Fotaq Andrea – Dielli

Shën Pali në Durrës…

September 4, 2022 by s p

Nga Fotaq Andrea/

Libri i Prof. Thanas L. Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re » – një kontribut me vlerë për historiografinë shqiptare. Këto ditë doli nga shtypi libri më i ri i Prof. Thanas L.Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re ». Është libri i tij i tretë me tematikë të mirëfilltë shkencore në fushën e shpirtërores ungjillike, bazuar drejtpërdrejt te Dhiata e Re, tek ka botuar tashmë me sukses “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” më 2007, dhe “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut” më 2014. Vepra këto që përbëjnë sot që të trija një korpus unik dhe një risi të veçantë për historiografinë shqiptare, të lidhura ngushtë siç janë me udhëtimet misionare të Shën Palit, sidomos në trevat iliro-shqiptare të Ilirikumit të lashtë dhe me fillimet e përhapjes mes tyre të krishtërimit, Frymës së Shenjtë.

Me bagazh të rëndë si studiues i mirëformuar para viteve të demokracisë, kur kish punuar tashmë për 26 vjet me radhë në Institutin e Gjuhë-Letërsisë, prof. Gjika vjen me këtë libër të ri, i një veçantie të dukshme, për të vërtetuar sërish se edhe në fushën e Shkrimeve të Shenjta, përtej dogmave dhe vendimeve historike të Koncilit, përtej paragjykimeve në rrafsh të brendshëm e të jashtëm, ka vend përherë për studime të thelluara shkencore, të cilat e vendosin sot prof. Gjikën në radhën e studiuesve dhe biografëve më të njohur sidomos të jetës apostolike të Shën Palit, madje, do thoshim pa ndrojë, në pararojë të tyre, me prurje përherë të reja, përmes vështrimesh dhe analizash shkencore nën filtrin e kritikës konstuktive.

Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe përderisa këto vepra janë fryt i një pune këmbëngulëse 25 vjeçare filluar nga prof. Gjika që më 1997 në Amerikë, kur me përpjekje të vazhdueshme shkencore ai rrok fuqishëm e guximshëm një tematikë me përmasa botërore dhe me rëndësi madhore për vetë forcën e shpirtërores njerëzore. Kësisoj, tek bën objekt të punës së tij shkencore këtë fushë mjaft të vështirë e delikate, si ajo Frymës së Shenjtë përhapur nëpërmjet apostujve të saj, prof. Gjika ka meritën e padiskutueshme se ia del mbanë të flasë me sukses, në rrafsh ndërkombëtar, për kundërthëniet apo përplasjet nga një studim te tjetri të Dhiatës së Re, për kontradiktat dhe pasaktësitë që hasen në këto studime dhe në hartat historike shoqëruese të tyre, sidomos lidhur me jetën dhe veprën e apostujve të Jezusit. Duke respektuar traditën shekullore të Kishës së krishterë dhe doktrinën e saj të shenjtë, Prof. Gjika guxon dhe korrigjon me forcën e besimit shkencor tërë pasaktësitë që përmbajnë studimet historike lidhur me Shkrimet e Shenjta. Sepse ai e zotëron plotësisht lëndën biblike, di ta ndajë dhe ristrukturojë atë në mënyrë të saktë shkencore, për t’i trajtuar veçmas dhe hollësisht pikërisht katër Udhëtimit misionare të Shën Palit. Dhe e tërë kjo domosdo mbi bazën e hulumtimit këmbëngulës, tek ka vëzhguar, qëmtuar, krahasuar, arsyetuar me analiza të thella faktet dokumentare në shënimet dhe hartat e Dhiatës së Re, gjë që e lejon atë të sjellë saktësimet dhe korrigjimet e duhura, me probabilitet të pashmangshëm historiko-shkencor.

Njohës i thellë, i përpiktë, i kujdesshëm, specialist i veçantë në fushën e shpirtërores sipërpore, Prof. Gjika nxjerr fuqishëm në pah krijimin e bashkësive të para të krishtera arbërore në Iliri, krahas bashkësive greke e maqedone, si dhe rolin e madh që luante Kisha e krishterë themeluar në Durrës nga Shën Pali. Ashtu si në librat e tij të këtij korpusi të veçantë, edhe në këtë vepër të re, prof. Gjika i përmbahet me besnikëri dhe frymë krijuese ndër të tjera dy burimeve kryesore bibliografike me tematikë shqiptare, konkretisht: veprës madhore të Barletit nga njëra anë, i cili jep të dhënën e rëndësishme se “në Shtëpinë princërore të Pal Dukagjinit, në TejDrinën e Sipërme, vërehen përmendore prej mermeri, ku shihen emra perandorësh romakë… dhe gjurmë se këtu apostulli Pal u ka predikuar njerëzve besimin e Krishterë” (f.79); dhe nga ana tjetër, të dhënën burimore të jezuitit dhe historianit Daniele Farlati në veprën e tij madhore “Illyricum Sacrum”, sipas së cilës Shën Pali themeloi në Durrës në v.56 bashkësinë e parë me të krishterë dhe Kishën e saj. Dhe, pikërisht aty, në Durrës – ku ishte bërë në fushën e saj edhe përplasja historike Cezar-Pompe për fatet e botës pas kalimit të Rubicon-it dhe zbarkimit të Cezarit në gjirin e Palasës sonë –, po aty, në Dyrrahiumin historik, Shën Pali shkroi Letrën e famshme kanonike drejtuar romakëve. Nuk mungon me këtë rast, dhe me të drejtë, propozimi i prof. Th. Gjikës, me shumë largpamje dhe ndjenjë krenarie kombëtare që të ngrihet shi në Durrës përmendorja e Shën Palit duke shkruar këtë letër kanonike. E mbështesim fuqimisht këtë propozim të tij me besimin se së shpejti koha do ta bëjë realitet.

Udhëtimi i tretë misionar (UM3) dhe Udhëtimi i katërt misionar (UM4) i Shën Palit në trevat shqiptare përbëjnë kështu objekt studimi të hollësishëm për Prof. Gjikën, i cili, pasi parashtron tërë toponiminë me emrin e Shën Palit në trevat shqiptare, propozon edhe korrigjimet e tij të nevojshme të hartave zyrtare UM3 për lëvizjet e Shën Palit në këto treva shqiptare, si dhe kohëzgjatjen e këtyre udhëtimeve në vitet 52-57 (f. 92). Po ashtu, edhe për UM4, prof. Gjika nxjerr në pah sërish lëvizjet e Apostullit Pal në trevat iliro-shqiptare, gjithnjë duke pasur për bazë qytet-portin e Durrësit dhe rrugën Egnantia gjatë periudhës mars 62 – qershor 63. Dhe e jep me përpikmëri tërë këtë udhëtim: Romë – Puteoli – Brindisi – Durrës – Nikopol – Lasca – Cezara – Milet – Peloponez, etj dhe përsëri kthimin nga qyteti i Durrësit (f. 114-115).

Është e njohur se kryesisht gjatë shekullit XIX, studiues dhe dijetarë të huaj ishin të parët që trajtuan shkencërisht të dhënat historiko-gjuhësore për Shqipërinë dhe shqiptarët, sikurse ndodh edhe me këtë të dhënë të akademistit francez Jacques Bourcart (1891-1965) për udhëtimin e Shën Palit në Shqipëri tek nënvizon: “Shën Pali e predikoi atë (kristianizmin) mbi kodrën e Dyrrahut” (sipas librit F.Andrea, Pena të arta franceze për shqiptarët, f. 509-516). E megjithatë, baza e shkencave albanologjike do fillonte mrekullisht me kontributin e figurave të ndritura të Rilindjes shqiptare dhe do themelohej shkencërisht në mesin e shekullit XX, kur do të ishin tanimë dijetarët shqiptarë, historianë, arkeologë, gjuhëtarë, etj. që do të thoshin me vendosmëri e vërtetësi dokumentare fjalën e tyre shkencore që frymëzon sot dijetarët e huaj për thellime të mëtejshme në shkencat albanologjike. Dhe në këtë mes, prof. Thanas Gjika, me kompetencë studiuesi serioz flet bukurisht e ndërkombëtarisht, për të na e sjellë figurën e Shën Palit tepër njerëzor dhe tepër përkushtues për kauzën e tij të shenjtë apostolike. E paraqet këtë figurë me dashuri, vërtetësi, me tërë cilësitë e larta njerëzore e mbinjerëzore (misionare e hyjnore), duke parashtruar të dhëna të reja, saktësime e korrigjime, me frymë novatore, përtej çdo ndjenje inferioriteti, kur popuj të vegjël kanë nxjerrë dhe nxjerrin përherë figura të ndritura historike si Nënë Tereza, shenjëtorja shqiptare.

Por, që të studiuesit shqiptarë të flasin sot ndërkombëtarisht dhe në mënyrë dinjitoze në tërë fushat e albanologjisë, e sidomos në këtë fushë të shpirtërores supreme, siç bën prof. Gjika me librat e tij, lypset para së gjithash e mbi të gjitha një strategji e tërë kombëtare për punë të mirëfilltë përkthimore të veprave madhore albanologjike. E më tej me revista shkencore dhe deri te dokumentarë shkencorë. Lypset popullarizimi i figurave dhe vendeve historike shqiptare me tabela e shënjues në gjuhë të huaja, me lapidare e përmendore, me tregues historikë e katalogë, si dhe me punë të vijueshme krijuese nga autorët dhe artistët shqiptarë, nga piktorët e skulptorët tanë të talentuar.

Shqipëria po hapet përherë e më shumë për vizitorin dhe turisitin e huaj, Shqipëria ka se çfarë t’i tregojë denjësisht njerëzimit pasuritë e veta historiko-kulturore, traditat e saj të famshme në mikëpritje dhe dashuri të shenjtë njerëzore. Dhe këtë dashuri të shenjtë për figurën e Shën Palit dhe misionin e tij historik e shpreh fuqimisht libri më i ri i prof. Thanas L. Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re ».

Duke përshëndetur daljen në dritë të kësaj vepre të re, po sjellim në vëmendje të lexuesit një hartë të vitit 1886 nga gjeografi dhe kartografi i njohur gjerman Richardf Andrée që shfaq bukurisht nisjen e udhëtimit të Shën Palit pikërisht nga Durrësi ynë historik, siç e vërteton po ashtu edhe një hartë tjetër e dytë që paraqet të plota katër udhëtimet e famshme misionare të Shën Palit për të realizuar shërbimin e tij të shenjtë të përhapjes së Krishtërimit.

