duhet të kenë tërhequr vëmendjen e Apolinerit, shprehet konkretisht: Unë jam bastard i një rastësie të pafundme… Nga mendimi i zenitit tim zgërdheshem… Rrjep lëkurat e Shpresës gjersa Hiçi i bërë mumje të shfaqet në krejt lakuriqësinë e vet… E kështu me radhë derisa shprehet: Jam misteri i kujtesës, loja e labirinteve të Hokasë, harku i tendosur i pritshmërisë. Pra hokaja, shakaja, trilli, domosdo që kanë edhe ato labirintet e veta misterioze, ku zor të kuturiste Apolineri për të depërtuar në to! Një sinjal i parë i “Farsës” na u dha.

Letra nr. 40: Mban në krye datën 28 maj 1912 futur mes kllapash katrore dhe me shkrimin e Faik Konicës. Po ashtu, mbi zarf, te faqja ballore e marrësit, në pjesën e sipërme dhe pjerrtas, Faiku ka shkruar qartë mbiemrin e tij: Konitza. Dallohet këtu se është e njëjta penë e Casseres-it me majë të trashë plot bojë që ka shkruar adresën e Apolinerit, ndërkohë që data mbi tekst është jo vetëm me shkrimin e Faikut, por edhe e shënuar me stilon e tij me majë të hollë. Brenda zarfit është një kartolinë në format të vogël që paraqet obeliskun e mermertë Washington Monument. Teksti pas kartolinës, me shkrimin e Casseres-it, po ku futet në mes, mes kllapash të rrumbullakëta edhe shkrimi i Faik Konicës: “Dans l’Infini. Quelle Farceur! Tout à Toi. Benjamin de Casseres (alias Faik beg Konitza). 11 West 39th St New York City E.U. d’A.” (përkthimi: “Në Pafundësi. Çfarë hokatari! Krejt i Yti. Benjamin de Casseres (alias Faik beg Konitza). 11West 39 St, New York City, SH.B.A.) Një vërejtje e veçantë para se t’i shohim gjërat më në hollësi: në krejt letrat e Konicës për Apolinerin, ai i drejtohet mikut të vet frëng me mirësjelljen e tij fisnike karakteristike: “Ju, Juaji”, etj., kurse Casseres i drejtohet themeluesit të simbolizmit me formulën e njëjësit në frëngjisht “Ti, Yti”, kur dihet që anglishtja nuk e bën këtë dallim. Por le të theksojmë këtu tre elementë me rëndësi:
Së pari, të dy personazhet tanë ndodhen bashkë në çastin e shkrimit të tekstit, sikurse vihet re në pleksjen e shkrimeve. Janë bashkë me dy shkrimet e me dy emrat e tyre, të lidhur nëpërmjet fjalës “alias”, fjalë e cila shfaqet për herë të parë, para se ta përdorë edhe vetë Apolineri. Veçse kemi këtu një nuancë të hollë, sepse fjala “alias” ndodhet, siç e vëmë re, në tog-emrin “Benjamin de Casseres alias Faik beg Konica” dhe jo në tog-emrin “Faik beg Konica alias Benjamin de Casseres”, siç do ta përdorë gabimisht më pas vetë Apolineri dhe tërë studiuesit pas tij në kuptimin e një pseudonimi për Konicën dhe jo për Casseres-in. Pra, dallimi, që këtu është i madh.
Së dyti, ka në tekstin frëngjisht të mësipërm një gabim trashanik, mospërshtatje gjinie: Quelle Farceur në vend të Quel Farceur, një gabim që kurrë nuk i shpëton dot penës së Faik Konicës në frëngjisht. Me siguri Faiku e ka pikasur gabimin trashanik të Casseres-it si shkrues i tekstit, (në mos qoftë një gabim me vetëdije i llojit ekscentrik!) dhe e ka lënë të kalojë, për të çuditur Apolinerin, i cili asnjëherë nuk i gjeti një gabim të vogël në frëngjisht mikut të tij shqiptar në dhjetëra faqe frëngjisht që ai i kishte dërguar.
Së treti, na shfaqet këtu fjala kyçe: Farceur, në shqip Hokatari, shakaxhiu apo ai “mashtrues identitar” i vetëdijshëm për dy persona të ndryshëm shkrirë në një të vetëm. Dhe kemi të drejtë të themi atëherë se që këtu nis e tërë “loja”, gjithë “pështjellimi” edhe në vetë mendjen e Apolinerit, krejt interpretimet nga më të çuditshmet që do pasonin, dhe që intrigojnë edhe sot e kësaj dite studiuesit, kur dy shkrimtarë të ndryshëm identifikohen me një emër përmes fjalës “alias”.
Por ama, siç thotë Konica me rastin e “Zullulandit” të tij: “Njerëzit më seriozë kanë nevojë të çlodhin mendjen me tallje.”13 Janë ata, “njerëzit seriozë, diplomatët e mërzitur nga puna e rëndë” që kërkojnë një biçim evazioni shpirtëror, një aventurë intelektuale, një tjetërsim apo tjetër realitet, qoftë edhe teatror, që kërkojnë, me një fjalë, një të mundshme ndryshe. Dhe në këtë rast, mjeti do jetë gjuha e hokasë, shakaja e zullumtë, që shfaq fuqinë e përfytyrimit / shpërfytyrimit falë asaj loje transpozicionale që shndërrohet në lojë maskash apo pasqyrash deformuese, në një lloj palimpsesti ku kërkohet të shkruhet allasoj. E këtu, vetë gjuha e hokasë që përdoret, merr, të themi, një formë krejt të veçantë artistike, një lloj xhonglimi intelektual. Tejkalohet edhe vetë personazhi letrar, i njëjësuar e i dubluar njëkohësisht, i Pablo Kanurit, që personifikon, nën penën e Apolinerit, Faik Konicën dhe Pablo Pikason;14 por tejkalohet edhe personazhi i “diplomatit të lashtë” që përfaqëson vetë Apolinerin 25 vjeçar15 dhe Faik Konicën 29 vjeçar, i cili i rrëfen diplomatit të lashtë historinë rokamboleske të Gaspër Jakova Mërturit e të Tones, një lloj personazheje à ” La Cichina”.16
***
Letra nr. 41: Është e shkruar krejtësisht nga Casseres dhe mban datën 14 korrik 1912. Nuk ka ndonjë gjë të veçantë për t’u shënuar në mos që është në stilin karakteristik të Casseres-it, i cili bën njëfarësoj te Apolineri një prezantim të vetvetes nëpërmjet formës pamfletike (traktit), plot aforizma. Nga përmbajtja e kësaj letre del se Apolineri i është përgjigjur kartolinës “së përbashkët” Konica-Casseres me anë letre, ku ka trajtuar, me sa duket, çështjen e “lirizmit” (por duke pasur gjithnjë parasysh se ai i drejtohet vetëm personit të Faik Konicës). Vërejmë se në një dorëshkrim prej tetë faqesh, Casseres përmend 87 emra të përveçëm në amalgamë historike, gjeografike, letrare, artistike, mitologjike, me emra perëndish e personalitetesh si në një “rendje kuajsh në kope”. Duke vazhduar lojën dubluese, por, me sa duket në mungesë të Konicës, që nuk ndodhet i pranishëm gjatë hartimit të kësaj letre, Casseres i bashkëngjit letrës së tij edhe një foto të vetën e shkruan: “Po ju dërgoj një foto të vogël, kam ndryshuar shumë”17. Domosdo, do shtonim ne! Veçse kjo fjali lë të kuptohet që farsa apo loja vazhdon, por me intensitet më të ulët. Po shkohet drejt së vërtetës, kur nis të shfaqet Casseres-i real.
***
Letra 42: mban datën 13 jan. 1913 me shkrimin e hollë të Konicës, dhe në zarf, në faqen e dërguesit është vetëm emri Faik beg Konitza me shkrimin e tij; kurse poshtë emrit, është adresa e Casseres-it me shkrimin e këtij të fundit; prania e të dy shkrimeve vërteton se dy protagonistët tanë ndodhen sërish bashkë. Përmbajtja e letrës së shkurtër është shkruar nga Casseres, dhe konkretisht thuhet: “Tani Alias. I dashur mik. Njëmijë falënderime për letrën tënde. U largova nga Shqipëria përgjithmonë. Le ta lëmë vdekjen të prehet mes të vdekurve! Tani jam duke shkruar një këngë kushtuar Nju Jorkut, Mater Triumphalis!18 Tani jam një materialist, një pagan, një futurist, i dhashë fund Europës përgjithmonë. U bë një mrekulli. Parabrahma u bë Pierrot19. E braktisa Afërditën për Viçin e Artë!20 E shkula zemrën me rrënjë dhe në vend të saj vura një luigj të artë.21 Nga Shqipëria, Ave Atque Vale!22 Me admirim. Benjamin de Casseres, 11 West 39th St. New York City.”
Sç e vëmë re, njëshja “e trupëzuar” Konica/Casseres njofton këtu për herë të parë Apolinerin se është larguar nga Shqipëria dhe nga ana tjetër, na shfaqet njëfarësoj një gjendje e caktuar shpirtërore kur thuhet: “Le ta lëmë vdekjen të prehet mes të vdekurve”, që fare mirë mund të përkthehet: “I vdekuri me të vdekurit, i gjalli me të gjallët”, në një kohë kur Konica, me sa duket, ka pasur një zhgënjim të rëndë për aktin e Shpalljes së Pavarësisë, kur shihte pas këtij akti “dorën” e Turqisë dhe ngadhënjimin e një “klike krahinore” drejtuar nga Stambolli. (Po prapë, në kontekstin hokatar të letrës dhe në kuadrin e farsës që po trajtojmë, mund të mos e marrim këtë pohim si të mirëqenë a serioz; për më tepër që gjërat e djeshme nuk kanë se si shihen me sytë e sotëm dhe është gjë krejt tjetër të arrihet sot në përfundimin se vetë koha nuk i dha të drejtë Konicës për aktin e shpalljes së Pavarësisë). Ana materiale apo paraja (luigji i artë), sikur e përforcon këtu idenë e zhgënjimit moral – po prapë, të mos harrojmë se jemi në qendër të farsës.

Letra nr 43, mban datën 21 prill 1913 të vulës mbi zarf dhe përmban dy copëza gazete, hyrjen e një artikulli dhe vetë tekstin e plotë të këtij artikulli të Casseres botuar te New York Times më 1 prill 1913 me këtë titull të gjatë: “Pas një nate pune të mundimshme e tha: “Unë do jem Kryetari i Bashkisë!” I ndaluar për të pirë e për të ngrënë pas orës 1 të mëngjesit, B. De Casseres do mund të zëvendësojë Gaynor-in. “A është vetë Cari që na qeveris?” Zotëroj hipokrizinë, “Cilësinë më të lartë për Postin”. Artikulli është një kolonë gazete me germa të vogla. Në fakt, kjo letër nuk ka asgjë të përbashkët me Konicën, i cili në këtë kohë duhet të ndodhet në Europë, por po e përmendim thjesht për të treguar se deri këtu Casseres vazhdon ende, dhe vetëm, lojën e tij të maskuar me figurën e Konicës.
Pas kësaj letre, loja e dublimit do të marrë fund dhe më 8 maj 1913, Benjamin de Casseres del hapur me emrin e vet falë një dokumenti në frëngjishte të bukur drejtuar Alfred Vallette-s, themeluesit dhe drejtuesit të revistës së mirënjohur le Mercure de France. Në këtë letër, Casseres merr fuqimisht në mbrojtje figurën e Walt Whitam-it të madh, duke u rreshtuar përkrah Stuart Fitzrandolph Merrill (1863-1915), poet amerikan dhe një nga teoricienët e simbolizmit, i cili hartonte vargje në frëngjisht që nga viti 1890 kur u vendos në Francë dhe përktheu e botoi veprën e humanistit Whitman në frëngjisht. Në atë kohë, Apolineri, duke iu referuar gjoja një dëshmitari të tij, denigron figurën e Whitman-it me një shkrim të botuar në Mercure de France, duke e akuzuar për sodomi 20 vjet pas vdekjes së tij, për të thënë se “në varrimin e Whitman-it 72 vjeçar kishte vetëm pijanecë e pederastë”. Me këtë rast, Casseres, duke mbështetur Stuart Merill, vihet në mbrojtje të figurave të tilla madhore si Bajron, Poe, Wilde, Whitman, Verlaine, Rimbaud, etj. që akuzoheshin për sodomi, pederasti, homoseksualizëm. Bota letrare dhe intelektuale e kohës, e hallakatur përpara absurdit të luftës së parë botërore, pasionohej pas “ekstravagantes” dhe jetës personale të figurave të shquara, vazhdimisht e prirë pas “së veçantës”, ndërkohë që Konica fillon e endet nëpër Europë në mbështetje të fatit të Shqipërisë rrezikuar keqas për copëtim e fërtelosje.

Si folëm gjer tani për lidhjen miqësore Casseres – Konica dhe farsën e tyre rinore ndaj Apolinerit, le të shohim nga afër jetën dhe veprën e Benjamin de Casseres për të dalë në idenë që parashtruam në titullin e kësaj eseje.