Skënderbeu i Fotaq Andreas

June 5, 2021 by dgreca

Nga Astrit Lulushi/

Për qindra vjet tiparet e fytyrës së tij u tretën, ose u ndërruan deri në mosnjohje; fotografia nuk ishte shpikur, por njerëzit e mbajtën gjallë duke kujtuar heroizmat e tij. Si dukej në të vërtetë Skenderbeu? Përgjigjia është evazive, edhe studiuesit ngrenë supet. Por nga sot e shohim ndryshe këtë Princ evropian, Kryezotin e Arbërit, Heroin Kombëtar të Shqiptarëve, ashtu siç e fiksoi drejtpërdrejt piktori Gentile Belini, ulur përballë heroit në vitin 1465 në Venecia. Bëmat e tij dihen, pamja e tij mes shqiptarëve erdhi në fund: “Skënderbeu” i Belinit, është zbulim i rrallë historik i Ikonografisë, që nga koha mbi 100 vjeçare kur Konica zbuloi pamjen e flamurit. Kjo pikturë skënderbegiane vjen nga studiuesi me sqimë e virtuozitet Fotaq Andrea. Puna e tij, dhe e studiuesit Dritan Muka, duke rrëmuar nëpër ankande dhe në arkivat mesjetare në Europë, nxjerr në dritë nga pluhurat e kohës portretin e Skënderbeut, krijuar në kohë reale 556 vjet më parë, ndërsa Gjergj Kastrioti ndodhej për një vizitë pune në Venedik. Piktura me titull “Scander Beco” doli në ankand në Nju Jork më 2020, dhe sot ndodhet – besojmë – në duart e ndonjë koleksionisti shqiptar, është nënshkruar nga Gentile Belini, piktor i njohur i Rilindjes Evropiane, bashkëkohës i Skënderbeut. Fotaq Andrea shkëlqeu përsëri pas një serie studimesh të shkruara mbi Heroin Kombëtar.

Ikonografi skënderbegiane – Portretet origjinale të Heroit Kombëtar

March 8, 2021 by dgreca

Pjesa e parë/

Nga Fotaq Andrea e Dritan Muka /

Nisur nga ideja madhore e Prof. Kristo Frashërit që Skënderbeu “nuk është thjesht udhëheqës i luftës çlirimtare… por është nismëtar i shtetit kombëtar, strateg, burrë shteti, faktor ndërkombëtar, ligjvënës, administrator, njeri”¹, kohët e fundit përherë e më shumë po flitet për një degë të veçantë të shkencave albanologjike, për sudimet skënderbegiane apo “skënderbegologjinë”. Termin e hasim në fillimin e viteve 2010 nën penën e të ndjerit erudit Moikom Zeqo, si dhe të Prof. Aurel Plasarit, duke përfshirë brenda kësaj kategorie historiografinë kastriotine në tërë gamën e saj të gjerë, dokumentalistikë, bibliografi, kronologji, memoralistikë, art ushtarak, topologji të fushatave të Skënderbeut, etj. Por bëjnë pjesë në studimet skënderbegiane edhe fusha të tjera të shkencave, si heraldika, kartografia, kasteologjia, letërsia, folkloristika e ikonografia apo krejt artet pamore (pikturë, skulpturë, gravurë, stampim, art ilustrativ, numismatikë, filateli, kartëpostale, etj. etj.), – të gjitha këto kushtuar ndër shekuj figurës madhore të Gjergj Kastriotit. Skënderbegologjia shfaqet kësisoj si degë e plotë dhe e mëvetësishme e albanologjisë, që shkon përherë e më shumë drejt pasurimit me zbulimet e reja që sjellin vazhdimisht fushat e dijes kastriotine. Fakti është se vepra e George Petrovitch T., “Scanderbeg, Essais de Bibliographie raisonnée…” (Sprovë Bibliografie përshkruese), Paris, 1881 – vepër madhore të cilën mund ta konsiderojmë si gjerdan të artë të skënderbegologjisë, me mbi 170 tituj botimesh historike të referuara kronologjikisht nga viti 1480 dhe mbi 50 botime “imagjinative” apo thjesht letrare² –, fakti është pra që sot kjo vepër bibliografike është tejkaluar tashmë nga qindra-mijëra tituj që përbëjnë një korpus të tërë monumental me shkrime, studime shkencore e punime letraro-artistike autorësh shqiptarë e të huaj, si dhe me dokumente arkivore të botuara apo ende të pabotuara për figurën e ndritur të Kastriotit të Madh.

Por le të fokusohemi në këtë studim tek ikonografia kastriotine – fusha jonë e parapëlqimit –, mbi bazën e Album-Antologjisë sonë “Skënderbeu, Heroi Kombëtar Shqiptar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës” (Zenit, 2017)³, që përfshin shkrime nga rreth 200 autorë shqiptarë e të huaj, me rreth 1000 ilustrime, brenda një diapazoni të gjerë kohor (1414-2017). Vëmë re dhe vëmë në dukje që në fillim, e pa kurrfarë ngurrimi, se kjo fushë e artit pamor e ka, dhe duhet ta ketë domosdoshmërisht zanafillën e vet që në gjallje të Heroit Kombëtar, ashtu si edhe vetë historiografia skënderbegiane, e cila nis me letërkëmbimin e tij me figura e personazhe historikë me të cilët bashkëpunonte e vepronte, duke i vulosur epistolat e tij, dalë nga kancelari e zhvilluar, me vulë zyrtare e sekrete. Sot, nën dritën e zbulimeve të reja, mbi bazën e studimeve serioze e të thelluara dhe mbështetur në burime arkivore e referenca historike, mund të themi me plot gojën se nuk bëhet më fjalë për një portret të vetëm autentik të Skënderbeut, siç e kërkonte që më 1901 Faik Konica tek Albania e tij,⁴ dhe siç do ta kërkonin më pas me ngulm edhe mjaft studiues, skeptikë në shumicën e tyre deri edhe kohët e fundit.

Faik Konica, që e pagëzoi aq bukur Heroin tonë Kombëtar “Babai i Kombit” dhe që zbuloi te Barleti flamurin e Skënderbeut, ka mbi të gjitha meritën e madhe të padiskutueshme se, në fushën e ikonografisë kastriotione, përmend i pari në botën shqiptare rilindase piktorin e famshëm Gentile Bellini (1429-1507) si autorin e mundshëm të portretit të vërtetë të Skënderbeut, me skicime drejtpërdrejt në natyrë, por që mjerisht këto skicime janë konsideruar “të humbura”. Kësisoj, për Konicën, tërë portretet e Skënderbeut pas vdekjes së tij, sidomos në shekullin XVI, me Barletin dhe pas Barletit, do të ishin thjesht “kopje” të një origjinali të zhdukur! Dhe porta këtu dukej kështu për dekada me radhë si e mbyllur hermetikisht.

E megjithatë, pavarësisht nga një pohim i tillë i Konicës, i formës së prerë, për mendimin tonë, kjo tezë lypset të merret me rezervë, kur vetë kohët moderne, me çelje të arkivave për një publik sa më të gjerë, me dixhitalizim dokumentesh dhe përhapje planetare të internetit, si dhe me një qarkullim të shpejtë të vlerave antikuare nëpër ankande të fuqishme nxjerrin vazhdimisht në dritë të dhëna të reja, të vyera, që çojnë përherë përpara dijen njerëzore e domosdo edhe vetë shkencën albanologjike. Tanimë, kemi të drejtë të pohojmë, pa ndrojë, se s’bëhet më fjalë thjesht për një portret unik e autentik të Skënderbeut, një e i vetëm, kur është ngulmuar për ta gjetur këtë të shkretë portret “me qiri” për shekuj me radhë, sikur Heroi ynë Kombëtar të ketë ngelur i ngrirë përgjithnjë në Histori vetëm përpara penelit të një Bellini të famshëm, por “të humbur”, dhe vetëm në një moshë të caktuar 60 vjeçare, moshë që do të shndërrohej me kohë në legjendare. Jo, s’ka pse e kërkojmë domosdoshmërisht portretin e tij të vërtetë vetëm në formën klasike të një tabloje muzeale në vaj! Sot, portrete të Heroit na shfaqen dukshëm që në gjallje të tij në disa gjini të artit pamor, në disa stilizime dhe në disa mosha të caktuara, portrete nga më të hershmet të ikonografisë skënderbegiane, që i paraprijnë edhe vetë “Skënderbeut të humbur” të Gentile Bellini-t (“i humbur” gjithnjë në thojëza), por fatmirësisht, do thoshim paraprakisht, i strukur skutave të historisë, që pret më në fund të zbardhet nga ana jonë në Pjesën e dytë të këtij studimi.

“Dhurtatën e do edhe mbreti”, thotë populli ynë. Kjo shprehje e thjeshtë gjen kuptimin e vet më sublim sidomos gjatë shekullit XV, kur pikërisht zë fill e zhvillohet me shpejtësi edhe vetë simbolika e dhuratave mes fisnikërisë europiane, si një gjest mirënjohjeje e afrimi, si një shpërblim e normë shoqërore, deri edhe si një joshje e element vital. Përtej lidhjeve martesore me gjak fisnik, përtej aleancave të familjeve të mëdha të një kombi, përtej aleancave në rang shtetëror mbi bazë besimi fetar, gjesti “i vogël” i dhënies së dhuratave, merrte kështu kuptim të madh, të thellë. Dhe nuk ishin dhurata dosido, por të vyera, me simbolikë të fuqishme, duke u shoqëruar shpesh me ndihma financiare e materiale, me ndihma në forca njerëzore e ushtarake, etj. Është vërtetuar tashmë mbi bazë dokumentesh, duke pasur parasysh personalitetin e lartë të Gjergj Kastrioti Skënderbeut gjatë kohës që jetonte e vepronte si rrallë kush si ai – kur për një çerek shekulli me radhë i bëri ballë me sukses dyndjes osmane, superfuqisë më të madhe të kohës –, se për dhuratë atij i janë bërë nga papët e Romës tri shpata simbolike shoqëruar nga përkrenarja me kokën e dhisë, i janë dhuruar katër kodikë të rrallë, tre nga të cilët përmbajnë emblemën e tij dhe kodikun për artin ushtarak të quajtur “Libri i Skënderbeut”⁵.

Por, veç këtyre objekteve fizike që kanë qenë drejtpërdrejt në pronësi të Skënderbeut dhe pjesë përbërëse e bibliotekës së tij, e cila duhet të ketë qenë e pasur, siç i takonte një fisniku të lartë të kohës dhe një Princi të Madh në krye të shtetit të parë të Arbërit, na shfaqen si objekte të hershme me të njëjtin portret origjinal të Skënderbeut tri medaljone (fig.1), stampuar në vite të ndryshme (1449, 1451 dhe 1461) dhe me materiale të ndryshme, por me të njëjtën autorësi: Antonio di Puccio Pisano (Pisanello, 1395-1455). Për herë të parë këto medaljone na dalin të referuara e përshkruara në veprën e Alfred Armand, “Les médailleurs italiens des 15e et 16e siècles” (Medaljepunuesit italianë të shkujve 15 et 16), Paris, 1883-1887⁶. Studiues të shumtë shqiptarë e të huaj, duke filluar nga Atë Leonardo di Martino e Atë Vincens Malaj, për të kaluar te Dh. Dhamo, K. Frashëri, K. Biçoku, F. Hudhri, M. Ahmeti, K. Naska, P. Voltolina, L. Nadin, I. S. Karanxha, etj., të tërë kanë vënë në dukje autorësinë e këtyre medaljeve me portretin e Skënderbeut si të Pisanello-s. Përshkrimin dhe studimin e plotë të tyre na e jep gjithë profesionalizëm prof. Lutfi Alia në shkrimin “Tetë medaljone me portretin e Gjergj Kastrioti Skënderbeut të shekullit XV”.⁷ Kurse në shkrimin tonë “Medaljoni varse kameo me portretin e Skënderbeut, vepra e parë artistike për Heroin kombëtar – Letër prof. Lutfi Aliajt”⁸ kishim vënë tashmë në dukje se skicime të këtij portreti të Skënderbeut duhet të jenë bërë që herët, vite para Bellini-t, nga gravuristë vendas, arbër, që qarkullonin lirshëm në Republikat italiane, kryesisht në Venedik, por edhe në Raguzë aty nga fundi i viteve 1440 dhe se këto skicime duhet të kenë shërbyer si bazë edhe për portretin e parë të Skënderbeut realizuar në medaljon më 1449 sipas porosisë që duhet të ketë bërë mbreti Alfonsi V te mjeshtri i madh Antonio Pisano, piktor, medaljonist e miniaturist. Fakti është se po ky artist i shquar i Rilindjes italiane ka bërë në të njëjtën kohë – me porosi – edhe portretin e Alfonsit V, në bronz (fig. 2) me vit stampimi MCCCCXLVIIII. Gjë që na lejon të pohojmë së paku se Alfonsi i Aragonës duhet ta ketë bërë dhuratë medaljonin e argjendë me portretin e Skënderbeut te familja e Heroit shqiptar pikërisht atë vit kur ai dërgoi ndihma materiale e ushtarake në shtetin e Arbrit për të përballuar furinë osmane në portat e Europës. Një vështrim i kujdesshëm i këtij portreti të Skënderbeut na shfaq në fakt pamjen reale të Heroit rreth moshës 45 vjeçare, për aq sa na e mundëson këtë portret rë vërtetë vetë stampimi i medaljonit si një gjini tepër e vështirë për t’u realizuar në pllakëza metalike, e veçanërisht në argjend, kur reflektimi i vështirëson dritë-hijet sipas relieveve dhe e “gabon” syrin po qe se nuk ke përpara origjinalin. Megjithkëtë në një tjetër medaljon – ka të ngjarë këtë radhë në bronz (Pisanello, 1451), gjetur kohët e fundit -, shfaqen dukshëm në portret (fig. 3) krejt karakteristikat e Heroit, nga kapa, shamia, veladoni, te mollëzat kockore, hunda pakëz e kërrutë, nofulla e fortë, mustaku i rëndë dhe mjekra e derdhur, tipare këto që do të përcaktonin shumë shpejt një tipologji të ardhshme skëndergebiane të formës klasike pas Barletit, sidomos në gjininë e pikturës ushtruar mjeshtërisht nga emra të mëdhenj të shkollës italiane të Rilindjes.

Në rend kronologjik, le të shohim portretin e dytë origjinal të Gjergj Kastriotit (fig.4), me bukuri mahnitëse, aq sa do të na pëlqente ta pagëzonim “Skënderbeu dhëndër”. Është një stoli kameo (cammeo) realizuar rreth vitit 1450, sipas skedinës së British Muzeum të Londrës dhe të dhënave të studjuesit anglez Dalton M.O. (v.1913), me referenca të plota dhe me komente të bollshme e të vlefshme paraqitur kohët e fundit nga prof. Lutfi Alia⁹. Në letrën përgëzuese që ne i dërgonim me këtë rast prof. Aliajt – pasi parashtronim historikun e kësaj vepre të bërë të njohur për publikun shqiptar më 2007 nga ana jonë¹⁰ -, vinim në dukje se medaljoni kameo shfaqte për herë të parë artistikisht e bukurisht portretin e Skënderbeut që në gjallje të tij, tek parashtronim me këtë rast hipotezën se ky zbukurim i rrallë duhet të jetë bërë dhuratë e shtrenjtë nga dozhët e Venedikut në familjen e Kastriotit të Madh, me rastin e martesës së tij më 1451 me Andronika Arianitin¹¹. Është, në fakt, një gdhendje me reliev në gur të tejndritshëm oniks, me bardhësi vezulluese, mbështetur në kalçedonit të zi dhe me bazament një pllakë ari masive vezake, e dimensioneve 4,11 cm x 2,54 cm, ku bie dukshëm në sy edhe varësja e stolisë, e artë po ashtu. Në komentin tonë për këtë portret të Kryetrimit shqiptar – shfaqur me krejt elementët e fisnikërisë së lartë, ku dallon kurora e lavdisë à la César, që do çelë një model më vete në ikonografinë kastriotine -, theksonim se këtë varëse duhet ta ketë mbajtur në gjoks për vite me radhë vetë Andronika Kastrioti Skënderbeu. Përndryshe, pyesim: kujt dhe përse do t’i hynte në punë ky medaljon, me këtë portret të Skënderbeut, jashtë funksionit të vet si varëse në vitet 1450-1451? Dhe më tej, si rrjedhim logjik i kësaj pyetjeje: a nuk do duhej që imazhi i kësaj varëseje të shëmbëllente sa më besnikërisht, dhe që në gjallje të tij, me vetë portretin real të Burrë-shtetit dhe Kryetrimit shqiptar të kohës, pra me fytyrën e bashkëshortit të Princeshës Donika, e cila sigurisht që do ta mbante në gjoks gjithë dashuri portretin e ImZotit të vet që po çudiste botën me bëma të papara për të ndalur hordhinë turke para portave të Europës?

Mbi të gjitha, ky medaljon i “Skënderbeut dhëndër”, me floknajë aq të pashme, tërë krela, shuan përfundimisht çdo hipotezë se Skënderbeu mund të ketë qenë i shogët, si te personazhet e dhëna nga Carpaccio në afresket e tij në Shkollën e Dalmatëve dhe Shkollën e Shqiptarëve – Venedik, nisur thjesht e pa bazë nga “përngjashëria” e një mjekre të derdhur të Jakobit apo të qytetarit selen që pret të pagëzohet, me mjekrën e ksilografisë kastriotine botuar te Barleti (v.1508), një hipotezë kjo e studiueses Harula Economopulos, hedhur poshtë me argumente e referenca historike nga studiuesi Ilia S. Karanxha (fig. 5)¹²

Dhe ja ku vimë tani te një portret i tretë i Skënderbeut, me një bukuri po aq mahnitëse e të veçantë, në të cilën Heroi Kombëtar na shfaqet përsëri si i gjallë, tepër jetësor, në moshë edhe më burrërore (rreth të gjashtëdhjetave), veçse këtë radhë në miniaturë (381 × 238 mm) me ngjyra dhe në mbyllje të kodikut “De Romanorum Magistratibus”, vepër e humanistit të shquar fjorentinas Andrea Domenico Fiocco (Romë, 1465). Ky portret (fig. 6), i realizuar me shumë ngrohtësi, dashuri e madhështi, mjerisht, nuk na e shfaq emrin e artistit miniaturist që ka ilustruar këtë vepër të Fiocco-s. Është komentuar gjatë kohët e fundit nga studiuesit Karanxha, Alia, Muka e Andrea, kur sinjalet e para për praninë e këtij portreti u dhanë nga prof. Sh. Sinani dhe prof. Prof. K. Naska në vitin 2007. Historikun dhe komentin tonë për këtë portret e kemi bërë tashmë në esenë “Kodiku i katërt në bibliotekën kastriotase me portret origjinal të Skënderbeut”,¹³ku parashtrojmë tezën se Kodiku i Fiocco-s duhet t’i jetë bërë dhuratë Skënderbeut në Vatikan nga Papa Pali II më 1466. Fakti që ky portret i Heroit shqiptar ilustron një vepër të shquar të kohës, kodik i karakterit juridik, është tepër domethënës, kur dhurimi në këtë rast (fig. 7) merr një kuptim tërësisht politik, aleancën e Skënderbeut me Papatin që e pagezoi heroin shqiptar “Atlet të Krishtit”.

“Skënderbeu është Rolani i Shqipërisë, thotë Faik Konica që vijon: për njëzet e shtatë vjet, ai i kundërvuri një qëndresë fitimtare islamizmit brutalisht pushtues. Ronsëvoja dhe Kruja janë dy tempujt që krishtërimi mirënjohës lypset t’i nderojë me pelegrime të përvitshme”.¹⁴ I përmendim këto fjalë të Konicës për të vënë në dukje se madhështia e Skënderbeut ishte e tillë në shekullin XV saqë domosdoshmërisht ndihej nevoja që Heroi shqiptar të kishte edhe ai portretin e vet origjinal, që në gjallje të tij, mes burrave të mëdhenj të kombeve të tjera të Europës me të cilët ai bashkëpunonte e vepronte, nga Papati dhe dozhët e Venedikut, te Aragoni V dhe Filipi i Mirë (Duka i Burgonjës, 1396-1467), kur ky i fundit, për nder të Arbërorit të Madh, e kishte pagëzuar që më 1448 me emrin “Pirgu i Skënderbeut” një nga kështjellat e tij në Savojë.

Pra, në mungesë të “Skënderbeut” të Bellini-t cilësur historikisht “të humbur”, ja ku na shfaqet sot, origjinal, portreti i Heroit që në gjallje të tij. Ky portret në miniaturë duhej domosdo të përngjasonte me “Skënderbeun” e Bellini-t dje, kur kjo vepër ende qarkullonte. Përndryshe, zhgënjimi do të ishte i madh jo vetëm te modeli à vif – vetë Skënderbeu, që do merrte kodikun dhuratë -, por edhe te kolegët bashkëkohës të artistit miniaturist, e mes tyre Bellini. Pale që Papati, nga ana e tij, veç të turpërohej po qe se kjo miniaturë “Skënderbe” nuk do ngjasonte me portretin real të personazhit të cilit i kushtohej. E që kjo miniaturë e kodikut të Fiocco-s të shëmbellente sa më shumë me krejt pamjen fizike e fisnike të Heroit, duhej me patjetër që portreti të ishte sa më i saktë e dinjitoz.¹⁵

Duke çelur këtu një parantezë për një trajtim realist e artistik të një portreti klasik, Dr. Parim Çarçani, i apasionuar pas teknikave piktoriale (dhe i lidhur me mua me miqësi të hershme stërgjyshore – F.A.) na vinte kohët e fundit në dijeni se në pikturën e Rilindjes europiane ka pasur shumë metoda a mënyra të hershme për të pasur një përpikmëri apo saktësim në “kopjimin” artistik të portreteve, apo edhe të vetë natyrës¹⁶. Dhe kjo, falë një sistemi të përcaktuar të lenteve ose pasqyrave, si për shembull sistemi optik “camera lucida”. Në këtë drejtim, vërejmë konkretisht se piktori i sotëm i shquar David Hockney, teoricien i artit britanik, mjeshtër portretist e peisazhist, i njohur për artin pop dhe hiperrealizmin e tij, ka zbuluar se nga viti 1420, nisi përdorimi mjeshtëror i lenteve të cilësisë së lartë, me xham të pastër kristalinë, në Firence, Napoli, Murano e kudo në Itali, për të pasqyruar mbi telajo imazhin apo modelin që do pikturohej, dhe se këtë teknikë të lenteve e kanë përdorur mjeshtërisht piktorët e mëdhenj klasikë, romantikë, etj.¹⁷ të cilët arrinin “të bënin fotografim” me mënyrën e tyre pesë shekuj më parë se vëllezërit Lumière të realizonin fotografimin e vërtetë! Kemi kështu këtu, në mënyrë shkencore, një argumentim më shumë lidhur me përpikmërinë dhe origjinalitetin e vetë portretit të Skënderbeut në miniaturën e kodikut të Fiocco-s, kur dihet që mjeshtërit e mëdhenj të Rilindjes italiane “nuk të falnin” për saktësi portreti, duke e dhënë edhe “qimen qime”, si në rastin konkret kur shohim në miniaturën e Skënderbeut të përhimen e ëmbël të mjekrës së tij të derdhur. Dhe as që nuk ka vend në këtë mes për një trajtim legjendaresk të figurës së Skënderbeut kur, në fakt, nuk ka munguar ndonjë studiues të shprehet naivisht se “ku kish kohë Skënderbeu të pozonte orë të tëra për një portret të tij, se i duhej të luftonte pareshtur maleve me shpatë në dorë” – sikur Heroi ynë të mos ketë pasur kohë as të merrte frymë, as të vizitonte kalatë e tij, të organizonte mbrojtjen, të vilte taksat, deri edhe të shëtiste, domosdo edhe të lëçiste libra me vlerë, siç thotë Lamartini për të, apo makar edhe të dashuronte fuqishëm “Donisën” e tij të zemrës, siç e shfaq Kryetrimin shqiptar që më 1688 Anne Marie de la Roche në librin e saj “Le grand Scanderbeg” (Skënderbeu i madh).