Lypset të themi që në fillim se njëshja/dyshja Konica – Casseres kishin mjaft gjëra të përbashkëta: ishin vërsnikë në moshë, duhanxhinj të mëdhenj, shijues pijesh të veçanta; ishin “de bons vivants” – sipas shprehjes së Sherif Delvinës ose ndryshe në shqip “shijues të artit të të jetuarit”; ishin publicistë që në moshë të re, eruditë autodidaktë, njohës të shumë gjuhëve; kishin shije të hollë për letrat, artin dhe kulturën në përgjithësi, të prirë drejt së rejë, modernes dhe penë të fuqishme për ta shprehur; kishin një rreth të gjerë miqsh dhe bënin përgjithësisht jetë të rregullt (po ku nuk mungonin ndoca hope origjinaliteti dhe, pse jo, “ekstravagance” rinore!); dhe më në fund, do ndodhte që, që të dy, të vdisnin në gjumë.
Individualist gjer në narcisizëm, Benjamin de Casseres e konsideronte “egon” si etalonin e tërë vlerave, duke i besuar madhështisë dhe hyjnizimit të Njeriut, në antitezë me idenë e masës, me opinionin publik, me Kishën apo Shtetin. “Çdo njeri ka program të vetvetes dhe për vetveten”, shprehej ai, duke u shfaqur kështu si një luftëtar i përjetshëm kundër moralizimeve, koncepteve dhe gjykimeve të standardizuara. “Të jesh individualist, do të thotë të kultivosh personalitetin tënd, autonominë tënde, egoizmin tënd”; dhe kjo, nëpërmjet tri gjërave të pashkatërrueshme: Fuqia, si sinonim i Vullnetit; Ngadhënjimi i vetvetes; dhe më në fund Bukuria dhe Gëzimi i jetës. “I barabartë, në mos më i miri shkrimtar publicist i kohës së vet”, ai publikoi artikuj në gati tërë organet e shtypit të Nju Jorkut, Bostonit, Çikagos, Los Anxhelosit, Filadelfias, San Franciskos, Uashingtonit, etj. Botoi mbi 40 vëllime me shkrime, ese dhe drama plot fiksione, aventura mërgimesh, anatemash, me kritikë të fortë e litani mohimesh, duke u shfaqur në këtë mënyrë si një pamfletist klasi të lartë. Më 1899, New York Times do shkruante për të: “Ka shumë kritikë, por ka vetëm një Benjamin de Casseres”. Ishte spontan në shkrimet e veta, të mbushura me epigrame nga më të mahnitshmet, një amerikan i stilit à la Rochefoucauld apo à la Lichtenberg. Me rastin e një vjetorit të vdekjes së tij, gazeta franceze l’Unique do shkruante më 8 mars 1946: “De Casseres – ja një nga mendjet më të çuditshme e më origjinale të SHBA-ve, mendje e dimensionit të katërt, individualist i papendueshëm, kundërshtar i tërë idealizmave, të cilat i quante gënjeshtra”.
Studiuesi C.Cestre, profesor në Sorbonë, nëpërmjet artikujve të tij23 e paraqet Casseres-in si një “penë e lirshme kritike”, “shkatërruese, utopike e profetike” njëherësh, me një “asketizëm puritan”, si një kritik e individualitet që reagon me forcë ndaj individualiteteve të tjera të artit dhe letërsisë klasike e moderne, nga ajo franceze, te ajo angleze e amerikane. Shumë shkrime të tij janë refleksione për mori figurash madhore, në veçanti për Verlaine, Rosetti, Baudelaire, Wilde, Mary Magdalena, Balzac, Flaubert, Rimbaud, Ibsen, Wagner, Voltaire, Jules de Gaultier, Spinoza, Niçe, Shopenhauer, Emerson, Sofokliu, B. Show, Poe, Whitman, mbreti David, etj. etj. Por nga ana tjetër, ai vetë është i admiruari i veçantë i bashkëkohësve të tij: Xh. London, Clarc Ashton, Smith, R. de Gourmont, Mencken, Huncker, Thomas Hardy, Charles Fort, e kështu me radhë.
E kanë cilësuar Casseres-in si Bodëlerin amerikan që “më shumë sukses do kishte pasur në Europë se në Amerikë”; kanë thënë për të se i parapriu kohës duke shkruar për të pastajmen, me një finesë e pasuri sa pasiononte aq edhe sensuale, tipare këto të një gjeniu të vërtetë. Ishte një “avangardist i frikshëm”, aq sa nuk i botoheshin librat nga botuesit amerikanë. Vetë ai e shpall veten platonist, ndërkohë që karakterizohet nga breshëri idesh e mendimesh të shpejta falë një automatizmi a shkrimi të rrëmbyer e të hopuar, plot prerje e ndërprerje, plot humor e satirë. Radikal i lindur, studiues i shquar arti dhe njëkohësisht njohës i kulturës azteke, ishte një figurë e përplotë poliedrike: shkrimtar e gazetar, kritik e eseist, poet e editorialist. Mbi të gjitha, ishte kundërshtar i shpallur i komunizmit dhe i çdo ndërhyrjeje amerikane në konfliktet botërore. Dhe, meqenëqë kishte botuar artikuj edhe në shtypin anarkist e socialist të kohës, nuk kishin munguar ta cilësonin atë si një “anarkist e socialist”. Në një gabim të tillë do binte më pas edhe ndoca studiues të veprës së Konicës kur do e shihnin këtë të botonte për shembull artikullin e tij të parë më 1895 Shqipëria dhe turqit në organin e majtë parisian La Libre Parole, apo kur mund të ishte përfolur se Konica mbante lidhje me shkencëtarin Elysée Reclus, cilësuar ky si anarkist e socialist (me të cilin ai botoi një nga kryeveprat e tij Hartën e parë të Shqipërisë etnike – 1901). Apo, siç do ndodhte vite më pas (në vitet 20-30) kur Konica u shpreh për socializmin24, apo kur u përfol se kishte miqësi me një anarkist (me Casseres-in), por pa i ditur as emrin këtij të fundit. Jo, Konica ishte dhe mbeti një përfaqësues i denjë i klasës së tij (nuk e ndau nga emri titullin “beg”), ishte përfaqësues i së djathtës së moderuar shqiptare, Rilindës i emancipuar dhe i evropianizuar, Aristokratik në plot kuptimin e fjalës, sa fisnik, aq edhe elegant, shijehollë e mendjendritur. Por kjo çështje do të jetë objekt i një studimi tonë të ardhshëm.
Dihet se në kapërcyell të shekujve XIX – XX, si socializmi, si anarkizmi ishin rryma socio-filozofike në modë, dhe të ishe anarkist apo socialist, por edhe “revolucionar”, do të thoshte – pa qenë i lidhur me ideologji të caktuar -, të ishe thjesht kundërshtar i konservatores, një prishës a plëngprishës, një turbullues që kërkon ndryshimin, të renë, përmbysjen; veçse, njerëz të tillë doemos që shiheshin “me vese”, të papastër, shthuranakë, “çuditës”, njerëz që hutonin sidomos fanatikët e konservatorët. Këtyre epiteteve nuk do t’i shpëtonte as Casseres, i cilësuar si “anarkist individualist” kur në fakt për idhull e “kumbar shpirtëror” ai kishte filozofin Niçe.
Por duke iu shmangur këtu rrymave socio-filozofike, le të përqendrohemi tek avangardistët modernë të fillim-shekullit XX kryesisht në Amerikë, në fushat e letërsisë dhe artit, kur kërkonin shtigjet e reja që do çonin natyrshëm drejt simbolizmit të Apolinerit, drejt vlerave dhe estetikës artistike, letrare e kulturore europiane të viteve 1910-1920.
Është e njohur se, gjer në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XIX, sidomos në kontinentin e ri vazhdonte – disi e zbutur – fryma konservatore tradicionale, ndërkohë që idetë e reja ishin pothuaj të papranueshme, duke u cilësuar madje anarkike. Më 1903, Alfred Stieglitz boton revistën e tij Camera Work, që do të bëjë epokë gjer më 1917 dhe do të çelë rrugën drejt modernitetit estetik amerikan. Fotografitë që botoheshin në të ishin të një cilësie jashtëzakonisht të lartë, me vlera të mirëfillta artistike në bardhë e zi. Fotografia mori në këtë revistë vlerën e mirëfilltë të artit, fitoi statusin artistik. Shumë shpejt, revista do botonte edhe riprodhime të artit modern, si ato të Rodin e Matisse para se vetë këta të bëheshin të njohur publikisht në arenën ndërkombëtare. Ndër bashkëpunëtorët e parë të revistës do të shfaqeshin Huncker, Casseres dhe i famshmi Marius de Zayas, promotori i ardhshëm i artit modern amerikan. Më 1903-1910, Benjamin De Casseres boton në këtë revistë mjaft shkrime, ku shfaq vlerat e individualiteteve letrare e artistike (Emerson the Individualist dhe Other Art, ndër të tjera), duke çelur kështu shtegun drejt vlerave të reja estetike. E megjithatë, gjatë kësaj periudhe nuk shohim ende të përmenden emrat e figurave moderne europiane, kur në fakt, Apolineri me shokë ishin ende në organizim e sipër të lëvizjes së tyre letraro-artistike që do të merrte emrin “simbolizëm” në bazë të propozimit që ishte bërë në në fund të shekullit XIX nga shqiptari Jean Moreas apo Jani Morea! Në janar 1910, nr. 29 i Camera Work boton katër karikaturat e meksikanit Marius de Zayas dhe shkrimin domethënës të Casseres-it Karikatura e Nju Jorkut. Po ashtu, çelet edhe ekspozita me 25 punime të Zayas në “Galerinë e artit 291” të Stieglitz. Që këtej nis reforma e dytë e revistës së tij lidhur me pikturat, vizatimet, riprodhimet dhe shkrimet me estetikë moderne, duke guxuar të goditet tradicionalja konservatore. Casseres del në tetor 1910 (Camera Work nr. 32) me esenë bombë për artin modern: “Mbi dekadencën dhe mediokritetin”. Dhe vetëm në janar 1912, për herë të parë, Casseres boton për simbolizmin shkrimin: “Essays in symbolisme subjektive”. Ndërkohë që Farsa që sapo trajtuam, do fillojë me letrën e parë Konica-Casseres drejtuar Apolinerit pas 4 muajsh, më 1 maj 1912. Kështu, duke përmbledhur sa më sipër, dhe duke parë intensitetin e veprimtarive për një art e letërsi amerikane ndryshe, por me model europian, kemi të drejtë të themi se lidhja Casseres – Konica, ka filluar që gjatë viteve të famshme të Havardit të Konicës (1910-1911), ndërkohë që Casseres kishte bërë sakaq edhe një udhëtim të shpejtë në Europë më 1910, aq sa të nuhaste atje artin e ri kubist që po lindte dhe artin e mirëfilltë afrikan. Shohim pra dyshen tonë Casseres-Konica, njëri me origjinë hebraiko-spanjolle, tjetri me origjinë shqiptare në miqësi të ngushtë, po edhe në rreth të gjerë miqsh e intelektualësh amerikanë,25 gjë që do të vazhdojë gjer në shkurt 1913.
Rrethanat si janë njohur Konica-Casseres janë ende të panjohura, por vitet e Havardit dhe mjedisi amerikan i Letrave e i Artit, poliglotizmi e erudicioni doemos e favorizonin një njohje e miqësi të tillë të ngushtë. Ndoshta ata janë njohur në ndonjë aktivitet artistik, kur e dimë që Konica ishte frekuentues i rregullt i Artit të Madh, i ekspozitave e i koncerteve simfonike. Ndoshta nëpërmjet revistës Camara Work, siç ndodhi njohja e Konicës me Apolinerin nëpërmjet revistës l’Européen në shtator 1903. Sidoqoftë, nisur nga përvoja e tyre e pasur në fushën e publicistikës, letrave dhe artit avangardist, ata kishin ç’t’i përcillnin shoshoqit. Sidomos Konica, që kishte njohur nga afër mjedisin europian modern, që kishte marrë pjesë edhe vetë me shkrime e botime shijeholla që e vendosnin atë në pararojë të intelektualitetit europian (sidomos dy librat e tij Mbi Edukimin dhe Ese mbi gjuhët e gjalla…) dhe që kishte bashkëpunuar me Apolinerin e Remy de Gourmont në revistat e tyre le Festin d’Esope dhe Mercure de France. Lidhja e tyre nuk ishte për të pirë thjesht një kafe turke, apo për të rrëkëllyer një whiski, por ishte lidhje miqësore për këmbim idesh dhe erudicioni, e pse jo, edhe për “aventura extra-artistike” të tipit të mësipërm. Dhe për shqiptarin, “Farsa” apo “Lojnia” Konica-Casseres-Apoliner që shtjelluam më sipër do pasonte menjëherë xhonglimin publicistik Konica-Aladro Kastrioti (në vitet 1909-1911) me romanet ende të panjohura për publikun Martesa e Lejlës dhe Sotiri e Mitka.
Mund të shtrohet pyetja, qoftë edhe me skepticizmin më të skajshëm: si ka mundësi që tërë këto kanë mbetur gjer sot në hije, në heshtje, si nuk janë përmendur kurrkund? E vërteta është se gjurmët e gjithçkaje intriguese koniciane, plot mistere e të papritura, janë të stampuara e hallakatura në dokumente e shkrime, në alegoritë e tij, në marrëdhëniet dhe qëndrimet “e çuditshme” ndaj figurash e ngjarjesh të caktuara, ku duhet qëmtuar me imtësi e gjykuar me ftohtësi. Sepse Konica, që nga ajsbergu i tij eruditiv, me dritë-hijet e veta, të xhonglonte intelektualisht, të vinte dhe të luante në majë të gishtave, siç thotë populli. Por e vërteta e thjeshtë është se në mjediset e larta intelektuale, qoftë të Europës, qoftë të Amerikës, qoftë mes bashkëpatriotësh, Konica impononte kudo personalitet në shkallë të epërme, dinjitet e respekt, mbi të gjitha si politikan, diplomat dhe burrë shteti i veçantë, deri aty sa Apolineri e pat thënë hapur e publikisht që më 1906: “Nëse Shqipëria do të ishte shtet, ai do të ishte padyshim kryeministri i saj”.27 Pra, vetë qarqet e larta intelektuale, apo ajka e intelektualitetit euro-atlantik e ruante atë, do guxonim të thoshim, mbante qëndrime serioze ndaj tij për të mos e “kompromentuar” në asgjë.