Nga ana tjetër, dihet që miniatura e shek. XV është një art i rrallë e i kushtueshëm, e që në këtë gjini shkëlqente edhe vetë Bellini me katër anëtarët mjeshtër të familjes së tij. Po ashtu, dihet që miniatura e shekullit XV realizohej vetëm mbi pergamen (lëkurë viçi të njomë nderur mbi pllakë bakri a druri), me guash apo akuarel, mbi bazën e pikëzimeve të padukshme nga syri, falë një mjeshtërie të lartë (punë argjendari e qendistari) për të ravijëzuar krejt tiparet karakteristike, fizike e morale, të një portreti. Çdo miniaturë, sikurse çdo vepër artistike ishte vetëm e porositur dhe ndiqte përgjithësisht një kontratë të rregullt, sidomos kur ishte fjala për porosi nga lart – në këtë rast Papati për portretin e Skënderbeut. Sepse Papatinë atë kohë ishte porositësi më i madh mes fisnikëve të mëdhenj porositës. Dhe porosia paguhej tepër shtrenjtë për të mos qenë një punim artistik dosido, por punë e pastër, e nivelit superior, për një portret sa më realist, origjinal, sidomos të një Njeriu të Madh, një portret pra sa më pranë modelit, qoftë në natyrë (à vif), qoftë sipas skicimesh të parapërgatitura nga vetë autori i veprës artistike. E nuk mungonin rastet kur në sallonet mondane të pritjes zyrtare a të lirë (dihet që Skënderbeu u prit disa herë në Vatikan!), gjatë bisedimeve kokë më kokë a të hareshme të ishin të pranishëm edhe skicuesit kokulur, duke vizatuar e modeluar me shpejtësi gjithçka që mbërthente “syri i tyre i mjeshtrit”, si te Fabula e La Fontenit, pikërisht ato detaje “të padukshme” për të tjerët. A nuk është shprehur me të drejtë Viktor Hygo, si një pararendës i hiper-realizmit, se “Imazhi është më i fortë se vetë realiteti”?…

Në inventarin e portreteve të Skënderbeut që në gjallje te tij, prof. Lutfi Alia jep edhe dy medaljone të tjerë, me autor anonim, kataloguar në vitet 1463-1465 (fig. 8), nga Voltolina, i cili, për fat të keq e shkruan gabim emrin e Skënderbeut në një nga medaljonet (SCANDERBERGUS, në vend të SCANDERBEGUS), duke shtuar një R e duke mos iu përmbajtur origjinalit, gabim që, pa dashje, veç ta “shtynte” me mbi një shekull stampimin e medaljonit. Sepse mbaresa fisnike BERG në nofkën SCANDER siç e ka vënë në dukje i pari Faik Konica¹⁸ shfaqet si një mbaresë fleminge e germanike, konkretisht rreth viteve 1580¹⁹. Siç do të vërejmë më pas, ortografimi i emrit të Skënderbeut në forma tepër të larmishme ka shumë rëndësi, sepse përbën një kriter më vete për të përcaktuar edhe kohën se kur mund të jetë realizuar një vepër e caktuar, sidomos e fushës ikonografike. Por, e rëndësishme këtu është se këto dy medaljone, së bashku me portretet e Skënderbeut që trajtuam më sipër do të përbënin në fakt themelin e fuqishëm të tipologjisë së ardhshme kastriotine, e cila do vinte duke u pasuruar që nga fillimi i shek. XVI, pas ksilografisë së parë të Skënderbeut tek Barleti (fig.5), me portrete të llojit klasik të Skënderbeut, që do shfaqen madje kohët e fundit edhe me një stilizim modern nën penelin e fuqishëm të mjeshtrit të madh Bashkim Zano, duke na dhënë një portret të Heroit hyjnor e qiellor (fig. 9).

Një tjetër portret i Skënderbeut, këtë radhë në skulpturë dhe ndoshta nga më të hershmit, në mos portreti i parë i tij në rend kronologjik (fig. 10), që i paraprin edhe vetë medaljonit të “Skënderbeut” të Pisanello-s më 1449, është koka e skulpturuar e Kryeheroit shqiptar në katedralen e Shën Jakut në Shibenik të Kroacisë, vepër që i njihet artistit arbër Andrea Aleksi, realizuar rreth vitit 1448 sipas studiuesve të artit mesjetar I.Paviçiç, A.Mutkaloviç, M. Ahmeti. Historikun e kësaj vepre na e jep të detajuar prof. Ferid Hudhri në studimin e tij për ikonografinë skënderbegiane,tek thekson se “skulptura në Shibenik është një tjetër krijim artistik i realizuar në gjallje të Skënderbeut, që na bën të besojmë se është autentik”²⁰ dhe se ajo renditet mes “71 skulpturave të tjera që paraqesin personalitetete të tjera të shquara të kohës”, Gjon Paleologu VII, mbreti Alfonsi V i Napolit, Vladislavi II, Papa Eugjen IV, Huniadi, etj.²¹ Nga ana jonë, vërejmë se kjo skulpturë është nga më të rrallat në gjininë e saj me pamje ballore, kur pothuaj bustet e Skënderbeut të shek. XVI shfaqen disi në profil, si për shembull “Skënderbeu” në faqen ballore të pallatit dukal në Corigliano d’Otranto në rajonin e Pulias (fig. 11). Megjithkëtë, ngjashmëria portretuale është e madhe dhe vërtetohet kështu edhe një herë se skicime të portretit real të Skënderbeut qarkullonin lirshëm jo vetëm në republikat e Italisë (Venedik, Napoli, etj.), por edhe nëpër Ballkan, në Raguzë, apo në vetë shtetin e parë të Arbërit me kryeqytet Krujën.

Këto skicime të portretit të Gjergj Kastriotit ishin realizuar me një fjalë që në gjallje të Heroit, në mënyrë anonime, dhe nga piktorë të talentuar, sidomos arbër. A nuk ishin në fakt me origjinë arbërore një brez i tërë artistësh e humanistësh të famshëm të Rilindjes italiane, Andrea Aleksi, Marko Bazaiti, Viktor Karpaçi, Franko Albani, Nikollë Leonik Tomeu, Beçikemi e plot e plot të tjerë që bashkëpunonin ngushtë me artistët e humanistët italianë?²² Këta emra të shquar të dheut arbëror nuk lindën nga hiçi, një brez tjetër i njohur artistësh e humanistësh arbër – për fat të keq ende i panjohur – iu paraprin, pikërisht gjatë periudhës skënderbegiane, si i ndrituri Andrea Aleksi. Konkretisht, mbi bazën e këtyre skicimeve anonime është realizuar, për mendimin tonë, edhe një portret-gravurë e Skënderbeut (fig.12) shumë e veçantë për tekstin që përmban të shkruar me germa kapitale përreth: “Vera effigie del invitto Scanderbeg” (Portret i vërtetë i të pamposhturit Skënderbeg – nënvizimi ynë), për të cilën autori frëng Albert Surier pretendon se ky imazh i Skënderbeut është i vitit 1463, kur Skënderbeu u shfaq në Romë.²³Po kjo gravurë ilustron edhe vargjet e poetit të shquar venecian Luigi Grotto për Skënderbeun në vitet 1580, ku e cilëson Heroin shqiptar “Skënderbeu i pamposhtur”.²⁴ Ndonëse nuk kemi burim a referencë dokumentuese që të vërtetojë se ky imazh është real, që në gjallje të Heroit (përveç tekstit të shkruar mbi të “Vera Effigie”), përsëri, një gjë mund ta themi me bindje të plotë për këtë portret me autor anonim: që është i shkollës veneciane dhe që është i realizuar mbi bazë skicimesh reale të shekullit XV. Dhe ngjashmëria është e madhe me portretin autentik të Skënderbeut të vitit 1465.

Në fakt, qëllimi i autorit frëng Surier që boton këtë portret është të përshkruaj bukur portretin fizik të Heroit tonë duke cituar Lavardinin (Barletin): me shtat të lartë, me forcë mrekullore, përherë krahëzhveshur, dimër e verë, përherë me dy shpata në mill, burri më i pashëm i Europës, me rrudha hallesh e dërrmimesh gjatë një jete të mundimshme, me fytyrë që i ruante një pjesë të bukurisë rinore, kur mjekra sapo kishte filluar t’i përhimej.

Vërtet, një portret i tillë ngjall emocion dhe krejt vepra përcjell një mesazh të qartë: ja portreti i një njeriu të pashëm, real, i shquar për Bëmat e tij. Po prapë, fjalët e mësipërme që e përshkruajnë Heroin “me rrudha hallesh e dërrmimesh” na tërheqin veçanërisht vëmendjen për të studiuar nga afër këtë portret, duke sjellë ndër mend komentet e shumta bërë nëpër forume interneti e media se Skënderbeu ka pasur një vurrajë në tëmthin e djathtë. Prof. Ferid Hudhri, që hodhi bazat shkencore për pasqyrimin e artit botëror për shqiptarët në vepra të ndritura për nga rëndësia e bukuria, shpjegon i pari se në korrespondencë me Gallerie degli Uffizi më 1981, portreti i Skënderbeut nga Cristofano dell’Altissimo, realizuar mbi bazën e tablosë së dikurshme të Bellini-t, “ka pasur mbi ballin e heroit shenjën e një plage”²⁵ (nënvizimi ynë), kur në fakt kjo shenjë, vurrajë, na del e qartë, konkretisht, në tre vepra që po i paraqesim këtu (fig.13). Jo, nuk mund ta quajmë assesi rastësi, një gropëz te kameo, një plagë e vërtetë te “Skënderbeu” i parestauruar i Altissimo-s, apo një errësim vurraje pikërisht në të njëjtin vend të “Effigie Vero”. Kjo vurrajë reale është, do thonim, dekorata më e bukur fizike e portretit të vërtetë të Skënderbeut. Si luftëtar i madh, “që ka vrarë me dorën e tij mbi 2000 turq”, siç e vënë në dukje autorë të shumtë të huaj bazuar te Barleti, Skënderbeu me siguri edhe trupin do ta kishte të mbushur me vurraja, goditje kordhash, heshtash, çomangesh, etj. ndonëse garda e tij e ruante si sytë e ballit. Kush është marrë me geme, a gurë ekzotikë, ametiste, kristalina, onikse, agate, etj. e di mirë se një gur i çmuar, po të ushtrosh forcë mbi të, thyhet, copëtohet, cifloset, dhe nuk krijon assesi gropëz, siç e shohim në pjesën e tëmthit të portretit të Skënderbeut në kameo. Ajo shenjë është thjesht prekje mjeshtërore e skulptorit anonim të portretit të Skënderbeut në gur të çmuar, si të skaliste mbi të një “organ” më vete të Heroit, vurrajën e tij – dekoratë lufte çerekshekullore.