Pas vitit 1913, dhe gjatë viteve të luftës së parë botërore, gjithçka do fillojë të ndryshojë, dhe dyshja Konica-Casseres do shpërbëhet përkohësisht, secili në udhë të vet: Konica në Europë thellon veprimtarinë e tij patriotike, në mbrojtje të fateve të Shqipërisë, Casseres, falë shtigjeve që i ka çelur edhe Konica, intensifikon lidhjet e tij me avangardistët modernë, kryesisht me Remy de Gourmont nëpërmjet Mercure de France, teksa Camara Work dhe Galeria e Artit modern, Avenue 5 New York, zë të shfaqë vepra të Pikasos, Braque, Francis Picabia, Kandinsky, Laurvuk, Cezanne, Van Ghog, Brancusi, Rivera, etj. Casseres thellon nocionin e “bovarizmit”28 të Jules de Gaultier, si nocion çelës i kritikës letrare dhe psikopatologjisë, nocion i përcjellë më parë në Amerikë nga James G. Huncker, mik i ngushtë i De Casseres-it. Më 13 mars 1915, në kronikën “Një amerikan na shkruan”, Remy de Gourmont prezanton De Casseres-in te publiku intelektual francez, kur shënon: “Benjamin de Casseres – shkrimtari më i vrullshëm, më i pavarur, por shpesh, më paradoksali dhe ndonjëherë më poetikisht i errëti që kam njohur”.29 De Casseres nis kështu të përkthehet në Francë.
Më 1919, ai martohet me bukuroshen Adèle Mary Jones (Bio Terrill – ndarë nga i shoqi i parë), dhe me Konicën, mikun e tij të hershëm shqiptar, ai do takohet në Amerikë pas luftës, në vitet 20. Kjo dëshmohet tërthorazi jo vetëm nga pohime gojore ish-vatranësh, por edhe kur Konica boton më 1922 një nga kryeveprat e tij “Katër pralla nga Zullulandi”, tek përmend emrin Adela, kur shkruan këto vargje “simbolisto-erotike” në frëngjisht: “Adèle, / T’es belle! / J’aime tes gros nichons, / Folishon! / T’es ronde, / T’es blonde”. Përkthimi ynë i lirshëm, siç do apo nuk do t’i pëlqente Konicës: Adelë, e bukur je, / Cicat e mëdha m’i ke, / Cicat e tua dua / E azdisur ç’më je / Topolake ç’më je, / Leshrat e verdhë ç’m’i ke.30 Mund të mendohet këtu se kemi të bëjmë me një rastësi në përdorim emrash të përveçëm, veçse, nga studimi ynë i gjertanishëm, na del se rrallë ka gjëra të rastësishme nën penën e Konicës. Madje edhe një nga zogjtë e tij që e quante Fritz dhe për të cilin flet në letrat dërguar Apolinerit, Konica e bën apolineriançe, toger Frtiz, që do të jetë një nga personazhet kryesorë të romanit Martesa e Lejlës.
Në përfundim mund të themi se përtej çdo lloj çudie, fantazie, ekscentrizmi që mund të keqinterpretohet nga ky studim – por që e tejkalon figurën e gdhendur në mendjen tonë të rilindësit klasik shqiptar prirë drejt romantizmit idealizues të përparuar -, te figura e Faik Fisnik Konicës gjejmë përherë mendjen e ndritur si askush, të prirë drejt modernes së përparuar, drejt Perëndimit të avancuar, ashtu, i pakapshëm siç ishte në kohë, hapësirë e ide, pa profetë e dogma.
*1 Nënvizim i Guillaume Apollinaire në shkrimin portretizues Faik Beg Konitza, La Vie anecdotique, Mercure de France, nr. 357, vëll. XCVII, 1 maj 1912, viti 23, Paris, MCMXII
2 Pierre Caizergues, Revue d’Histoire Littéraire de la France, éd. Armand Collin, Paris, septembre-octobre 1995, nr. 5, f. 772. “Faik Konitza alias Benjamin de Cassères” është një formulim që figuron në disa letra që ndodhen në Fondin Guillaume Apollinaire, Correspondance NAF – 27164, Archives et Manuscrits, B.N. F.
3 Alfonso Reyes, Obras completas, XXI, Letras Mexicanas, Fondo de Cultura Economica, Primera Edicion 1981, f. 13-14.
4 Libri i adresave të Apolinerit gjendet i arkivuar në Bibliotekën Kombëtare të Francës, departamenti Manuscrits et Documents dhe është botuar në Que Vlo-ve?, seria 2, nr.3, korrik-shtator 1982, f.3-9, Dresat. Jepen konkretisht mjaft adresa tepër me interes për studiuesit, që dëshmojnë për lidhjet e Apolinerit me figura te rëndësishme të botës së letrave, artit e të politikës dhe konkretisht për objektin e studimit tonë: /Albert de Kostrowitsky, c/o Mrs Southgate, 11 west 39 th St. New York City USA/.; Benjamin de Casseres / BOX 956 Saint-Louis-Missouri-Et. USA/; Faik beg Konitza /39th Baable Road-Highbury London-N/; Konitza Mehmed Konitza/ Bath Club 34 Dover Street N. London. – Archives.
5 John Adlard, Un soir de demi-brume à Londres… (Një mbrëmje në gjysmë mugëtirën e Londrës…), përkthim nga Pierre Coustillas, bot. A L’écart, 1988, f. 38.
6 Libër i Apolinerit botuar më 1913, tekst madhor rreth kubizmit.
7 Willard Bohn, Apollinaire and the International Avant-Garde , State University of New York Press, Albany, 1977, chapiter 3, p. 44.
8 Nga arkivi personal, F.Andrea.
9 Është e njohur se Konica kishte në Amerikë një rreth të gjerë miqsh gazetarë e shkrimtarë, dhe në ndonjë rast flet për ta pa i cilësuar me emra, sikurse ndodh në tetor 1931 kur shkruan: “Lajmi i botuar nga ca gazeta amerikane se kam për të dhënë dorëheqjen time është pa themel edhe rodhi nga një keqkuptim. Burimi i tij është një gazetar amerikan i njohur, miku im, i cili më ka ndihur disa herë….” (F. Konica, Vepra 3, bot. Dudaj, f. 412.
10 Benjamin de Casseres ka lënë dorëshkrim rreth 1000 faqe “Ditar”, titulluar “Fantazia Impromptu”. Fillon që nga viti 1925, dhe gjendet në bodrumet e Bibliotekës publike të New Yorkut. Ndoshta ky ditar përmban edhe të dhëna për Faik Konicën, që do të ishin jo pa interes për Letrat shqipe.
11 Nënvizimi ynë, F. Andrea.
12 Letra nr. 16, F. Konica drejtuar Apolinerit, 19 gusht 1904, BNF, Departamenti i Dorëshkrimeve dhe Dokumenteve, NAF 25201-25245-NAF 27429.
13 F. Konica, Vepra, SH. B. N.Frashëri, Tiranë, 1993, f. 203.
14 F. Andrea, Fletore koniciane nr. 4.
15 F. Andrea, Pena të arta franceze për shqiptarët, f. 490.
16 Pierre Caizergues, Billet du vieux diplomate, Que Vlo-Vle? Serie 2 , nr. 6-7, prill-shtator 1983, Actes du colloque de Stavelot, 1982, f. 1-3.
17 Nënvizimi ynë.
18 Ngadhënimi i Materies. Është titulli i kryeveprës së piktores Annie Louisa Robinson Swynnerton (1844-1933).
19 Parabrahma apo Brahmani suprem shndërrohet në Pierrot, apo në personazh të thjeshtë karnavalesh, sipas konceptit fetar të intercesionit.
20 Afërdita në mitologji personifikon dashurinë, kënaqësinë, bukurinë, kurse Viçi i artë në Bibël është simbol i adhurimit.
21 Kaq shumë do bindej Apolineri me këto “pohime” sa në kronikën Faik bej Konica shkruan: “Hoqi [Konica] dorë nga Europa, nuk boton më Trumpeta e Krujës, ndoshta as Shqipëra vetë nuk bën pjesë më në preokupimet e tij, dhe ky pasardhës i bashkëluftëtarëve të Gjergj Kastriotit shëtit tani midis afaristëve të miçiganit melankolinë e vet prej evropiani shumë të ditur, të poetit të zhgënjyer…(Luan Starova,” Faik Konica dhe Gijom Apoliner, Një miqësi europine”, Onufri, 2001, f. 50.
22 Latinisht: të përshëndes dhe mirëmbetsh.
23 Botuar në Revue Anglo-Américaine , 1929-1930, Paris, les Presses Universitares de France, vëll. VII.
24 Më 15 korrik 1924 në një artikull të “Shqiptari i Amerikës”, Konica boton artikullin Lëvizja Kombëtare, ku shkuran: “Duke marrë nër sy sa prapa ka mbetur populli i Shqipërisë dhe sa pak i kuptuar është (për provë un’ i nënshkruari mund të jap faktin që këto tre vjet që u-ndodha në krye të Vatrës nga as një anë s’kam gjetur kundërshtime më të tërbuara se sa nga ana e çifçive, konservatisma e të cilëve nuk e duron dot socialismën t’ime, ndonëse është një socialismë fare e butë), duke marë këtë farë populli nër sy, kabineti i Fan Nolit është më i miri që mund të bëhej.” Për mendimin tonë një pohim i tillë, pa kurrfarë ngjyre ideologjike, pasqyron një koniunkturë specifike të caktuar (Revolucionin e Qershorit 1924), dhe nga ky fakt nuk ka pse të nxjerrim një rregull. Megjithatë, çështja kërkon analizë më të thellë.
25 Në rrethin e miqve të De Casseres bënte pjesë, në mënyrë të veçantë Marius de Zayas, me të cilin ai ishte njohur që më 1906 në Meksiko kur themeloi atje revistën e tij El Diario, ndërkohë që Zayas drejtonte revistën El Diario Illustrado. Të dyja revistat do mbylleshin me urdhër të presidentit meksikan Porfirio Diaz, për shkak se godisnin regjimin e tij. Të dy miqtë kthehen në Amerikë dhe vijojnë bashkëpunimin e tyre. Pas vitit 1910, Zayas do të shkonte vit për vit në Europë, i frymëzuar e i pasionuar pas artit të ri, duke krijuar lidhje me Pikason e rrethin e tij. Në këtë mënyrë Franca dhe arti i ri modern do të ishin një arsye më shumë që ai të lidhej edhe me Faik Konicën nëpërmjet De Casseres-it.
27 L. Starova, Faik Konica dhe Guillaume Apollinaire, një miqësi evropiane, vep.cit.f. 60.
28 Fenomen konceptualizues në shoqëri, me vlerë aplikacioni psikologjik, mbi bazën e veprës së G. Flaubert, Zonja Bovari.
29 Remy de Gourmont, Pendant l’orage, Paris, 1915, f. 113-114.
30 F. Konica, Vepra 2, f. 14.

PREZANTIMI I REVISTES”ALBANIA” TE FAIK KONICES

January 29, 2016 by dgreca

Botohet me rastin e Vitit te Faik Konices Shpalle nga VATRA ne SHBA dhe me rastin e botimit te plote te revistes ne Prishtine/
Shkruan:Prof.as. Dr.KOLE TAHIRI-Bruksel/
Per prezantimin e revistes “Albania” te Konices kemi shfrytezuar koleksionin e saj te plote, ruajtur me kujdes nga Shoqata “Iliria” e Brukselit, me kryetar intelektualin shqiptaro-belg z. D. Duraku.
Njohja me kete reviste presticioze shtron disa pyetje te clat kerkojne pergjigje:
– Cilat kane qene kushtet politiko-shoqerore ne te cilat doli ne skene revista “Albania “-Kur dhe ku u botua kjo reviste?
– Cili ka qene qellimi kryesor i botimit te saj? Cfare tematike ka trajtuar gjate viteve te egzistences se vet?
– Cfare ndikimi ka ushtruar revista ne zgjimin kombtare te shqiptareve dhe ne levizjen mendore atdhetare? Sa i ka bere ajo te njohur Shqiperine dhe shqiptaret ne opinionin evropian dhe ate boteror? Ne ç’mase idete madhore kombetare te trajtuara ne kete reviste kane arritur te realizohen ne jeten kulturore dhe historine e shqiptareve? Ne problematiken e gjere atdhetare, te shtruar 110 vjet me pare ne kete reviste a vazhdojne te ndeshen ide dhe referenca politiko-morale rilindase, te cilat vazhdojne te ruajne aktualitet? A gjenden ne te ide dhe çeshtje te pa trajtuara ende, nga studjuesit tane?
– Ne fund te fundit, çfare vlerash dokumentare-historike perfaqeson “Albania” per kulturen, gjuhen e njesuar letrare shqipe, letersine artistike kombetare dhe historine tone?
– Ne ç’mase ia arriti “Albania “qellimit patriotik per te cilin doli ne drite?
Po perpiqemi te belbezojme diçka ne pergjigje te pyetjeve te me siperme.