Në përfundim, mund të themi se dhjetë portretet origjinale të Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, që analizuam më sipër, dëshmojnë se figura e tij na shfaqet absolutisht reale, në përmasë të vërtetë njerëzore, ashtu sikurse ishte një realitet i madh vetë Bëma Kastriotine, burim frymëzimi e shembull vetmohimi gjatë periudhës së ndritur të Rilindjes europiane. Nga ana tjetër, këto portrete autentike të KryeHeroit, realizuar mbi një bazë të pasur skicimesh në natyrë që qarkullonin që në kohën e tij, do të përbëjnë, që pas Barletit, bazën e gjerë dhe të larmishme të tipologjisë skënderbegiane, e cila do vijonte të pasurohej në gjini nga më të ndryshmet përgjatë shekujve, për të mishëruar e pavdekësuar portretin e tij, aq të dashur për kombin shqiptar.

Dhe koha, që rezervon përherë të papritura të këndshme, nuk do mungojë të dëshmojë, sot, nesër e pasnesër, për portrete të tjera të panjohura të Kastriotit të Madh, madje që në gjallje të tij.

© Fotaq Andrea e Dritan Muka

© Gazeta Dielli

Ndalohet ribotimi dhe botimi i pjesshëm i këtij materiali pa leje të autorëve.

¹ Kristo Frashëri, « Skënderbeu – Jeta dhe Vepra », bot. Toena, 2002, f. 20.

² Parathënien e kësaj vepre e kemil botuar në Album-Antologjinë tonë, F. Andrea, « Skënderbeu, Heroi Kombëtar Shqiptar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës », botimet Zenit, Tiranë 2017, f. 464 (tirazh i kufizuar).

³ Për arsye të kostos shumë të lartë të këtij libri voluminoz, me format të madh e ngjyra dhe për mungesë fondesh, ky libër është botuar në tirazhin minimal më të mundshëm.

⁴ Faik Konica, « Existe-t-il un portrait authentique de Skanderbeg ? » (A ekziston një portret i vërtetë i Skënderbeut) , revista Albania, nr. 4, v. 1901, përkthyer në shqip e botuar te F. Andrea, Album-Antologji, vep. cit. f. 249.

⁵ Këtyre dhuratave, dy shpatave, përkrenares, katër kodikëve, si dhe dy vulave të kancelarisë së tij, vula zyrtare dhe vula sekrete unazore u kemi kushtuar tashmë studime të veçanta të cilat i kemi botuar në bashkautorësi me hulumtuesin e vlerave të rralla historike shqiptare antikuarin Dritan Muka: « F. Andrea, Gjurmime në Letrat Franceze, shkrime-përkthime, vëll. 1 bot. Edfa, 2016 » ; F. Andrea, « Enigma e shpatës së tretë “ensis” të Skënderbeut, e më tej… » ; F. Andrea « Sekretet e vulës sekrete të Skënderbeut…e më tej », botuar në media dhe në forumin « Zemra Shqiptare ». Po ashtu, Dr. Moikom Zeqo botoi të plotë « Librin e Skënderbeut », të këtij kodiku të rëndësishëm të shekullit XV.

⁶ Një përshkrim i hollësishëm i këtyre medaljeve jepet në vëllimin e parë veprës së Alfred Armand-it, f. 156, zëri Albanie, dhe botuar te “F. Andrea, Skënderbeu, Heroi Kombëtar i shqiptarëve… Album-Antologji”, vep. cit., f. 474.

⁷ Forumi « Zemra shqiptare », 8 qershor 2020. http://www.zemrashqiptare.net/news/54035/lutfi-alia-tete-medaljone-me-portretin-e-gjergj-kastriotit-skenderbeut-te-shek-xv.html

⁸ Forumi « Zemra shqiptare », 20 tetor 2018. http://www.zemrashqiptare.net/news/48919/fotaq-andrea-medaljoni-varese-kameo-me-portretin-e-skenderbeut-vepra-e-pare-artistike-per-heroin-kombetar.html

⁹ Forumi “Zemra Shqiptare”, “Lutfi Alia, Medaljoni varëse kameo me portretin e Gjergj Kastriotit në British Muzeum”, http://www.zemrashqiptare.net/news/48685/lutfi-alia-varese-me-portretin-e-kastriotit-ne-londer.html

¹⁰ Korrespondencë, D. Muka e F. Andrea, v.2007.

¹¹ Forumi “Zemra Shqiptare”, “Fotaq Andrea, Letër prof. Lutfi Aliajt, 20 tetor 2018”, http://www.zemrashqiptare.net/news/48919/fotaq-andrea-medaljoni-varese-kameo-me-portretin-e-skenderbeut-vepra-e-pare-artistike-per-heroin-kombetar.html

¹² I.S. Karanxha, “Shëmbëlltyra më e hershme e Skënderbeut në një vepër të Carpaccio-s”, 8 tetor 2012, http://www.zemrashqiptare.net/news/29433/ilia-s-karanxha-shembelltyra-me-e-hershme-e-skenderbeut-ne-nje-veper-te-v-carpaccio-s.html

¹³ Forumi « Zemra shqiptare », 6 maj 2018. http://www.zemrashqiptare.net/news/48126/fotaq-andrea-kodiku-i-katert-ne-biblioteken-kastriotase-me-portretin-origjinal-te-skenderbeut.html

¹⁴ Albania, nr. 5, 30 korrrik 1897, f. 83, përkthim nga frëngjishtja (F. A.).

¹⁵ F. Andrea, artikull i cituar, Forumi « Zemra shqiptare », 6 maj 2018.

¹⁶ F. Andrea e Përparim Çarçani, Korrespondencë , nëntor 2020 .

¹⁷ “L’Histoire de la peinture selon David Hockney » ( Historia e pikturës sipas David Hockney), ttps://www.courrierinternational.com/article/2001/11/29/les-maitres-anciens-faisaient-de-la-photographie ; BBC David Hockneys Secret Knowledge 1of2 DivX MP3 MVGForum.

¹⁸ F. Andrea, korrespondencë me prof. L. Alia, Forumi « Zemra shqiptare », 8 qershor 2020. http://www.zemrashqiptare.net/news/54035/lutfi-alia-tete-medaljone-me-portretin-e-gjergj-kastriotit-skenderbeut-te-shek-xv.html

¹⁹ « Chronicorum Turcicorum in quibus Turcorum origo… « vëll. 3, Georgii Castrioti… qui ScanderbeRgus cognominatus… », me autorë Marin Barleti, Philippus Loncier, Johannes Aventius, Ed. Francforti ad Moenum, 1578.

²⁰ F. Hudhri, « Skënderbeu nga Kruja në kështjellat, muzetë dhe sheshet e Europës », forumi FV.AL, 15 prill 2013.

²¹ Po aty.

²² Tërë këto figura të ndritura të atdheut arbër i kemi pasqyruar në antologjnë tonë, « F. Andrea, Arbëreshët e Italisë, 1413-2007 », bot. Via Egnantia, Tiranë 2012 ».

²³ F. Andrea, Album-Antologji, « Skënderbeu në Romë burri më i pashëm i Europës »,… vep.cit. f. 109-110.

²⁴ Po aty, f. 70.

²⁵ Ferid Hudhri, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e piktorëve të huaj”, Tiranë, 1998, f. 26, 28.

Këta shqiptarë me vlerë proverbiale…

September 12, 2020 by dgreca

Nga Fotaq Andrea–

Në vazhdë të rubrikës “Gjurmime shqiptare”, e shohim me vend t’i paraqesim sot lexuesit një historian ushtarak francez, gjeneral i Ushtrisë së Madhe napoleoniane, Baronin Fréderic-François Guillaume de Vaudoncourt (1772-1845), i syrgjynosur politik fillimisht (proskrit) dhe i dënuar me vdekje në mungesë gjatë regjimit të Terrorit të Bardhë në Francë. Ka qenë që herët i lidhur me elitën liberale europiane, tek u shqua si republikan demokrat i hapur, duke u vënë në qendër të revolucioneve europiane në vitet 1820-1830. Ka qenë anëtar aktiv i Karbonerisë europiane dhe me lidhje të ngushtë veprimi me personazhet më të rëndësishëm të kontinentit të vjetër, me një vizion përparimtar dhe ndërkombëtar. Në një duzinë veprash ushtarake, me vlerë historike e letrare, rrëfen përvojën e tij si luftëtar i lirisë, duke përshkruar gjithë talent një rrugëtim atipik nga ushtar i Republikës në gjeneral të Napoleon Bonapartit.

Me interes për ne shqiptarët në këto vepra janë udhëpërshkrimet dhe letërkëmbimi i tij i dendur, sidomos Kujtimet dhe Raportimet që ai bën gjatë misionit të tij në Hercegovinë, Shqipëri dhe Epir në vitet 1806-1807, kur u ngarkua nga perandori N. Bonaparti “për të mbështetur Ali Pashën në kundërshtimin e tij ndaj Rusisë”, në një situatë të veçantë politiko-ushtarake gjatë luftës për hegjemoni e aneksionizëm të fuqive europiane, luftë që do të çonte në Traktatin e paqes të Tilsitit (korrik 1807), dhe kur Ishujt Ionianë do të lëshoheshin nga Rusia për t’u marrë nën kontrollin e Francës.

“Kujtimet” e Guillaume De Vaudoncourt janë botuar fillimisht në anglisht, Memoirs on the Ionian Islands, Considered in a Commercial, Political, and Military Point of View, në Londër më 1816, dhe vetëm kohët e fundit është botuar mbi bazën e shënimeve origjinale në frëngjisht “Raporti i Misionit” të tij gjatë dërgimit në Shqipëri, Raport që mban datën 13 dhjetor 1807, përgatitur për botim nga prof. Nicolas Vernicos i Universitetit të Egjeut.

Baroni Frédéric François

Guillaume de Vaudoncourt

Raporti në anglisht është i gjatë, rreth 500 faqe libër, me të dhëna të shumta etnografike, historike, gjeografike, ushtarake, politike, kulturore, madje edhe linguistike, ku bie në sy njëfarë objektiviteti dhe prirje e autorit për t’i parë gjërat disi realisht, me një vizion

Baroni Frédéric François Guillaume de Vaudoncourt

të gjerë, herë-herë edhe me paragjykim e angazhim të theksuar politik, në emër të interesit hegjemon të Francës dhe të politikës napoleoniane, së cilës i shërben me besnikëri e devotshmëri.