Qe ne kontaktin e pare, me kete reviste te bie ne sy, se ke ne duar nje document serioz, te formuluar mjeshterishte, me kopetence profesionale, shije te spikatur artistike, simbole kombetare si dhe mjete e gjuhe lerare brilante te gjetura, nga nje mendje e holle atdhetare, ne momentin e duhur historik kombtare.
Rrethanat kombetare dhe nderkombetare, ne te cilat doli ne drite „Albania“ kane qene komplekse, te tensionuara e me rreziqe fatale per shqiptaret. “ I semuri i Bosforit“ po rreshqiste, pandalshem ne gremine.
– Shoviniste fqinje kishin mprehur „dhembet“ per coptimin e trojeve tona etnike. Reformat e Tanzimatit u kishin dhene te drejten kombesive jo-turke te hapnin shkolla ne gjuhet e tyre amtare. Vetem shqiptareve nuk u njihej nje e drejte e tillle, me preteksin se ata i perkisnin sepse kombesise turke.
– Me ritme te shpejta po perhapeshin shkollat ne gjuhet turke, greke, serbe, bullgare etj. Qellimi i tyre ishte asimilimi, zhberja dhe zhdukja e shqiptareve dhe e gjuhes se tyre amtare.
– Rindindasit kishin dhene kushtrimin, percaktuar referencat moralo-polike per bashkimin kombetare dhe hapur rrugen. Ishte formuar Lidhja e Prizrenit, flaka e se ciles u shua, relativisht shpejt.
– Egzistonte nje tradite e shtypit shqiptar, jashte vendit, por, shpesh afatshkurter, me rreze te vogel veprimi, por edhe me prirje te huaja: greko-file, sllavo-file, turko-file, italo-file etj.
– Ne trojet tona etnike idete kombetare perhapeshin fshehurazi, ne kushtet e perndjekjes dhe terrorit te eger osmanist.
– Forcat anti-shqiptare luanin role te pallogaritshme kombtarisht te rezikeshme.
– „Varka“ e vogel shqiptare lekundej ne dallget e „sunamit“ te perçarjes kobzeze. Drejtimi i saj humbja e identitetit kombetar dhe fshirja e Shqiperise nga harta gjeografike e Evropes Juglindote
Ne keto kushte asfiksimi dhe stanacioni historia thirri ne skene edhe atdhetarin, erudit dhe energjik, 21 vjeçarin, Faik Bej Konica, nga nje dere e shquar e Konices.
VESHTRIM SIPERFAQESOR DHE ILUSTRATIV I „ALBANIA“!
A. Ne faqen e pare te numerit 1, vellimi 1, te vitit 1897 lexojme:
¬ Viti i botimit: VITI I PARE
¬ Cfare eshte? E perkoheshme shqip, shkruan ç’do gje, del nje here ne muaj.
¬ Emertimi: “ALBAN IA”
¬ Merret me: LITTERATURE, LINGUISTIKE, HISTORI, SOCIOLOGJI.
¬ Numri, koha e botimit: Numer 1, 25 mars, viti 1897
¬ Permbajtja: dhene ne nje kuadrat ne shqip dhe frengjisht
¬ Dy tri fjale si parathenie……………… REDAKSIA
¬ Armiqt’ e Shgiperise……………….. THANK SPIRO BEG
¬ Vjersha……………………………… THOMA ABRAMI
¬ Lulia e malevet……………………… HASAN AGA
¬ Per Kasandren(frengjisht)…………… RONSARD
¬ Lajthimi…………………………….. NJE PERMETAS
♣ Per themelin e nje gjuhe letrarishte shqip T. S. B.
¬ Deftimshkruarat e vjetersise mbi rrenjet e kombit. HOMERI
Ne dy anet e kuadratit, ku eshte vendosur permbajtja e lendes, jepen dy citate: njeri greqisht(Asius Samos) dhe tjetri anglisht(Lord Bajron). Nen citatet e mesiperme jane vizatuar dy kallxa, gruri te cilat, perveç vlerave sombolike krijojne edhe harmoni estetike te fages se revistes. Vijojne:
> KRYE-SHKRONJES(Drejtori) THANK SPIRO BEG(anash,majtas).
¬ SHKRONJES-ARKETAR: VISKA BABATASI(anash, djathetas)
¬ Adresa e redaksise: “BUREAUX DE LA REVUE ALBANAISE:
87, RUE SAINT-BERNATD, 87
A BRUXELLES
1897
Qe nga numri 9 i vitit 1897, nen emertimet e me siperme, me shkronja te medha, rishpaloset qellimi i se perkoheshmes, bashke me nje lutje per memedhetaret:
“Qellimi i se perkoheshmes “Albania” eshte ky: te shuhen lufterat, te mos derdhet me gjak ne Shqiperi, po te kete paqe dhe bashkim, e me urdherim te Lartmadhesise Tij Sulltanit edhe me ndihmen e Zotit Math te behen shkolla shqip dhe kombi shqiptare te veje perpara ne dituri dhe ne miresi dhe te kuptoje ku jane interesat e tij te verteta”. (Shenim: Konica, ne fillim ka pasur nje fare besimi tek Sulltani, por me vone e ndryshoi kete mendim, aq sa u denua qeveria osmane me vdekje, ne mungese.( K.T.).
Kjo shpallje perseritet ne te gjith numrat qe pasojne, deri ne fund te vitet 1897. Ne numrat e viteve te mevoneshem, ky shenim eshte hequr nga redaksia.
B.BALLINA E NUMRIT PARE, VITI I DYTE I BOTIMIT 1898.
– Ne sfondin e nje balline me ngjyre jeshile te mbyllet, qendron figura e nje shqiptari toske, ne kembe, pak te hapura, ne doren e djathet mban pushken e gjate, mbeshtetur ne toke, perpara kembeve, doren tjeter e ka vendosur siper nje liberi, te hapur, ku gjenden, te vizatuar edhe 2-3 instrumente shkencore.Ne kostumin kombetare te luftetarit terheqin vemendjen fustanella e gjate, e bardhe, tipike shqiptare dhe jeleku karakteristik. Figura mbulon, pothuajse tere faqen e revistes.
– Ne sfond, pas kokes se luftarit, ngjeshur edhe me armet e brezit ndriçon dielli (personifikim i lirise), rrezet e te cilit valviten, ne formen e (flakeve)gjarperinjeve duke forrnuar nje kurore e cila mbulon tre te katertat e pjeses se siperme te ballines. Me germa te medha ne secilen rreze lexohet “ALBANIA”.
– Ne anen e djathet, siper paraqitet nje steme e familjes princerore te Kastrioteve.
– Ne kendin e poshtem, te po kesaj ane gjendet portreti i Skenderbeut me kostum kombetare, me perkrenare ne koke, i rruar, me mustaqe.
– Tabloja mbyllet me nje shirit te bardhe, i cili zgjatet qe nga kemba e luftarit, vazhdon perposhte kornizes dhe ngrihet deri ne lartesin e syve te portretit te heroit. Ne shirit eshte shkruar: Gjeregj Kastrioti i thanun SKENDERBEG.
– Ne anen e djathet, perpara luftarit te lirise duken, ne sfond (veshtire te dallueshme), male, nje lugine, dy ullinje, rrahur nga stuhiat dhe nje skice e vogel luftimesh me shpata,
– Terheqin vemendjen, ne keto dy portrete : pamja fizike dhe fizionomia : mimika, syte, veshtrimi, balli, nofullat, goja, muskulatura e fytyres, ne tere pamjen e tyre shprehin ndjenja : fisnikerie, butesie, humanizmi, harmonie, dinjiteti, bukurie etj., te denja per qyteterimin evropian. Te dy portretet, pa sforcim, apo ashpersi, (per te cilen akuzohen shiptaret), trasmetojne tipare te karakterit shqiptare: burreri e vendosmeri, siguri, perqendrim, qetesi, vullnet, besim ne vetevete, durim, trimeri dhe vetepermbajtje.
Pra, jane dhene me mjete figurative, mjetet kryesore te cilat u duhen shqiptareve per te fituar lirine: Armet, librat, dituria, heroi kombetare, simbolet dhe bota e pasur, e civilizuar e qytetarit te kohes.
– Ne kendin e majte siper, me shkronja te medha eshte shkruar frengjisht: REVUE, ne kendin tjeter, siper BJ-MENSUELLE.
Ballina paraqitet e mbingarkuar, por me proporcione perfekte e qartesi pamjeje, bere nga dora e artistit shquar belg, Paul Noucquet, sipas idese se Konices.
Siç eshte thene, çdo vellim eshte i perkthyer edhe ne frengjisht.
C. BALLINA E DYTE, NISUR NGA VITI 1900
Ballina e revistes, ne vitet e mevoneshme ka ngjyre te verdhe. Ne pjesen e siperme te saj jepen: Vellimi, p.sh. XI 1907 XI Volume. Me poshte, me shtrirje ne tere faqen eshte shkruar: A L B A N I A. Nen kete titull, ne dy kollona shkruhet ne shqip dhe frengjisht: “E perkoheshme shqip. Del dy here ne muaj. U themelua me 1896″.
– Ne qender, ne sfondin e zi te nje drejtekendeshi, me gjatesi nga lart-posht eshte vizatuar nje SHQYT(steme). Ne mesin e tij spikate shqiponja, midis krereve te se ciles ngrihet nje flakadan. Dorezen e tij e mbeshtjell nje shirit i vogel, ne te cilin eshte shkruar “UNITAS”. Thirrje per bashkim te shqiptareve te çfaredo feje apo krahine qofshin ata.
– Gjoksi i shqiponjes bulohet nga nje perkrenare, ne cepin e majte, siper te se ciles varet nje kryq i zi. Nje shirit i bardhe, siper perkrenares mbeshtjell trupin dhe perfundon ne te dy anet e qafes se shqiponjes, duke i lene krahet e lire, gjysem te mbledhur. Ne te eshte shkruar: „ALBANIA“. Ne te dy anet e shiriti aty prane qafes shkruhet , majtas: anno dhe ne te dhjathten: 1896 – Dy kthetrat e kembeve mbajne nje shirit te bardhe, varur, ne forme harku mbi te cilin eshte shkruar latinisht: “UNGUIBUS ET ROSTRIS”, i shqiperuar do te thote: “Shqiponja dykrereshe i ruan te drejtat e veta me sqep e kthetra”.
– Ne te dy anet e drejtkendeshit te zi lexohet ne shqip(majtas) dhe frengjisht(djathetas): “Te mbahet e rritet kombesia. Te lerohet e zbukurohet gjuha se gjuha eshte shenimi i kombesise. Te permiresohet gjendja e popullit, se, kur nuk eshte i vobeket populli kombesia mbahet e tere e forte dhe e lire”.
– Me poshte shenohet, po ne dy gjuhet e me siperme: Vjersha, kenge te popullit, gjuhesi, histori, shkence dhe te reja.
– Ne fund te faqes shenohet adresa e re ku duhet te dergohen: letrat, ndihma, pajtimet etj.“To the Editor of „Albania“ 3, Oakly Crescent, City Road, London, E. C.“
Ne secilin numer te volumi 2, viti 1898 eshte perdorur edhe nje gravure e veçante. Ajo gjendet ne kendin e majte te faqes se pare te revistes, larte, brenda nje katerkendeshi i cili ze nje te katerten e faqes. Aty jepet nje are-ugar, qielli i kalter me nje re te bardhe dhe kodra, prapa se ciles, dielli qe po lind shperndara rrezet mbi horizont. Keto elemente jane dhene prapa figures muskuloze te bujkut, figure e cila te kujton statujat e antikitetit grek. Bujku, me doren e djathet te shtrire anash, ne ecje e siper hedh faren ne are qe pret te mbillet. Figura shprehe shprese per korrjet e ardheshme. Siper ketij drejtkendeshi shenohet, me shkronja te medha titulli simbolik: “Mbillni qe te korrni“! Ne fund te tablos, majtas jepet emri i piktorit: P. Noucquet dhe ne krahun tjeter „A mon ami Faik beg Konitja. Po ne kete faqe, vazhdon kryeartikulli i numrit, e keshtu me radhe numtat e tjere deri ne fund te vitit 1898.
– Ne numrat e kesaj reviste ndeshen pak fotografi te disa personaliteteve kombetare, figurash historike, albanologesh,etj. si p.sh., Ismail Qemali, Fan S. Noli etj.
– Ne mbyllje te ketij prezantimi shtojme, se revista, ne vitin e pare, ne çdo numer ka patur nje fashikull e pak, d.m.th. 16 deri 24 faqe. Ne vitet e mevoneshme, çdo numer ka dalur me 2, ose me tre, e madje, ne ndonje raste edhe me 4 fashikuj, d.m.th., perkatesisht me: 32, 48 dhe deri 64 faqe. Formati i revistes, qe nga viti i dyte ka qene:23.5 x 17.5. Faqosja e secilit numer, qe nga numri i pari e deri ne fund mund te sherbeje si model imitimi edhe ne ditet tona per revista te kesaj natyre.
A. VESHTRIM STATISTIKOR I REVISTES “ALBANIA”
¬ Viti i themelimit!- 1896.
¬ Data e daljes se numrit te pare!-25 mars 1897.
¬ Vendi i botimit! A. Nga 1897 deri ne prill te 1902 Ne BRUKSEL.
¬ Nga viti 1902 deri me 1909: Ne LONDER
¬ Ideator, drejtor dhe botues!rank Spiro Beg.
¬ Motoja e revistes: ” Mpron te drejtat e kombit Shgiptare”!
¬ Sa here dilte? Dilte nje here ne muaj.
¬ Sa vite ka vazhduar te botohet? Eshte botuar 12 vjet pa nderprerje.
>Sa numra kane dale? 144 numra, me afro2500 faqe, secila ne dy kolona, ne 12 volume.
Rubrikat: LITERATURE, LINGUISTIKE, HISTORI, SOCIOLOGJI
¬ Nenrubrikat:
¬ Vjersha:Gjithesejt-307 me 3578 vargje.
¬ Kenge te popullit:Gjithesejt: 85 me 1444 vargje.
¬ Perralla dhe perralleza:Cope 30.
¬ Histori, filozofi:Studime historike: 73.
¬ Letratyre e huaj:Perkthime, shkrime 17.
¬ Letratyre dhe gjuhe: Krijime, studime, polemika etj.: 159
¬ Shkence, çeshtje ekonomike: Shkrime: 56.
¬ Propogande kombetare: Kryeartikuj (7) e shkrime te tjera: 223.
¬ Politike, lajme te reja, tetra etj. Gjithesejt: 334.
¬ Zera gjithesej: 605
– Nenrubrika, sipas rastit kane levizur ose kane munguar.
– Bashkepunetore: Mbi dhjetra e dhjetra autor shqiptare (me pseudonime), rilindas te shquar, perfaqesues te shquar te besimeve fetare, intelektual te rinje, nga te gjitha trojet etnike shqiptare dhe nga diaspora e shtrire ne kater kontinente. Midis tyre : Naim Frasheri, Gjergj Fishta, Luigj Gyrakuqi, Aleksander S. Drenova, Filip Shiroka, Hile Mosi, Kostantin Sh.Gjeçovi, Zef Skiroi, Murat Toptani, Fan S. Noli, Pashk Bardhi, Aleksander Xhuvani, Kole Kamesi, Ndoc Nikaj, Mit’hat Frasheri, Mati Logoreci, Anton Xanoni, K.J. Trebicka, Viske Babatasi, Kristo P. Luarasi, Ibrahim Temo etj.
Bashkepunetoret e huaj jane : belgj, francez, anglez, gjerman, kroat, polake, danez etj. Per te argumentuar origjinen e shqiptareve Konica u referohet autoreve te vjeter : Homeri, Herodoti etj., shkencetareve evropian bashkohore, albanalogeve te shquar etj ?
– Qendrat e shperndarjes: Bruksel, Londer, Lajpcig, Paris, Vjene, Trieste, Venedik, Athine, Filipopoli, Kairo, Aleksandri, Stamboll, Bukuresht, Halle(Gjermani)
Shtrirja ne kohe:Nga 1897 deri me 1909.

Hapsira gjeografike: Kontinentet e Evropes, Azise, Afrikes dhe SH.B.A.
Prof. Dr. K O L E T A H I R I
¬Bruksel, Mars-20- 07
***
R e v i s t a “A L B A N I A” D H E K O H A”*
– Paqitja, qofte edhe ne vija te trasha e qellimit, ideve themelore, permbajtjes, rrugeve e mjete-ve qe perdoren ne kete reviste per zgjimin kombetar te shqiptareve eshte nje ndermarrje e vesh-tire. Ajo do te kerkonte kohe te konsiderueshme studimi, nga specialiste te fushave te ndrysh-me.
– Qellimi i botimit te revistes formulohet ne menyra te ndrysheme, si, p.sh.: “Te mbahet e te rritet kombesia. Te lerohet gjuha se gjuha eshte shenimi i kombesise. Te permiresohet gjendja e popullit, se kur nuk eshte i vobeket populli kombesia mbahet e tere e forte dhe e lire”. Ne numrin 9, te vitit 1897 ndeshim: “Qellimi i se perkoheshmes “Albania” eshte ky: te shuhen lufterat, te mos derdhet me gjak ne Shqiperi, po te kete paqe dhe bashkim,…, te behen shkolla shqip dhe kombi shqiptare te veje perpara ne dituri dhe ne miresi dhe te kuptoje ku jane interesat e tij te verteta”. Diku tjeter percaktohet si moto e revistes: “Mpron te drejtat e kombit Shqiptare!” Me poshte, theksohet se: “Kombetaret Shqipetare kane nevoje per nje organ i cili te mbetet ne çdo ndodhje besnik tek ideali Shqiperia per Shqipetaret,- dhe kane aresye te shprehin se do te gjejne te “Albania” trupesimin e ndjenjave te tyre”.
– Problematika qe trajtohet eshte sa e gjere, aq dhe e pasur. Duke e pare ne teresi kete veper prej 12 vellimesh, me afro 2500 faqe, me shumesine e ideve e çeshtjeve qe trajtohen, me paraqitjen dhe analizen ne rrafshet sinkronik e diakronik rezulton, se kemi te bejme me nje encikopedi te vogel te botes shqiptare, te kultures dhe histories sone,
– Do te perpiqemi, te sjellim diçka:
a). Nga programi i “Albania”dhe ne ç’mase eshte realizuar ky program?
b). A ruajne aktualitet ato ide, tani qe kane kaluar 110 vite nga botimi i kesaj reviste?
Referencat do te jene autentike, ashtu siç ruhen ne koleksionin e “Albania”. Atehere:
1. Per gjendjen e mjeruar, injorances dhe varferise te cilen, pushtimi shumeshekullor osman i kishte katandisur shqiptaret Konica shkruante: “…, se gjumi qi na ka zene eshte kaqe i rende, sa dhe fasha nga kurrizi ne na nxjerrçin, nuke do t’i ndjejme”. Eshte ky shkaku qe ne “Albania” jepen thjeshte, qarte, lehtekuptueshem dhe sakte shkencerisht mjaft koncepte baze, ide, teori etj. si bie fjala: komb, liri, liri e vetedijes, bashkim, tolerance, qyteterim evroperendimor, mesimi politik etj, etj. Konica, p.sh., theksonte se: (?? **Te jepet edhe termi Komb mendaonje shenim) “Liria eshte te mundet njeriu: 1, te besoje ç’i do zemra; 2, te thote ç’i do zemra; 3, te shkroje ç’i do zemra; 4, te beje ç’i do zemra, veç ato qe jane kunder lirise se njeriut tjeter”. ( ! ** Te behet nje nderhyrje per shtemberimet e sotme: arbitraritetin, arrogancen, kriminalitetin, intolerancen, anarshine, shkeljen e ligjeve, cenimi i jetes dhe dinjitetit te te tjereve etj.
2. Problemet e medha me te cilat perballej kombi, jo vetem ngrihen, por jepen edhe rruget e mjete per zgjidhjen e tyre.
– Keshtu, p.sh.,ne “Albania” insistohet se: “Me e madhia nevoje per ne Shqiptaret sot per sot eshte bashkimi. Pa bashkim nuke vetem kurr s’kemi per te vajtur perpara, po as do te na quajne komp bota”.
– “…Eshte nevoje qe Shqipetare te mençur te kuptojne, qe feja eshte nje gje veç kombit, qe para te jemi te krishtere a muhamedane, jemi te gjithe Shqiptare, rrojme te gjithe ne Shqiperi, dhe perdorim te gjithe nje gjuhe. Dhe Shqiptaret e mençur e te urte qe kuptojne kete gje, kane per detyre t’u japin te tjere Shqipetareve t’a kuptojne dhe ata”….”Le te nisim pra, qe sot, gjithsekujt sa i mundet, kete bashkim aq te mire per perparimin tone. Te duhemi te gjithe si vellezer; te mos kursejme as voitje as te holla per te mbjelle dashurine midis bijeve te Shqiperise”.
– Ja se si u drejtohej revista shqiptareve me se 100 vjet me pare: “Vellezer Shqiptare! Miaft rrojti e gjora Shqiperia jeten e Kurmit(fizikut); duhet edhe ajo te nisi tani te roje jeten e mendes (la vie intellectuelle). Jeta e mendes eshte te hapim te tere zemrat tona, te flasim vellazerisht njeri kundrejt fjales se tjaterit, te kuvendojme si njerezit te qyteteruar qe mblidhen te leftojne me fjale per ideat e tyre. Mos besoni se keshtu do te largohi njeri tjaterit! Per kundre, do te qasemi me shume, se do te njihemi me mire, s’do te kemi mendime te fshehura, dhe do te kuptojme qe te tere jemi te lidhur me dy lidhje te arta: desherimi i se Vertetes e desherimi i Shqiperise”.
– Edhe revista, thoshte Konica duhet te jete e tille ku njerezit shkembejne mendimet e tyre: “ E Perkoheshmja, duhet te jete si pazar,- nje pazar ku gjenden njerez te pasur, njerez te vorfere, gra, burra, djem, te krishtere, muslumane, te pafe, te tere tok, dhe duke kuvenduar, mirren vesh per mbrothe’e punerave tyre”.
– Terheq vemendjen MODELI i shkelqyer i BASHKIMIT e BASHKEPUNIMIT te intelektualeve e memedhetareve shqiptare, qe arriti te realizoje Konica per nxjerrjen e “Albania” organ mbareshqiptare.
– Edhe me figuren, vepren, shembullin, krenarine per origjinen, me punen dhe tere jeten e vet, Konica dha nje model te shkelqyer prej memedhetari te perkushtuar, model i cili, ne gjirin e emigracionit shqiptare vazhdon te mbetet i pa arriteshem.
– Veshtroni, se ç’behet me Shqiperine e shqiptaret sot e gjithe diten! A nuk eshte rasti per te kujtuar profecite proverbiale te te madhit Faik Konica: “Armiqet me te medhenje te shqipetareve jane vete shqiptaret!”dhe “Shqiperine e formuan idealistet dhe do ta prishin politikanet e keqinje shqiptare”! (Nen vizimet K.T.) A keni ndjekur se ç’po bejme politikanet e sotem shqiptare (te majte e te djathet) per te realizuar nje pale zgjedhje per pushtetin vendor ne Shqiperi? Vezhgoni “kulturen e tyre demokratike” te komunikimit edhe tani qe kane kaluar 16 vite “demokraci”!
– Nuk mund te mos ndalemi pa iu referuar perseri Konices. Ne, insistonte ai duhet te punojme sipas mesimeve te histories: “ Shqiperia nuk eshte nje shkemb qe te beje ç’te doje, e pa-vene re dhe e pa-pyetur. Ndodhet ne Evrope, dhe nuk mund te rroje perveç ne u sjellte pas parimeve evropiane. Vetem sharlataner, pianecer, dhe te prishur mentsh, mund t’i keshillojne popullit shqiptare te sillet pas menyres se princ Tuanit dhe te grusht-dhenesve te Kines. Jemi ne Evrope. Jemi ne Ballkan. Si u çliruan popujt e tjere te Ballkanit? Duke thelluar historine e çlirimit te tyre, do te gjejme programn e çlirimit t’one.
– Tani,ne qofte se e kendojme me kujdes, dhe te shkoqitur, historine e zene ne goje, shohim se keta popuj u çliruan ne ate mase qe u treguan te pjekur ne mesim politik. Kur nisen patriotet grek, ne krye te shekullit te XIX-te, t’i luten Evropes t’i çliroje, gjithe bisedimi ish rreth e rrotul pyetjes: A jane Greket miaft te perparuar ne mesim politik (eduction politique) sa te jene te zotet te vete-qeverisen?” Duke vazhduar me poshte Konica theksonte, se Mesimi Politik eshte kudo dhe kurdohere paleca e çeshtjes”. (Nenvizimet jane te Konices). Pak me poshte vazhdon: “Ne qofte se i permbledhim te gjitha argumentet e vena perpara tash tri-dhjet vjet, kunder çlirimit te Shqiperise….munde t’i permbledhim ne nje: “Shqiperise i mungon mesimi politik.
– Na rezulton, sipas “Albania” rrugen e mesimit politik te qyteteruar e kane kuptuar drejt dhe zbatuar, vetem dy politikanet e medhenje shqiptare: Ismail Qemali dhe Ibrahim Rugova.
Te gjitha te sharat e armiqeve dhe qortimet e miqeve permblidhen po aty! Thene ne terminologjine e sotme na mungon kultura demokratike.
Keto i shkruante Konica ne revisten “Albania”ne vitin 1907.
3. Nje tjeter veçansi e revistes “Albania” eshte, se tematika e saj perseritet, pothuajse nga numri ne numer. Por, çdohere, rimarrja behet ne kendveshtrime, nivele te reja, me detyra e forma te tjera duke nisur qe nga formulimet ne tituj, si p.sh., C’eshte kombi?, Cka do me thane komb?, Kombi dhe feja etj. e deri tek permbajtja, argumentet qe sillen, problemet, rrugezgjidhjet etj. Aty, mjeshterisht shmagen perseritjet dhe zgjerohen e pasurohen idete si edhe mjete e realizimit te tyre.
4. Per thellesin, saktesine shkencore dhe pjekurine e mendimeve dhe rrygezgjidhjeve qe rekomandohen ne kete reviste deshmojne mjaft te dhena. Aty levrin mendimi i kualifikuar dhe talenti i mbi 120 intelektualeve nga te gjitha trojet shqiptare, me bagazhet e tyre kulturore, dhene brenda nje kohe 12 vjeçare.
Ne reviste terhiqet mendimi dhe pervoja e mendimtareve me te shquar te diasporas si dhe i miqeve te shqiptareve, albanologeve te mirenjohur, deri tek antropologet e medhenj etj.