E fillon udhëtimin e tij të gjatë nga Hercegovina, në prill 1906, përshkon fushën e Kosovës, “të famshme, për vdekjen e Muratit I-rë,” siç shprehet ai, dhe e paraqet qytetin e Prishtinës “me 2 a 3000 shtëpi”, “fortifikuar rishtas në mënyrën turke, domethënë rrethuar nga një hendek, me parapet gjerdhesh me hunj”, dhe administruar nga një “pasha i quajtur Malik, mik dhe aleat i Ali Pashës të Janinës”. Kalon Pejën, të cilën e quan “fshati Peć/Pecciana”, merr drejtimin e Drinit të Bardhë, si përshkon “një fushë të bukur e të kultivuar” dhe mbërrin në Prizren, qyteti “i përbërë nga 4 000 shtëpi dhe që numëron 30 000 frymë, ndërtuar rrëzë maleve që mbyllin Drinin e Bardhë, mbi rrugën Shkodër-Kostandinopojë, sunduar nga një kështjellë, e fortifikuar keq, ku Pashai ka një nga sarajet e tij”. E konsideron Prizrenin si pjesë përbërëse të “veziratit të Shkodrës”, të pavarur nga ish mbretëria e Serbisë, administruar nga Seid pasha, dhëndër i Ibrahimit të Shkodrës, të cilit i bindet në gjithçka”. Vë në dukje se “Ky qytet nën Perandorinë Romake ka qenë kryeqytet i Dardanisë dhe Trajani – që dërgoi aty një koloni -, e quajti Ulpiana; Justiniani i dha emrin e tij, duke e quajtur Justiniana e Dytë”, për ta dalluar nga Justiniana e Parë që ishte Lykindusi [Akrida/Ohrida]. Po ashtu, Gjenerali De Vaudoncourt nënvizon se “Ka në Prizrenda një manifakturë mjaft të mirë për armë zjarri, që furnizon Shqipërinë e Epërme.”

Si përshkon rrugën e Drinit të Bardhë, zonën e Shalës dhe të Sheldisë, i drejtohet Pashallikut të Skutarit dhe jep historikun e lashtë të krahinës, duke theksuar se “Ilirët zinin gjithë rajonin që përbën Serbinë e sotme, Bosnjen, Kroacinë, Hercegovinën, Dalmacinë dhe Shqipërinë, deri në lumin Stirnaza [Erzeni], që është Panyasusi i lashtë.” I kushton një paragraf popujve të ndryshëm të Ilirisë në luftë me pasuesit e Karnusit të Maqedonisë dhe nxjerr në pah se vetëm dardanët nuk iu nënshtruan mbretërimit të Filipit II, babai i Aleksandrit të Madh. Më pas, jep një përshkrim të shpejtë historik të provincave ilirike gjatë Bizantit, të “prefekturës Epirius Novus”, “Epirius Vetus” dhe të Shqipërisë, sidomos gjatë periudhës nga Mikeli VIII Paleolog tek “familja e Kastriotëve, siç thotë ai, që shtiu në dorë provincat ilirike – duke formuar prefekturën e lashtë Prevalitane dhe atë të Provincës së Re të Epirit -, si dhe brigjet e Epirit të lashtë, që përfshinte Kaoninë e Thesprotinë (rajonet e Himarës, Gjirokastrës dhe Delvinës).”

Skutari (Shkodër) fundi i shek. XIX.

Me interes këtu për t’u vënë në dukje është se, siç shprehet autori, vendi i Shqipërisë, “që përbën provincë më vete, krijohet nga tre pashaliqe: i Shkodrës e i Beratit në pjesën ilirike, dhe pashaliku i Delvinës, në pjesën epirote. Pjesa tjetër e Epirit, që përfshin ish popujt e lashtë të quajtur Molosë, Delopë apo Kasiopë, Atintantë e Stimfajanë, krijojnë pashalikun e Janinës”. Në mënyrë të pështjellë, autori bën një dallim artificial midis “popullatave ilirike me të cilat sllavët erdhën e u përzien” dhe shqiptarëve, “popull absolutisht i dallueshëm nga grekët e nga turqit, dhe që nuk ka as gjuhën, as zakonet e popullatave të tjera ilirike”. Çuditërisht, dhe pa asnjë argument historik e shkencor, por me obsesion terminologjik ushtarak, Gjenerali De Vaudoncourt i sheh shqiptarët si “mbetje të ushtrisë së perandorëve latinë të Kostandinopojës” dhe të “asaj të mbretit të Pulias e të Siçilisë, Rogeri II” (në vitet 1100-1130). Me sa duket, i prirë pas idesë se “zanati i shqiptarëve është lufta”, gjenerali as që e ka idenë e Albanopolit dhe të albanëve, fisit të lashtë ilir përmendur nga Ptolemeu që në shek. II si paraardhës të iliro-arbër-shqiptarëve.

Pashalikun e Shkodrës, apo “Veziratin e Skutarit”, siç e quan ai, e sheh të veshur me “pyje të bollshme, të pasur në dru për ndërtime” (ku mund të mbështetet me interes, sipas tij, tregtia me Francën), e sheh “me fusha të kultivuara më së miri dhe pjellore”, me “prodhime rrushi, drithi dhe kullota”, ndërkohë që rajonet e Klementit dhe të “Mereditëve” (Mirditorëve) janë për të më pak të kultivuara se provincat e tjera. I mëshon si tepër idesë për shfrytëzim të pyjeve dhe drurit për ndërtime, kur “Alessio (Lezha) do të shërbente si magazinë për drurin e nxjerrë nga brigjet e Drinit” dhe “Ulqini për pyjet e Moravisë (Moravës) e të Zenës”.

Por, çka shfaqet origjinale nën penën e tij është “veshja ushtarake e shqiptarëve”, siç e quan ai përshkrimin e veshjes popullore të shqiptarëve, apo “kostumin shqiptar”, që e bëri të famshëm në botë Lord Bajroni. Lexojmë konkretisht: “Shqiptarët kanë ruajtur përgjithësisht veshjen ushtarake të romakëve. Një tunikë [fustanellë] e mbajtur me brez, ku rrasen njëkohësisht pisqollat e tyre, kamat dhe dy vezore të vogla mbushur me fishekë. Një parzmore me thurje, por pa mëngë, ku gajtanet dhe qëndismat me filigrame kanë zëvendësuar tashmë thurimet e hekurta; një lloj dollomaje [xhamadan] me mëngë, e hapur përpara, një pantallon i ngushtë [tirk] përmbi tunikë; kundra të ngjashme me ato që shohim në monumentet e ushtarëve romakë, bashkuar me tirkun falë rripash lëkure kaluar në tre rrathë të praruar a të argjendë; leshrat mbuluar nga një qeleshe e kuqe, të cilën e mbështjellin zakonisht në formë çallme me një lloj shalli, pak a shumë të gajtanuar, që u shërben për të fshirë djersët, për të lidhur plagët, për të mbajtur sende, madje edhe si mbulesë të kryeve gjatë natës.”

E veçanta që lypset të kundërshtohet në këtë përshkrim të bukur të kostumit shqiptar është se fustanella jonë mbi 2.500 vjeçare, dëshmuar nga statueta dhe një skulpturë ilire e shek. V p.e.s. (fustanella e Mariborit) i paraprin prej tre shekujsh epokës romake, pa shkuar më tej në argumentet tona kur kjo fustanellë është përdorur gjerësisht, nga Veriu në Jug të Shqipërisë, deri edhe në kohët moderne (F. Andrea, Letër Presidentit të Republikës së Shqipërisë Z. Alfred Moisiu, “Fustanella shqiptare përfaqëson nderin, dinjitetin dhe krenarinë tonë kombëtare”, 20 nëntor 2006).

Ndryshe nga 27 vjet më vonë, kur harton zërin “Arnautë” (1833), që po e paraqesim më poshtë në këtë shkrim, dhe kur i sheh shqiptarët më me simpati, gjenerali De Vaudoncourt, i zhgënjyer me sa duket më 1806 nga mungesa e gadishmërisë së pashallarëve shqiptarë për të mbështetur politikën napoleoniane, del jashtë kontrollit në rolin e tij të historianit, duke e trajtuar karakterin e shqiptarit me nofkat e kohës, sikurse pat bërë para tij konsulli francez Pouqueville: i sheh shqiptarët “të ashpër, të egër, barbarë, [që] kanë marrë nga karakteri i ilirëve të dikurshëm”, madje, çuditërisht, i sheh edhe “mosmikpritës” (!). Por le të kujtojmë me këtë rast tezën filozofike të antropologut dhe etnologut të famshëm francez Claude Lévi-Strauss sipas së cilës « barbari nuk është njeriu i zhveshur nga çdo kulturë, përkundrazi, barbari është njeriu që përdor argumentin e dallimit kulturor për të përjashtuar tjetrin si pjesë përbërëse e njerëzimit ». Pra, barbarë janë vetë ata që përdorin nofkat për popujt e tjerë. Një shekull më vonë, më 1906, Faik Konica do të firmoste te “Albania” e tij me pseudonimin “Një i egër” shkrime të rrepta me argumente të mprehta, kundër propagandës së huaj dhe kryesisht serbo-greke për t’i paraqitur shqiptarët me krejt etiketimet e mundshme, si “të prapambetur”, “të egër”, “banditë” e ç’nuk tjetër!

Duke u rikthyer te Vaudoncourt, me sa duket edhe ky gjeneral frëng e ka pasur zhgënjimin të plotë, tek nuk i ka ecur hiç në synimet e veta, përderisa shkruan se pashai i Skutarit “nuk pranon të marrë pjesë në asnjë prej ekspeditave tona”, ndërkohë që pashai i Janinës, sipas tij, “kishte pikëpamje të veçanta dhe absolutisht të ndryshme nga interesat e Perandorisë franceze… [dhe se ] nuk njeh kufi në ambicien e vet duke lakmuar prej kohësh Shtatë Ishujt jonikë”.

Duke iu shmangur paksa temës, e shohim këtu të dobishme të japim një episod nga ekspedita e parë e gjeneralëve të Bonapartit për të bindur pashallarët shqiptarë (në emër të Sulltanit) të përkrahnin perandorin francez në përpjekjet e tij për kontroll të Shtatë ishujve jonianë, por mbi të gjitha për kontroll të vetë Shqipërisë, episod që e kemi nxjerrë nga revista “Albania” e Faik Konicës:

“Gjenerali Pavteau dërgoi shtatë oficerë të zgjedhur, nga Antivari [Ulqini] në Shkodër, për t’i dorëzuar fermanin [e sulltanit] Ibrahim pashës dhe për të ngritur në këmbë një trupë shqiptarësh. Oficerët francezë u pritën me nderime të mëdha, por Ibrahim pasha, si lexoi fermanin, u thotë atyre: “Unë kam guximin të mos i bindem këtij fermani; po të më ishte marrë më parë mendimi, në asnjë mënyrë nuk do mund të jepej një urdhër i tillë; sulltani nuk e njeh këtë vend dhe në Stamboll veç mburren se i dinë të gjitha”.

Oficerët francezë, të çuditur nga kjo qëndresë e paparashikuar dhe nga kjo mosbindje, u përpoqën ta kandisnin Ibrahim pashën se plani i tyre nuk përmbante kurrfarë rreziku për atë vetë, dhe se ai plan drejtohej vetëm kundër anglezëve, armiku i tyre i përbashkët.

Ibrahim pasha i dëgjoi francezët me durim dhe ua ktheu: “A e dini, Zotërinj, historinë e bretkosës dhe të akrepit? Një akrep, në bregun tjetër të Bujanës [Bunës] donte të vinte në Shkodër, por duke mos ditur not, iu lut bretkosës që të kalonte lumin mbi kurriz të saj. “Edhe mund ta bëj, ia ktheu bretkosa, po ti je i keq, se me të mbaruar punën tënde, ti veç kur të më ngulësh thumbin. Gjithë akrepat njihen për tradhtarë, mosmirënjohës e vrasës”. Akrepi ynë protestoi: “Jo gjithë akrepat janë të këqij, – tha. Ja, dje një bretkosë kaloi Bujanën me një akrep dhe asnjë e keqe nuk i ngjau”; akrepi po i betohej kështu bretkosës me be e rrufe se kishte vetëm qëllime të mira dhe se do t’i ishte mirënjohës e mirëbërës për tërë jetën.

Bretkosa zemërmirë, pa ç’pa, më në fund u bind, nderi këmbët e pasme dhe akrepi u ngjit mbi kurriz, teksa bretkosa notoi drejt bregut tjetër. Para se të zbriste, akrepi zu të bërtasë se e zuri xanxa dhe se nuk mbante asnjë përgjegjësi për veprimet që do bënte, dhe se lypsej tanimë t’i ngulte thumbin. Dhe e pickoi mu në zemër të gjorën bretkosë e cila ngordhi në vend.

E pra, ju francezët, jeni si akrepi i fabulës. Me të futur këmbët në Shqipëri, do të gjeni njëmijë pretekste për të mos shkuar në Korfuz. E di më së miri që ju nuk jeni të kënaqur nga Dalmacia, që doni të rrëmbeni edhe bregun e bukur dhe pjellor të Shqipërisë dhe në zakonet tuaja franke ka helm si te akrepi. Sulltani nuk i ka kuptuar qëllimet tuaja, dhe unë nuk ua dorëzoj kurrë Shqipërinë. Ndërgjegjja ime dhe vetë vullneti i të parëve të popullit tim më ndalojnë kategorikisht t’i bindem Padishahut, dhe ai, vërtet mund të më ndëshkojë për mosbindje, por ju nuk do arrini kurrë të realizoni planin tuaj.”

Gjithçka në këtë anekdotë, me vlerë të fuqishme aktualilteti dhe patriotizmi flet vetë, pa qenë nevoja për komente e perifrazime të tepërta nga ana jonë. Le t’i kthehemi pra, raportit të gjeneralit De Vaudoncourt:

E konsideron forcën ushtarake të Pashait të Skutarit mjaft të madhe që, në rast nevoje, mund të ngrejë në këmbë deri në 40 000 burra. Pjesa më e madhe përbëhet nga “latinët” (domethënë shqiptarë të fesë katolike) dhe do të ishte e lehtë t’i mobilizoje “kundër turqve, që i urrejnë jashtëzakonisht… Vetëm Mereditët [mirditorët], që janë 10 000 burra të armatosur e frikësojnë Ibrahim Pashën” – shkruan ai.

Më tej, jep të dhëna demografike për qytetin e Shkodrës – 6 000 shtëpi me 60 000 frymë dhe e sheh qytetin të shtrirë në një lega e gjysmë gjatësi dhe treçerek lega gjerësi; në kështjellë ndodhet saraji i pashait, kurse pazari dhe qyteti i vjetër janë rrëzë kështjellës, përshkuar nga rrugë të ngushta, anashkaluar nga shtëpi ngjitur njëra pas tjetrës; pjesa tjetër e qytetit përbëhet nga shtëpi të shpërndara e të distancuara. E sheh Ibrahim Pashë Shkodrën si “një nga njerëzit më të shkathët që mund të haset, dhe që ka në të njëjtën kohë talente të jashtëzakonta në krahasim me një pasha turk. “Është i pajisur me mendje të hollë, me gjykim të shpejtë e të fuqishëm, me mprehtësi të rrallë, me finesë të madhe takti e vetëpërmbajtjeje, aq sa asgjë në dukje nuk e turbullon njëtrajtshmërinë e gjendjes së tij shpirtërore, tek ruan baraspeshën më të përkryer në krejt qëndrimet dhe veprimet e tij, dhe tek fsheh tërë nuancat e karakterit të tij falë mirësjelljes më të dashur dhe që shfaqet si më e çiltra”.

“Pashaliku i Shkodrës, thekson autori, që ka qenë në zotërim të babait dhe më pas të vëllait të tij Mahmudit, është shndërruar në çiflig të trashëguar, aq sa ai e sheh njëfarësoj veten si Princ sovran dhe thjesht vasal i Portës. Kjo mënyrë të konceptuari të gjërave e bën Ibrahim pashën, jo më pak nga vëllai i tij, i ndjeri Mahmud, të mos e shohë veten skllav të dëshirave të Sulltanit, madje ai shfaqet edhe më finok dhe ia arrin qëllimit që i cakton vetes me mënyra të tjera… Duke bërë çmos të mos shpallet rebel ndaj Portës otomane, kënaqet t’u bëj bisht urdhrave që merr apo të bëjë të pamundur zbatimin e tyre me anë manovrash politike, pa rrezikuar shumë.” Më pas, autori ndalet në qëndrimet politike të Pashait të Shkodrës me Malin e Zi, Rusinë, Pashain e Bosnisë, me Hercegovinën, ku ruan, në rajonin e Podgoricës, një korpus të tij për të mbajtur një sy hapur ndaj malazezëve. “Kam përshtypjen, vijon raportimin e tij De Vaudoncourt, se ai [Ibrahim Pasha] është i gatshëm të ndihmojë gjeneralët francezë në një ekspeditë të drejtdpërdrejtë ndaj grykës së Kotorrit, madje më dha pozitivisht siguri. Kjo ekspeditë do ta çlironte atë nga përafria e rusëve në këtë rajon dhe nga frika e një invadimi nga ana e tyre, e kombinuar me malazezët dhe me pasoja të rënda për të”. Po ashtu, autori ndalet edhe në synimet e Pashait të Shkodrës për të vendosur lidhje tregtare me Mbretërinë e Italisë, sidomos për shitjen e drurit për ndërtime [anijesh], që është e një dobie të madhe për Venecian, por edhe për vetë grykën e Kotorrit.

Nga Shkodra, autori vijon itinerarin e tij drejt Jugut, (jep Zadrimën me 2 a 300 shtëpi), depërton kodrinave të pyllëzuara të Alessios (Lezhës) – jep historikun e qytetit, “i lulëzuar gjatë sundimit të mbretërve të Ilirisë Dalmate dhe nën perandorinë romake, por i shkatërruar plotësisht gjatë dyndjeve barbare. Princërit kastriotas e bënë Alession vendbanimin e tyre të zakonshëm dhe qyteti rimori shkëlqimin e tij të dikurshëm por, qëkurse ndodhet nën pushtetin e turqve, ai vazhdimisht ka degraduar dhe nuk shpreson më të ringrihet, për aq kohë sa do të lëngojë nën një qeverisje [osmane] shtypëse dhe shkatërrimtare për nga vetë natyra e saj”. E sheh qytetin të banuar nga 10 000 frymë, me një pazar, si mbetje e dikurshme e lulëzimit të saj tregtar. Kalon lumenjtë Mati e Fani, i afrohet Krujës, “trashëgimi e familjes Kastrioti”, për të marrë drejtimin e Durrësit (Durazzo-s), “qytet dikur i famshëm, që sot nuk është veçse një fshat i madh i rëndomtë”, vijon zbritjen e tij, duke lënë Durrësin në të djathtë për të përshkuar një varg kodrinash, “të famshme, thotë ai, për fushatën e bukur midis Cezarit e Pompeut, që i parapriu betejës së Farsalës… Sikur të mos kisha të bëja me xhelozinë barbare turke, vijon gjenerali De Vaudoncourt, që nuk e lejon një të huaj të përdorë pendën dhe kalemin në prani të tyre, do kisha bërë në vend planin e atij terreni aq i ndryshëm nga mendimi që mund të krijohet duke lexuar vërejtjet e ndoca autorëve modernë mbi “Komentarët” e Cezarit”. (Në parantezë, shënojmë se arkeologu i famshëm francez Leon Heuzey ka vërtetuar se Cezari zbarkoi në gjirin e Palasës, Palæstéa (Shqipëri), dhe jo në Farsalia, (Greqi) për të rrethuar Pompeun në kodrat e Durrësit për betejën e famshme të Dyrrahut Cezar-Pompe në v.48 p.e.s., për të cilën mendojmë se do t’ia vlente të vendoseshin sot shenja përkujtimore historike përgjatë itinerarit të ndjekur nga Cezari nëpër Shqipëri: Palasë, Llogara, Orikum, Myzeqe, Kavajë, Durrës).

Nga Durrësi, trupa e gjeneralit të perandorit francez i drejtohet Kavajës dhe fushave të saj “shumë pjellore, me vreshta të kultivuara, me kullota të pasura”. Vetë qyteti, me 20 a 25 000 frymë “administrohet nga një pasha me dy bishta (tuga), që kishte qenë zëvendës i Vezirit të Shkodrës. Është rajoni i fundit i Pashalikut të Shkodrës”.

Më pas, si kalon Panyasusin e lashtë [Erzenin] “me anijata” (sic! – që dëshmon se ky lumë ka qenë i lundrueshëm dhe i gjerë, si Buna), depërton në Veziratin e Beratit, ku nuk mungon të bëjë përshkrimin e tij gjeografik e historik dhe të ndalet në tre qytetet kryesore të këtij vezirati: Berati, Elbasani dhe Vlora. Vë në dukje se Vlora (Avlona) ka qenë qytet me emër për tregti, qendër e rëndësishme në rrugën Romë-Kostandinopojë nëpërmjet Otrantos, që “ka humbur shkëlqimin e vet të dikurshëm, por duke mbetur prapëseprapë qendër aktive tregtie me republikën e Napolit dhe që ka përparësinë e një rade në gjendje mjaft të mirë.”

E sheh po ashtu Elbasanin si qendër tregtie të brendshme, me njerëz punëtorë e të zotë në përpunimin e hekurit dhe bakrit, si dhe me traditë në organizimin e panaireve. Ndërsa Beratin e sheh qytet mjaft të bukur, ngritur në bregun e djathtë të Apsusit (Osumit), në një bërryl që formon ky lumë, me 3 a 4 000 shtëpi dhe me 30 000 banorë. Vetë kështjella (që është me sa duket Dautia e lashtë e Eordeteve – Dassaretët e Ilirisë) e lartuar në jug-lindje të qytetit ka brenda 400 deri në 500 shtëpi, krejt të banuara nga shqiptarë të fesë ortodokse, që autori pëlqen t’i quajë “grekë”. Nga ana tjetër, e shohim autorin të mos e kursejë antipatinë e tij për vezirin e Beratit Ibrahim Pashën, të cilit i kërkoi një trupë shoqëruese dhe të lëshonte urdhër për të vënë kuaj në dispozicion të ekspeditës frënge gjatë udhëtimit. “Pashai nuk e pranoi kërkesën e parë dhe i thartuar në fytyrë, mezi lëshoi urdhrin për kërkesën e dytë, duke bërë vërejtjen se nuk dëshironte që francezët të qëndronin gjatë në shtetet e tij”. Ja këtu një qëndrim dinjtoz, një mësim nga historia jonë, do thonim, për puthadorasit e sotëm politikanë, me ndjenjë të theksuar inferioriteti dhe të gatshëm për “lepe-peqe” servile e hipokrite ndaj të huajit, tek e konsiderojnë këtë “të fuqishëm”.

Nga ana tjetër, ashtu si paraardhësit e tij udhëpërshkrues, historiani ushtarak frëng nuk mungon të nxjerrë në pah kundërshtitë, armiqësitë dhe rivalitetet mes tyre të pashallarëve shqiptarë, konkretisht mes Ibrahim Pashës të Beratit dhe Ali Pashës të Janinës të cilët, për interesat e tyre të caktuara – zgjerim të kufijëve palashikë – lidhin aleanca me fuqi të ndryshme për të dëmtuar e dobësuar njëri-tjetrin, një luftë kjo e brendshme, mjaft e ashpër, që të kujton republikat italiane në Mesjetë, para bashkimit garibaldin të Italisë.