5. Ne kete reviste trajtohen, jo vetem problemet e kohes midis dy shekujve, por edhe ato te nje strategjie te larget kombetare, p.sh., “Albania” insistonte qe, shtetit te ardheshem shqiptar i takojne te gjitha ato territore ku flitet gjuha shqipe, perfshire Kosove, Cameri etj., ose, p.sh., çeshtja e gjuhes se njesuar shqipe e te tjera probleme te cilat jane future ne rrugen e zgjidhjes, por, per nje pjese te mire te tyre zgjidhjet kane qene politike, gjysmake e shpesh te padrejta. Kujtojme ketu problemin e trojeve shqiptare te lena, padrejtesisht jashte kufijeve shteteror te Shqiperise etj.
6. Nder problemet me natyre sociologjike eshte edhe çeshtja e emancipimit te femres shqiptare. Konica jep ndihmes te shquar per kuptimin e drejte filozofik te problemit dhe hap horizont per zgjidhjen e tij? Per kete qellim Konica perkthen pjeset perkatese nga filozofi gjerman Shopenhauer dhe sjell plot shembuj nga lirite e te drejtat qe gezonte gruaja ne vendet e perparuara te Evropes, Amerikes etj. Duke folur per gruan shqiptare Konica theksonte: “ Ne komb t’one, duket se tere hollesia e mendjes dhe e zemres, tere bukuria e karakterit dhe sjelljes, i kane rene per meras(pjese) gruas”.
7. Le t’i referohemi bashkepunimit te fruteshem te Konices me miqet belgj per nxjerrjen e revistes dhe per çeshtjen kombetare.
– Skulpetori i mirenjohur belg, Paul Nocquet (bashkepunetor i se Perkoheshmes per fytyrat) ka punuar dy ballinat (kapertinat) e “Albania” te cilat jane perdorur ne te gjithe numrat e saj si dhe mjaft gravura, skica e pamje te tjera. Bashkepunimi ka qene i tille sa qe belgu, ne njeren prej gravurave, krahas emrit te vet shenon edhe” A mon ami Faik Konitza”.
– Me shume dashamiresi, drejtori i te fameshmit “Institut Geographique” te Bruselit, Zoti Elisee Reclus ndihmoi Konicen duke ngarkuar gjeografin z. Bertrand dhe kartografin M. Patreson, te cilet punuan tre muaj per te bere, te paren “Harte te Shqiperise”.
– “Zoti Maurice de Waleffe, nji pendetar i njohur, shkrues te gazetat e perditeshma “L’independence Belge” e “Le Messager de Bruxelles”, shpalli ne kete te funtme, me 27 te marsit(1900), nji artikll, nen titullin “Ata Shqipetaret e eger!- nji Shqipetare ne Brusel”. Ne kete artikull,qi eshte ne kuvent me kryeshkruesin e Albanies, Zoti de Waleffe tallet me ata qi thone se Shqipetaret jane t’eger, e rrefen pse ka mbetur mprapa Shqiperia e ç’te drejta kerkojne atdhetaret e vendit t’one.”, “… e i a dime per te mire qe u-mundua te rrefente te drejtat e kombit shqiptar”.
– Dihet, se z. Victor Henry, profesori i gjuheve orientale ne Unversitetin Katolik te Leuvenit arrin ne perfundimin, se perpara greqishtes se vjeter duhet te kete egzistuar nje gjuhe tjeter, me e hereshme, pellazgjishtja prej se ciles buron gjuha e sotme shqipe.
– Eshte faji dhe injoranca jone qe bejme, aq pak perpjekje per t’a njohur opinionin belg me Shiperine, Kosoven dhe shqipetaret qe banojne ne Belgjike! Ne kete mefeshesi tonen, gazetaret shkruajne per ato qe ndeshin ne rruge, d.m.th., per kriminalitetin shqiptare dhe per fatin e prostitutave shqiptare. A eshte e drejte qe te perfaqesohemi vetem me keto dy kategori tonat, te cilat, fatkeqesisht shqetesojne belgjit bemires e demokrat, ketu ne vendin e tyre? Mendojme se JO! dhe perseri JO! A nuk ka vend ketu per te mesuar nga shembulli i Konices dhe i “Albania”? Mendojme se PO! Madje, shume !
– Me revisten ”Albania” kane bashkepunuar edhe shkrimtare, albanolog, dijetare te huaj si Guillaume Apollinaire, Pierre Bayle, Emile Legrand,Tullio Erber, Jan Urban Jarnik, Theodor Ippen, Albert Thumb, Jules Oppert, Michel Breal, Max Muller, Julios Pisko, Holger Pedersen etj.

Na terhoqen vemendjen ne kete reviste:
a) Konica, per çdo ide, apo problem qe trajton zgjedhe edhe MODELET me te mira, te cilat ua rekomandon shqiptareve per arritjen e qellimit kombetar. Ai ndalet ne shembuj e fakte te llojllojshme, konkrete e bindese se bashku me mbeshtetjen historike e teorike. Modelet qe sje-lle Konica jane modele shtetesh te vegjel si Irlanda, Danimarka, Belgjika etj., modele qeverisjesh demokratike, modele mbreterishe te vogla, vendesh te cilat ecnin ne rrugen e zhvillimit, perparimit e qyterimit te kohes.
b). Shqiptaret, ne udhekryqet e tyre historike, per arritjen e çlirimit kombetare u gjenden perpara dy RRUGEVE, te kunderta, te cilat Konica i quan shkolla:
– a) Shkolla e rruges te armatosur. Per kete Konica thote: “E para shkolle nxe (meson) se po te vriten ata qe i kundershtohen lirise kombetare, ahere do te çlirohemi pa dyshim, se s’ka kush te na ndaloje. Ne te tjera fjale, kjo shkolle, nuk njeh tjater udhe per çlirimin, perveç se assassinate te veçanta per sot, dhe te gatiturit ne vrasje te pergjitheshme a massacre per nesre”.
Me poshte Konica vazhdon: Eshte e vertete se shkolla qe predikon, si nje systeme kombetare, assassinatet sot, nje massacre a vrasje te pergjitheshme neser, kerkon vetem te marre rendesie ne sy te guvernes turke duke derdhur gjakun çurke”. Per kete shkolle,- vazhdonte Konica jane karakteristike: “Ripi, burgu, syrgjyni, konfiskatsioni,…” dhe arrinte ne perfundim se : “Andaj,duhet t’a shikojme, jo si nje rrezik te koheshem i cili do te shuhet vetiu, po si nje rrezik te perseritur dhe te vendosur,- si nje rrezik, si nje turp, si nje plage, si nje murta te gjithenjeshme”. (Nenvizimi K. T.)
– b).“Ne kundershtim me kete shkolle katilesh dhe sharlatanesh, qendron nje Shkolle e Dyte, e cila beson se çlirimi i nje kombi, si çdo gje tjeter ne bote, mund te arrihet vetem me methudhe. Cila eshte methudha ketu? Jo tjater, se te punuarit pas mesimeve te histories”. Pra, eshte fjala per rrugen politike, paqesore, demokratike, te matur, diplomatike. Konica ishte i rrahur mire me keto probleme, sepse ne qender te vemendjes kishte çlirimin e kombit te vet.
– Prandaj theksonte: “ Trajtimi ( krijimi) i nje Shteti eshte nje e bere nerkombetare, “acte international”; dhe nuk arrin qe nje komb t’i thote vetes Shtet, po duhet t’a njohin edhe Shtete e tjera per te tille.
Te njohurit e nje Shteti te ri eshte nje ngjarje e madhe, se ngjet te cenet edhe interesat e shume kombeve te tjera”.
– Kerkesa imediate eshte qe t’i thuhet ndal rruges ushtarake, do te thonim Lindore, sllavo-komuniste, nga njera ane dhe te perqafohet, rruga e mençur, e ekuilibruar, paqesore, e kultu-ruar, polike, diplomatike, arsimore dhe demokratike, te rruges se propogandimit brenda vendit e te nderkombetarizimit te ceshtjes shqiptare, te gjetjes se miqeve, perkrahes te çeshtjes sone, d.m.th., te shfrytezimit te mundesive qe krijon rruga parlamentare, nga ana tjeter.
– I madhi Faik Konica, para më se nje shekulli, pa medyshje zgjodhi te dyten, d.m.th., rrugen e qyteterimit perendimor, qyteterimit evropian.
– Mbi te gjitha, veçanesia historike, monumentale, e revistes “Albania” qendron ne ate se: orientimi, fryma, qellimi, modelet, rruget qe duhen ndjekur, absolutisht gjithçka eshte e lidhur me qyteterimin perendimore. Ne çdo “qelize” te kesaj reviste shprehet, misherohet, analizohet e zberthehet mentaliteti, shpiri dhe bota e qyteruar perendimore.
Sa per ilustrim: Te veme ne flamurin tone,- kushtrimonte Konica,- parullat e medha franceze: “barazi, liri, vellazerim!”. Konica rekomandonte: rrugen paqesore, konsesusin, tolerancen, mesimin politik, shqiptarine mbi gjitheçka, lirine dhe te drejtat e njeriut, lirine e vetedijes, te shoqerise, gruas, etj. tipike per jeten e shoqerise perendimore. Konica, nepermes “Albania”, ju kujton shqiptareve mesimin, qe Victor Hygo u jepte francezeve: “ Shpetoni- si te dredhur nga terbimi- vendin tuaj nga roberia, emrin tuj nga turpi!”, u perseriste thirrjen e Dantonit: “Guxim, prap guxim, gjithenje guxim!”.
– Konica duke i njohur memedhetaret me kulturen perendimore i ftonte shqiptaret te mos derdhin me gjak me njeri tjaterin, te mos vriten me per dhjame qeni per te huajt, por t’u
kthehen puneve, paqes e qetesise. “ Duhet pune, pune dhe pune,- keshillonte Konica dhe shtonte me poshte: “ Fjales pune t’i lidhemi me mish e me shpir!”.
– Me “Albania”, – thoshte Konica synojme qe t’i bejme: “…bashkatdhtaret t’ane te kuptojne se ka ne jete pune me te bukura, se vrasja nga prapa, shtypja e te dobetit, vjedhja, çpifja, dinakeria;- me nje fjale, ne e perdoreçim kohen qe na mbetet, jo duke qyteteruar kombin shqipetar, po duke e vene n’ udhe te qyteterimit: atehere do t’a kemi vene ne udhe te çlirimit, dhe mund te kemi shprese se do te veje mbare”.
– Konica, ne “Albania” pa medyshje per gjitheçka i drejtohej qyteterimit Perendimor. Keshtu, insistonte per alfabetin latin, bazohej ne modelin e letersise franceze, keshillon qe te rinjet te shkolloheshin ne vendet perendimore. Ai orientohet, deri ne shpirtin e humorit anglez, sarkazmen franceze, lirizmin italian e keshtu me ralle.
– Nuk eshte e rastit qe, Konica mbeshtetej, aq shume tek Shkodra, kultura e historia e saj, si panteon i kultures perendimore. Jo me kot “Albania” mbeshtetjen me te madhe e gjeti tek kolonia shqiptare e Egjyptit, sepse Egjypti ishte me larg Stambollit dhe me afer Evropes.
Konica u bente thirrje bashkatdhetareve qe “te vime ne ment!”, te zgjoheshin nga gjumi i rende!, te ktheheshin e te perqafonin Qytererimin Perendimor! Per ndyshej, paralajmeronte ai, do te jemi te humbur.
– Konica, gjate atye viteve qe drejtoi “Albanian” ka kryer aktivitet te gjithaneshem, plot shpresa te suksesesheme ne favor te çeshtjes shqiptare. Ai ka shfrytezuar te gjitha mundesite, njohjet e shumeta personale direkte dhe organet e shtypit te huaj per te krijuar nje atmosphere, sa me te favorshme ne qarqet e huaja diplomatike per te drejtat e kombit shqiptare.
– Keto ishin disa nga deshirat dhe aspiratat e shqiptareve te shprehura dhe rekomanduare 110 vjet me pare ne revisten “Albania!”.
– Te nderuar lexues! Merrni ne duar, sipas perkatesise besimtare dhe deshires Biblen apo Kurhanin, se bashku me objektivitetin shkencore, logjiken e ftofet dhe zemren tuaj atdhetare, larg paragjykimeve politike e ideologjike dhe pleqeroni:
– Cilat nga keto ide e strategji te cilat permenden nga Konica ne “Albania” nuk jane aktuale, sot e kesaj dite per te gjithe shqiptaret kodo qe ndodhen?!!
– A nuk flasin ato per gjenialitetin e ketij shqiptari te madh, te mohuar nga diktatura enveriste ?!
– A i ka sherbyer çeshtjes kombetare angazhimi i tij atdhetar, se bashku me tere krijimtarine artistike e shkencore mbi gjysem-shekullore?
– A nuk kemi te bejme ketu me nje veper e cila, jo vetem duhet te rizbulohet, te ribotohet, si monument kulture, por edhe, mbi bazen e saj te hartohen programe e strategji afatlargeta kombetare?
– Akademite e shkencave te Tiranes e Prishtines a e kane hartuar ende nje platforme, me te plote mbarekombetare, se sa ajo, qe eshte dhene, me aq largpamesi ne revisten “Albania”?
– Per keto, e plot te tjera te kesaj natyre te fton dhe te nxit Konica me vepren e tij “Albania”, klasike ne llojin e vet.
– Nuk ka dyshim, se paraqesin vlera te veçanta edhe kendveshtrimet e natyrave: filizofike, sociologjike, etnografike, pedagogjike, psikologjike, dhe padyshim ato politike te revistes “Albania”. Analizen dhe vleresimet mbetet qe t’i bejne specialistet e fushave perkatese.

DITURIA, SHKOLLA DHE MESIMI NE GJUHEN SHQIPE*

– Pasi u konsultova me “Faik KONICA. VEPRA” te Shtepise botuese “Naim Frasheri”, Tirane, 1993, redaktuar nga Rozeta Uçi, Sabri Hamiti “Faik Konica: Jam une”, Shtepia botuese Onufri, Tirane, 1994 dhe me monografine e Prof. dr. Jup Kastratit “Faik K O N I C A” te “Gjonlekaj Publishing Company” NEW YORK, 1995, si dhe me shkrime te tjera per Konicen me lindi ideja qe mbi bazen e revistes “Albania” te ndalem ne dy probleme pak ose aspak te trajtuara ne studimet tona:
– a). Ne idete e shprehura ne kete reviste mbi rolin e diturise, shkolles shqipe dhe mesimit per ndergjegjesimin dhe perparimin e kombit tone drejt lirise e çlirimit kombtare, si dhe –
– b). Ne mendimin etno-psikologjik te Faik Konices dhe bashkepunetoreve te “Albania”.
Te permendim diçka per secilen prej ketyre dy çeshtjeve :
A) Ceshtja e shkolles shqipe dhe arsimimit te kombit.
Konica, si iluminist trajtonte gjeresisht dhe thelle problemin e shkolles shqipe, te arsimimit e kulturimit te shqiptareve. Keshtu, ai shpjegonte, pa u lodhur, ne çdo numer te revistes nevo-jen, domosdoshmerine e hapjes se shkollave shqipe, duke sqaruar teorikisht dhe me shembuj konkret vleren, dobine e shkolles, mesimit per zgjimin dhe kulturimin e kombit,
– Ndalej ne rrezikun qe paraqisnin mbi 3000 shkollat turke, greke, italiane, bullgare, malazeze etj.te hapura ne territoret shqiptare te fundshekullit XIX-te dhe theksonte domosdoshmerine mbylljes se tyre e zevendsimin me shkollen ne gjuhen shqipe.
Keto shkolla te huaja,- theksonte Konica,- bejne politiken e shteteve qe i kane hapur dhe i sherbejne perçarjes se shqiptareve midis njeri-tjetrit.
– Ne “Albania” i kushtohej vemendje e veçante shkolles se vashave ne Korçe dhe shpjegonte nevojen e shkollimit te vajzes shqiptare, argumentonte nevojen e dergimit te “… te rinjeve te squar te mesojne ne nje nga universitet e medha te Evropes, a ne Boston e ne Harvard”, jo per t’u bere nepunes, sherbyes te guvernes osmane, por per t’i sherbyer atdheut te tyre, Shqiperise.
– Konica kembengulte ne domosdoshmerine, qe çdo vater shqiptare te kthehej ne shkolle dhe çdo prind, çdo njeri i ditur te kthehej ne mesimdhenes.
– Ne revisten “Albania sillej pervoja e françeskaneve ne Shkoder, te cilet zhvillonin ligjerata me te rriturit per zgjerimin e horizontit te tyre kulturore. Ligjertatat mbaheshin nga intelektual te ndryshem, njohes te problemeve qe trajtonin. Gjithashtu, shkruhej per pervojen e shkollave te mbremjes, per te rritur ne Boston te cilat frekuentoheshin nga shqiptaret etj.

– Nuk mund te presim, thuhej ne artikujt redaksional te drejtorit te revistes, deri kur te hapen shkollat shqipe, te cilat ende nuk i kemi, nuk kemi kohe te presim deri sa te rriten nxenesit e ketyre shkollave per te fituar lirine dhe pavarsine tone. Ajo kohe eshte e larget, prandaj ne duhet te hapim shkolla ne cilat te mesojne gjuhen amtare burrat me mustaqe te cilet do t’u dalin zot fateve te memedheut.
– Krahas kesaj, Konica u bente thirrje, atyre intelektualeve atdhetare te cilet kishin kryrer shkolla te huaja, qe t’i futeshin, me deshire dhe vullnet mesimit te gjuhes shqipe,
sepse keshtu do t’i sherbenin me mire çeshtjes kombetare.
A nuk eshte aktuale kjo ide largpamese edhe per ditet tona, per ata qe mbarojne shkollat e larta ne Europe, Amerike etj?. Shtetet tona lypset qe te gjejne format, mjetet dhe t’u krijojne atyre mundesite per t’i vene aftesite e tyre intelektuale ne sherbim te zgjidhjes te problemeve tona kombetare. Shembujt pozitiv nuk mungojne, por ata jane krejtesisht te pamjaftueshem.
– Jo vetem, per fundin e shekullit XIX-te, por edhe per ditet tona paraqesin aktualitet mendimet e Konices per mesimin e gjuheve te huaja, per raportin midis gjuhes amtare dhe gjuheve te huaja, per rendesine dhe vlerat e anglishtes dhe te gjermanishtes per shqiptaret etj.
– Ne “Albania” kembengulej ne pergatitjen e mesuesve te gjuhes shqipe, ne botimin e librave per te rriturit, te letersise artistike etj.
Problemet e shkolles shqipe, te mesimit dhe kulturimit te shqiptareve ne kete reviste jane te shumeta dhe me vlera, jo vetem historike. Ato kerkojne njohje te shumaneshme dhe trajtim te veçante.
Konica me revisten e tij ka dhene ndihmese te jashtezakoneshme ne zgjidhjen e problemeve madhor te arsimimit dhe kulturimit te shqiptareve, prej te cilave varej direkt hapja e shkollave ne gjuhen shqipe si:
– Per hartimin e alfabetit te gjuhes sone,
– Hartimin e ortografise se saj,
– Pasurimin e fjalorit te gjuhes shqipe,
– Krijimin e gjuhes letrare shqipe,
– Krijimi i letersise kombetare etj..
– Pergatitjen e bazes materiale didaktike, te librave te shkolles, harttave etj.
Qe ne fillimet e para, ne “Albania” hidheshin idete e debatohej rreth ketyre sfidave te medha kombetare, argumentohej domodoshmeria e trajtimit dhe zgjidhjes se tyre. Aty shpreheshin mendime per gjetjen e rrugeve te zgjidhjes dhe jepeshin ndihmesa seroze prej bashkepunetoreve te kesaj reviste.
Konica eshte ideator nismetar, por me vone, nje nga me te paret qe u futet seriozisht ketyre çeshtjeve duke botuar vepra qe perbejne kontribute serioze, te cilat, tashme njihen ne gjuhesine, letersine artistike dhe ne kulturen shqiptare
Keto do te perbenin guret themeltare te shkolles shqipe, kolonat e zgjimit kombetar. Pa keto baza, as qe, mund te behej fjale per hapjen e shkollave shqipe. Per zgjidhjen e ketyre detyrave kapitale te se ardhmes se kombit Konica ka dhene ndihmese prej lideri, prej rilindasi te madh, prej intelektuali te jashtezakonshem dhe atdhetari te shquar.
– Konica, ne shtypshkronjen e vet ne Bruksel, ne viti 1902 boton :
1. “Historia e Shqiperise” te Ndoc Nikajt, me 1902 me 416 faqe.
2. Me interesimin, kujdesin dhe ndihmen direkte te Konices arrihet te behet, e para “Harta Gjeografike e shqiperise”, per te cilen ai shkruan, se hodhem ne te pak emera qytetesh e katundesh per te lehtesuar punen e nxenesve etj.
Konices nuk i shpetonte, asnje rast i çeljes se shkollave per mesimin e gjuhes shqipe ne kolonite shqiptare. Me admirim, jepeshin herepashere, jo vetem informacione per punen e atdhetareve per mbajtjen e ketyre shkollave. Konica shkruante me konsiderate dhe lavderonte shoqatat dhe atdhetaret qe benin te mundur funksionimin e ketyre shkollave.
Gjithashtu, nuk harronte Konica qe te lavderonte militantet qe jepnin mesimin e gjuhes shqipe ne keto çerdhe te atdhetarizmit.
– Merite te veçante ka Konica per zbulimin dhe botimin e te dhenave per simbolet shqiptare qe do te perdoreshin edhe ne shkolle per edukimin e nxenesve me ndjenjen e krenarise kombetare, si p.sh..
1.Te flamurit te Skenderbeut,
2. Te Himnit kombetar,
3. Te te dhenave per jeten e heroit Gjergj Kastrioti-Skenderbeu,
4. Te dhenave per armet dhe perkrenaren e heroit tone kombetar, vendndodhjen e tyre.
5. Per simbolet qe deshmojne identitetin historik e kombetar te shqiptareve,
6. Per lashtesine e races sone,
7. Lashtesine e gjuhes shqipe,
8. Per identitetin e veshjeve tona kombetare,
9. Te folklorit, kanuneve me doket e zakonet thjeshte shqiptare.
10. Kengeve e valleve tona te larmishme,
11. Te virtyteve shqiptare, nderit, beses, burrerise, karakterit shqiptare etj.
12. Te natyres se virgjer e te mrekullueshme shqiptare.
13. Te kushteve mjedisore, klimes e deri tek rrezet e diellit per kalitjen dhe ruajten e shendetit.
14. Te guzhines origjinale shqiptare etj. etj.
– Mendimet dhe idete e Konices dhe te bashkepunetoreve te tij te shprehura ne revisten presticioze “Albania”, nga 1897 deri me 1909, ne Bruksel dhe Londer jane nje zberthim dhe pasurim i metejshem i Programit te madh te Rilindjes Kombetare per ndergjegjesimin e baskeatdhetareve, per kulturimin dhe bashkimin e tyre. Ato perbejne preludin, parathenien ideore, arsimore e kulturore e shpalljes se Shtetit te Pavarur Shqiptare, me 28 nentor 1912.
Ne kete menyre revista “Albania” u kthye ne nje shkolle te madhe mbarekombetare, ndonse ne ilegalitet te thelle.
Veshtrim etno-psikologjik mbi vetit e mira e te liga te shqiptareve*
– Duke u ndalut ne problemin e veçorive etno-psikologjike, mendoj, se eshte veshtire te ndeshet edhe nje i dyte si Konica, qe te kete njohur aq thelle vetite e mira e te liga te shqiptareve, boten e tyre te brendeshme, veshtruar, kurdohere me syrin realist, kritik, me syrin e qytetarit te kulturuar evropiano-perendimor.
– Konica ben radiografine e shpirtit shqiptar. Ne emer te shqiptarit Konica “refehet” me sinqerite, sikur te ishte perpara Krishtit, apo profetit Muhamet. Sinqeriteti dhe ndershmeria e Konices jane te jashtezakonshme. Per nga thellesia dhe çiltersia e mendimit ato jane perla te etno-psikologjise shqiptare te kohes se vet. Ato meritojne analize dhe trajtim te veçante. Ketu po ndalemi ne ndonje perfundim duke sjellur edhe shembuj konkret.Pra, veshtrimi perqendro-het vetem ne kufinjet e revistes “Albania”. Ne vitet e me voneshme Konica mirret gjeresisht me kete teme, por kjo perben objekt te nje trajtimi tjeter.
-Nga analiza psikologjike qe i ben Konica shpirtit shqiptar mund te themi se:
A). Rilindasit para Konices, me qellim te caktuar atdhetar, gati i hyjnizonin vetite e shqiptareve duke dhene, jo shqiptarin, ashtu, siç ishte ne realitet, po, me teper shqiptarin ideal, ate se si duhej te ishte Ai. Ne dallim prej tyre, Konica e paraqet shqiptarin lakuriq, ashtu siç e ka bere nena, siç ishte ne realitet, pra, shqiptarin e vertete te kohes per te cilen shkruan.
– Po te doni shembuj i gjejme tek Konica me shumice:
– “Me te medhenjet armiqt e Shqiperise,- e thame,- jane Shqipetaret.
– Spiunet qe paguan Halldupi, spiunet qe paguan Greku, spiunet qe paguan Shqau, nuk jane Halldupe, nuke Greker, nuke Shqe – jane Shqiptare.
– Duhet me pak argjent per te bler nje shakull djathe, se per te blere vedijen e ketyre kafsheve te cilet me punet qe bejne- felliqin emrin shqiptar”.
– “ Te huajt na marrin per te poshter dhe per te eger; kane te drejte: jemi te eger dhe te poshter. Duket sikur na vjen turp t’i themi botes qe jemi Shqipetare”. Shqipetaret jane frikacake, kur duhet te jene trima dhe jane “trima” kur duhet te jene te matur, te permbajtur.
– Shqiptaret mund te akuzohen se jane kriminel, vrases, hajduter, grabites, hakmarres, genjeshtare,gjakmarres,telehtekorruptueshem, patriarkal, thashethemexhi, dembele,shpifarake, kokeforte, kuriozi te pa ndreqeshem, mendje medhenje deri dhe budallenj, etj. etj.
– Te gjithe keto, e plot te tjera kane origjinen dhe shkaqet e tyre. Ato lidhen me historine e traditat tona, me kushtet shoqerore dhe ekonomike, me pushtimet e huaja, me zonen gjeografike, me klimen, deri me ushqimin etj. por, fatkeqesisht, askush nuk eshte marre me trajtimin e tyre. Edhe kur jane bere studime, jemi perqendruar ne tiparet pozitive, duke lene ne harrese “semundjet”, ato qe rrezojne organizmin. Po a mund te vazhdohet me tej ne kete menyre? Gjithsesi, Jo!
– Paraqitja nga Konica e te ligave (aneve negative) te shqiptareve ka shpjegimin e vet.
– Njeri prej tyre mund te lidhet me formimin e thelle dhe kulturen evropiane te Konices. Ai nuk eshte per fshehjen e gjerave, plages i duhet vene gishti, bisturia. Po qe, se duam, qe plaga te mjekohet, te sherohet, te shpetoje organizmi ajo nuk duhet te fshihet, perkundrazi. A nuk bejne vendet demokratike te perendimit te njejten gje me “semundjet” e tyre bashkekohore? A nuk bente shtypi i lire i perendimit edhe ne kohen e Konices te njejten gje, demaskimin e cdo te “keqie” te kombit vet. “Mjeksia” perendomore u del “plageve” ballepereballe.nuk i fshehe, perkundrazi i zbulon, i demaskon dhe i lufton ato per te “sheruar” vetevehten.
– Aresye tjeter, mund te ishte pretendimi thjeshte atdhetar i Konices: t’i prekte shqiptaret ne seder, t’i ngacmonte, t’i orientonte, atje ku u dhemb me shume; t’i cyste, madje ne nderin e tyre, ne karater, me synimi qe t’i nxiste, t’i nxirrte nga hipnoza, nga iluzionet dhe t’u tregonte menyrat e futejes ne rrugen e qyteterimit evropian. Pra, ishte synimi i nje lideri te vertete, largpames, i cili me gjithe energjite e veta vihej ne rolin e udheheqesit shpirteror te kombit te vet.
– Nga ana tjeter, kurresesi, nuk duhet pranuar, se rruga kryesore e Konices eshte venia e theksit tek vetite e liga te shqipetareve. Perkundrazi, “artileria e rende” e tij mbeshtetet dhe u referohet aneva te mira (vetite pozitive) te shqiptareve, te kultivuara ne shekuj si: nderi, trimeria, guximi, besa, burreria, bujaria, mikpritja etj. virtyte te njohura shqiptare. Ato i trajton gjere e gjate ne “Albania” me qellim qe te nxiste tek shqipetaret ndjenjat e krenarise kombetare, te atdhetarizmit e te shqiptarise. Por, Konica nuk linte ne harrese anet negative (veset), te cilat beheshin pengese ne rrugen e clirimit dhe te qyteterimit te tyre.
– Mund te kete ndikuar edhe nje shkak i trete: per te qene sa me bindes, sa me te sinqerte, d.m.th., per t’i treguar botes, se jemi edhe ne evropian, si te tjeret me te mira, por edhe me te meta e dobesi. Per t’u tregua te tjereve, se ne i njohim te metat tona dhe kemi forca per t’i luftuar ato. Per te treguar se kemi bote te pasur shpirterore, moral te qendrueshem dhe karakter te forte. Pra, shqiptaret jane te çilter, te sinqerte, te ndershem, te hapur, por edhe kompleks dhe, si te tille duhet te na njohe e pranoje Evropa me te mirat dhe te ligat qe bartim, ashtu siç jemi ne realitetin tone historik dhe shoqeror.
– B). Konica per paraqitjen e botes shpirterore te shqiptareve me anet pozitive dhe ato negative, veshtruar ne rrugen e zhvillit tone shoqeror, sociologjik e psikologjik perdore rruge, forma e mjete nga me te larmishmet: Ngjarjet historike, kenget popullore, legjendat, gojedhenat, fjalet e urta, perrallat, vjershat epiko-historike, tregimet artistike, etj.
– Si forma (mjete) u referohet dilogjeve te shkurtera midis personazheve qe perfaqesojne te kundertat, polemikave, ironise, satires, groteskut, sarkazmes therese etj.
– Konica, me qellim per t’i bere shqiptaret te njohur ne bote u referohet shkencetareve, studjuesve, udhetareve, ushtarakeve, diplomateve, gazetareve etj. miq te shqiptareve si p.sh., Hanit, Lordit Bayron, Hobhausit, Likut, Zonjes Edith Durham, Baronit Nopça etj.
– U referohet albanologeve te ndryshem gjerman, austrak,francez, polake, danez etj. Ata kane sherbyer, vizituar, kane bere ekspedita studimore ne trojet shqiptare, i njohur direct e kane shkruar per shqiptaret.
– Disa prej tyre njohin dhe flsnin gjuhen shqipe. Ja nje rast i tille: Konica sjell ne “Albania” kujtimet e gazetarit shume te njohur francez, z. de Blowitz, “pervendes i “ Times “-t ne Paris. “z. de Blowitz u-poç me Virchoww-in me 1878, ahere kur mbahej ne Berlin mbledhja e madhe e Shteteve qe shkurtoj aq bukur Turqine.
“ Kur ndenjem,- refen z. Blowwitz- fjala ra hop mi Mbledhjen qe mbahej. Po flisnim per kekimet e kombeve te vegjel qe ziheshin kush t’ish me i pari ne turqine Europiane.
– Doktori Vitchov (antropolog i njohur gjerman? Nenvizimi K.T) u-ngrit me nje here ne kembe: “ Qeh! (ja), me tha, kio eshte randza (raca) me te vertete e pare e ketyre vendeve. “ E me vuri perpara sysh tri kotske-koke te gjitha te bera si njera tjatra. “ Nje nga shoket e tu (gazetar) me dergoi te paren, e me pastaj mora te dy te tjerat. Jane koke Shqipetaresh te vrare perj Anadollakesh. Pa shikoni keto kotske. Sa te bukura! Sa te hieshme! Kur mora kete, te paren, kujtonja se ish nje perjashtim i rregulles ( ecepton). Po jane te gjitha keshtu, koket e Shqipetareve. Qe randza me e pare, e shume me e pare, se te gjithe te tjerat.” (nenvizimet K.T.)
Me poshte Konica shprehte keqardhjen, qe kjo raca ishte lene qellimisht ne erresire nga pushtuesit e huaj, lene pa arsimuar, ndonse kultura dhe historia nuk i kishin munguar.
– Kur eshte rasti per te folur per trimerine e shqipetareve Konica, perseri u referohet te huajve: Lordi Byron ne vepren e vet “Carl Harold” shkruante: “Djemt’ e Shqiperise kane zemra te tmeruara; po nuk jane pa virtute. Kush eshte armiku qe i pa njonje here te ikijne? Besnike te zeri i mirebesise a trimerise, fluturojne burrerisht ne me te medhate rreziqe pas gjurmeve kryesorit tyre.”.
Lordi anglez i pa ata ne fushen e luftes, por edhe kur ra rob ne duart e tyre, per disa kohe. Per kete theksonte: “Ah! Sa te pakte jan’ ata njerez qe, si Shqipetaret, deftohen shpirtlarter ne te tilla gjendje (situata)”. Grumbkov pasha, nji ferik (gjeneral) gjerman, ka thane ne nje gazete te Nemces ( n’ Neue Frete Presse t’ 4 majit) qe, “” Shqyptart jan trima te çuditeshem.. Un s’ po njof trima ma t’lidhun se kta Shqyptart te cilt- tui ran plummet e topat posi bresher- niteshin perpjet kalas LLarises tui kinumun (kenduar)!”.
– Po shqiptaret si u kendojne trimerive te veta?
“Hajredin pasha po vjen Radikes;
Valle ç’u bon malet e Dibres?
Bajn hov n’ fush t’ Gorices,
Bajn hov e lidhin besen:
Hajredin pashen a dot’a presem?
Mun me Dri te gjithe do t’vdesim!
…………………………………….
Mustaf Yakini, nji kime bardhe,
Boni sulm e zu me Dardhe.
– Gjasht mij vorre kush i bani?
– Gryk-e Vogel e Sheh Zerçani!”.
– Ne forme sinteze Konica e jep legjenden e mirenjohur te shqiptarit perpara litarit te cilin kur e pyesin; ne se e kishte ndier vehten me ngusht, ndonje here ne jete, ishte pergjigjur: “Po, kur me erdhi miku ne shtepi dhe nuk pata buke me i dhane!” Aty kryeshkronjesi shton edhe dy detaje: Pyetja i drejtohet te denuarit me varje me porosi te vezirir, Mustafa Pashe Shkodranit, i cili ishte shqiptar. Pasi e mori vesh pergjigjen pashai urdheroi t’i falej jeta malesorit. E thirri Pashai dhe i dhuroi malesorit te varferi disa koke dele duke e porositur: “ Shko! ne shtepi, mbaji delet e puno aren, qe kur te vije miku, here tjeter te kesh buke me i dhane!”
– Te huajve qe kane njohur nga afer shqiptaret u ka bere pershtypje mikpritja shqiptare. Per te ata kane shkruar me admirim si p.sh., E. Durham, baroni Nopça etj, etj.
– Mund te themi se tri jane shtyllat bazament te konstruksionit psikik te personalitetit shqiptar, te vena re mire nga te huajt: nderi, besa dhe karakteri. Te tjerat si trimeria, mikepritja etj. jane derivate te tyre. Per anet e mira te shqiptareve ne “Albania” gjenden shkrime, poezi, kenge popullore, fjale te urta, legjenda e te tjera te cilat kerkojne analize e trajtim te veçante.
– Drejtori dhe kryeredaktori i “Albania” nuk ka qene psikolog i mirefillet, por shkrimtare i talentuar. Me intuite, me mendje e tij depertuese, me gjenialitet ka arritur te penetroje ne shpirtin njerezore, deri ne detajet me te thella dhe t’a paraqese boten shpirterore, karakterin shqiptar, me te mirat, e me te ligat qe bart.
– Per kete ai perdore me mjeshteri te ralle mjete, variacione te goditura artistike, sa qe, ato tipate apo vese per te cilat shkrua te fiksohen ne mendje, me mire, se po te lexosh relacione shkencore psikiologjike.
– Po i referohem, p.sh., formes sarkastike me ane te se ciles e jep ai, kurreshtjen negative te shqiptareve, sidomos ne takim me te huajt: Ja si u drejtohej bahkatedhetareve: “Po-sa u poçet me nje te huaj, t’i hidheni dhe t’a pyesni. T’a pyesni naten, t’a pyesni diten, t’a pyesni pa pushim dhe per ç’ do gje: ç’eshte, ç’ben, sa fiton, sa ka me vete, sa i kushtoi kjo, sa i kushtoi ajo, ç’ ngjyre kane breket e tija, ç’hengri dje, ç’do te haje ne dy muaj, etj. Me ne funt t’i luteni te ju tregoje kesulen t’a shikoni mire; pastaj te nemuroni sa qime ka ne koke, etj.”. Edhe ne plot raste te tjera Konica ilustron ato ane negative te shqiptareve, te cilat u bien fort ne sy te huajve, qe marrin kontakt me shptaret.
– Ne nje rast tjeter, ne forme shakaje Konica ironizon “trimerine” dhe “zgjuarsine” e labit dhe mirditorit, siç duket te dy te gardes se Kara Mahmut Pash Shkodranit: “Kur u-pushue lufta me Mal-te Zi, Mahmut Pasha ishte tui u-kthye ne Shkoder me ushterie te vet. Me nji patalok,u-nnalne per me u-shlodhe, e Kara Mahmudi pa nji foljet mi te tsillen grizhla( tosk. Lataska) kishte ngrehe çerdhen e saj. Grizhla ishte ne çerdhe sypri voeve. Pveti veziri i Shkodres: kush asht ma i holli viedhes qi munnet me shkue me i mare voet pa turit grizhlen. Nji Lap u-zotnue me e ba kete pune, bani nje bire nen çerdhe e i dzuni voete ka nji ka nji, e i shtini ne dshep (xhep) pa turit grizhlen. Po nji Mirditas, qe ish nit mas tij, i shqepi dshepin me thike pa nie tietri, e Labi tui shti voe ne dshep te vet e mirditasi tui i prite ne dore. Kur vojti Labi perpara Kara Mahmudit, e pveti Veziri per voet: Labi shtie doren ne dshep per me kerkue voete,- habi! Voete nuk ishin. Atehere Mirditasi doli e i a shpuni vezirit. E keshtu pra u-refye se Mirditasit jane edhe ma te holle se Lebet… ”.
– Se fundi, nje çeshtje nderi qe lidhet me Konicen: Sidomos, gjate periudhes 1945-1950, shtypi zyrtare, shkencor e letrar i historiografise shqiptare e akuzonte Faik Konicen si agjent te Austro-Hungarise.
– Dihet boterisht, se Ministria e Jashtme e Vjenes ka financuar, nje shume modeste, vetem per shpenzimet tipografike te revistes “Albania”, siç e ka bere edhe per financimin e ndonje gazete tjeter shqiptare. Per kete financim ajo i kishte vene Konices dy kushte: a) Ne faqet e “Albanias” te mos perkrahej asnje agjitacion per lufte te armatosur kunder Qeverise osmane, sepse kjo binte ne kundershtim me politiken e Fuqive te Medha e te vete Austro-Hungarise, njeherit rrezikonte coptimin e trojeve shqiptare nga shovinistet fqinje, dhe b). Ne reviste te botoheshin artikujt ne te dy dialektet e gjuhes shqipe, me qellim qe “Albania” te lexohej nga sa me shume shqiptare.
– Per te ndriçuar kete moment, prof. J. Kastrati ka studjuar Arkivin e Ministrise se Puneve te Jashtme te Perandorise se Austro- Hungarise, ne Vjene, te periudhes 1897-1907, materialet qe kane te bejne me Konicen. Ato, profesori i ka perkthyer e botuar.
– Mbi bazen e dokumentave te Arkivit te Vjenes, Prof. Kastrati arrin ne perfundimin se: “…figura e Faikut eshte e paster, e panjolle, e paperlyer. Ai del patriot i shquar qe gjithe qenien e tij, gjithe energjite e tij intelektuale, gjithe perpjekjen e tij i ka vene ne sherbim te çeshtjes shqiptare, te kultures kombetare, te pavarsise se Atdheut”.

« Previous Page
1
…
6
7
8
9
10
…
15
Next Page »