Si jep me hollësi itinerarin Berat-Janinë nëpërmjet fshatit Tozari, Klisurës (Këlcyerës), Përmetit, Zagorisë, zbret në fushën e Janinës që të lashtët e quanin Shamp-Elizé, për t’iu drejtuar qytetit si destinacioni i fundit i udhëtimit, qytet që përbëhet nga 45-50 000 frymë, me tregti të lulëzuar, ku qenë vendosur edhe “ndoca tregtarë frëngj, por që ishin larguar të frikësuar nga veprimet e tepruara të Ali Pashës”, siç shprehet autori. Jep historikun e qytetit, ndërtuar nga një Gjon Kantakuzeni, fillimisht një lagje përqendruar rreth kështjellës (Kastros), me mure të përforcuara, vetë kalaja dhe saraji kryesor i vezirit ngritur mbi një shkëmbishtë që përparon mbi liqen. Janina u mor e u plaçkit nga ushtria e Rogerit II, mbretit të Pulias, që rrënoi edhe kështjellën. Por “bukuria pozicionuese e qytetit, pjelloria e fushave përreth, prodhimtaria e pasur, tregtia dhe sidomos pazaret dhe panairet tërhoqën përherë e më shumë banorë dhe qyteti jo vetëm u rindërtua, por edhe u zmadhua parreshtur… Aktualisht, Janina është kryeqyteti i shteteve të Ali Pashës.”

Në një syth më vete jep historinë e njohur të Ali Pashës, “plot 40 vjet luftëra, pabesi e uzurpime” – siç thotë autori, sikur luftërat, intrigat, krimet, tradhtitë dhe tërë veset që i vishen Pashait të Janinës të ishin thjesht e vetëm tipare të tij dhe jo karakteristika të frymës, zakoneve dhe veprimeve agresive të kohës që përjetoi, plot tollovi, pushtime, hegjemoni, me mbretër, perandorë, sulltanat, patriarkat, etj. si aktorë kryesorë luftërash për pushtet, sundim e hegjemoni. E në tërë historinë e tij, autori nuk i kursen episodet, anekdodat, epitetet, plot mllef e përbuzje ndaj pashait shqiptar kur, ndryshe nga Bajroni i madh, shembullin për denigrim e diskreditim të figurës së tij historike e kishin dhënë tashmë Pouqueville, Gjenerali frëng La Rose, alzasiani renegat Alphonse Cerfberr i konvertuar në islamizëm me emrin Ibrahim-Manzour Efendi, të cilët dështuan keq përballë politikës rafinuese dhe diplomacisë mëvetësuese të Pashait të Janinës.

E megjithatë, historiani dhe gjenerali i Napoleonit tregohet realist e objektiv për mikëpritjen e ngrohtë që i bëri Pashai i Janinës. “U prita tepër mirë”, – thotë ai, “me fjalë plot dashuri për Perandorinë franceze”. Më pas, autori bën një paraqitje të shkurtër të forcave ushtarake të Aliut: 10 000 trupa në More nën komandën e Veli Pashës, 7-8 000 trupa në Lepante nën drejtimin e birit tjetër të Aliut Muktarit, 5 000 vetë nga këto trupa në gadishmëri për ushtrinë e Vezirit të Madh, 8 000 burra në Plaja përballë ishullit të Shën Maurës, nën drejtimin e Jusuf agës, vëllai i natyrshëm i Aliut, 4 000 trupa në Prevezë, 6 000 trupa në Janinë. Dy kampet e Aliut në Plaja dhe Prevezë i kishin bërë në atë kohë të dështonin me turp trupat ruse të Shën Maurës, që ishin të detyruara të mbanin në ishull, të mbërthyera e në gadishmëri të plotë, 2 000 trupa për mbrojtje, si dhe të lidhnin aleancë me Mustafa Pashën e Delvinës, por edhe me siamidët (çamët) e paramitianët (parathimiotët), “shqiptarë e grekë në armiqësi me Ali Pashën… Armiqtë më të egër të Aliut, nënvizon autori, ishin në fakt suljotët dhe tërë shqiptarët “grekë” (të fesë ortodokse), në shërbim të Rusisë”. Me këtë rast, autori nuk mungon të vëjë në dukje se Ali Pasha përdori rreth 20 000 trupa kundër 6 000 suljotëve, të cilët i bënë “një qëndresë të fuqishme… për 17 vjet me radhë”. Dhe, në këtë kontekst, gjenerali De Vaudoncourt ngre lart heroizmin e gruas shqiptare, tek shkruan : “Në këtë Trojë të re – e ka fjalën për fshatin Suli –, një vashë amazonë, që kishte humbur në luftë të shoqin, dhe që kishte parë të masakroheshin para syve fëmijët e saj, u bë nga tërë krerët e Sulit ajo që e dëmtoi më rëndë Ali Pashën (kjo grua nuk është më shumë se 30 vjeçe, dhe është e një bukurie të rrallë dhe, pasi drejtoi jo më shumë se para një viti një korpus trupash në shërbim të Rusisë, u tërhoq në një fshat të Alkiomës në ishullin e Korfuzit).”

Nga Janina, gjenerali frëng shkon në Prevezë, ku shqyrton terrenin konkret për të ngritur ai vetë një fortifikatë (në kepin e Shën Gjergjit) për mbrojtje të garnizonit shqiptar si dhe të kanalit që çonte në Gjirin e Artës. Jep këtu një tablo të zymtë të rrezikut që po kalonte Ali Pasha dhe qyteti i Janinës, i kërcënuar në atë kohë nga çamët, paramithiotët e suljotët, të mbështetur me arsënal ushtarak nga rusët. Për të dalë nga kjo gjendje, gjenerali frëng propozon një dredhi, me vënie në veprim të parasë, si dhe të niseshin bashkëbisedimet, me qëllim që të garantohej njëfarë statu quo-je, sa të përforcoheshin pozicionet ushtarake dhe të ndërtoheshin anijata me kuvertë të sheshtë. Dhe ashtu ndodhi, dredhia frënge eci, shqiptarët ortodoksë lanë në baltë aleatët rusë, por jo që të bashkoheshin me armikun e tyre të betuar Ali Pashën.

Me interes shfaqet përshkrimi që i bën De Vaudoncourt mendimeve novatore dhe përpjekjeve të Ali Pashës jo vetëm për fortifikimin e Prevezës, por edhe për fabrikimin e barutit, derdhjen e topave dhe përgatitjen e 200 topçinjëve. Veçse, jo të gjitha këto plane të Aliut u realizuan, sidomos plani për derdhjen e topave, kur u shfaq dukshëm mungesa e metalit, lëndës së parë.

Shqipërinë e Jugut, historiani ushtarak frëng e konsideron përgjithësisht si një trevë jo shumë të kultivuar, me shpate malesh të thepisur përgjatë rrjedhës së Vojuzës (Vjosës), pa kullota të pasura për kopetë e shumta të bagëtive; e quan rajonin e Himarës Kaonia e lashtë, dhe krejt vargmalet e Akrokerauneve i sheh të djerra, me përjashtim të zonës bregdetare mbjellë me ullinj. Po ashtu, e sheh të pasur fushën e Artës, luginën e Akelousit, pjesën perëndimore të Molosisë, të cilën e përshkoi nga Zagoria në Janinë; nuk lë mënjanë pa përshkruar as luginën e pasur të Argiro Kastros (Gjirokastrës), që e quan Antigonea e lashtë, as luginën e Tiamisit, nën Delvinaq, as atë të Metristrit (Dodonës).

Pasuar nga gjenerali frëng, Ali Pasha shkon në Prevezë për të përforcuar mbrojtjen e saj dhe hyrjen në gji, përballë ishullit të Shën Maurës, ku ndodheshin pra, të përqëndruara 2000 trupa ruse, të trembura nga një sulm i mundshëm i përbashkët i francezëve dhe i Ali Pashës. Flota franceze, mbështetur nga ajo turke dhe nga tetë anijata të Aliut, bënte presion në ujërat përreth ishullit, me qëlllim që trupat ruse të dorëzoheshin, por, tek përshkruan me hollësi gjendjen ushtarake dhe pozicionet e zëna, “… asgjë në botë nuk do mund t’i bindte shqiptarët – thotë historiani frëng – për t’u angazhuar në një sulm frontal ndaj trupave ruse”. Shihet qartë me këtë rast që Aliu i Tepelenit as që do donte kurrsesi të bëhej mashë në duart e francezëve për të nxjerrë gështenjat nga zjarri, kur Shën Maurën, si pozicion kyç për kapjen e ishullit të Korfuzit, ai synonte ta merrte nën kontrollin e tij, tek e shihte veten zot të krejt atyre trevave. Dhe jo vetëm kaq, por “ambiciozi Vezir, thotë De Vaudoncourt, nuk dëshiron të shohë asnjë fuqi europiane në zotërim të shtatë ishujve, që i lakmon prej kohësh. Ai doli hapur kundër Rusisë me shpresë për ta dëbuar që andej, dhe po qe se Ingliterra do t’i kishte premtuar ndihmë për t’i larguar trupat ruse nga Deti Jon, ai me siguri do ta shpallte veten në përkrahje të saj, dhe këtë propozim ia bëri madje edhe konsullit anglez M. Mouriere…”.

Në rreth 20 faqe të raportit të tij, historiani De Vaudoncourt paraqet me hollësi dyshimet e Ali Pashës për planet franceze, evolucionin e gjendjes ushtarake në frontin Prevezë-Plaja-Shën Maur, zbarkimin e 2000 trupave suljote, mbështetur nga rusët, për të goditur trupat e Aliut, të cilat u tërhoqën duke humbur rreth 80 vetë, goditjen që dha një anijatë ruse duke bombarduar pozicionet e korpusit shqiptar, kundërsulmin e artilerisë franceze dhe më tej, marrdhëniet e ndera midis ushtarakëve francezë dhe Seliktar agës, si përfaqësues i Ali Pashës në Prevezë, që nuk u bindej urdhrave të tyre dhe që bëri të mundur të dështonte plani ofensiv i francezëve për goditjen e trupave ruse. Gjenerali frëng detyrohet atëherë të tërhiqet nga Preveza, të kthehet në Janinë, ku vihet në dijeni për “plane të reja të Pashait” dhe, i zhgënjyer që nuk sulmoi dot trupat ruse, largohet nga Janina për të inspektuar tashmë nga afër trojet shqiptare, Gjirokastrën, “qytet i përbërë nga 30 000 frymë… i pavarur nga Ali Pasha, i cili i trembet guximit të banorëve në pjesën më të madhe shqiptarë të fesë greke [ortodoksë]. Gjatë fushatës së vitit 1799, qyteti, shkruan gjenerali, ishte gati të ngrinte flamurin francez, sikur ne të mos kishim dështuar në Korfuz”. Më tej, De Vaudoncourt vijon itinerarin Labovë, Tepelenë, Klisura (duke ndjekur rredhën e Vjosës) me synim t’i drejtohej më pas Porto Palermos, Himarës, Vlorës. “Nga Tepelena, – thotë ai – ka një rrugë që çon në Porto Palermo duke ngjitur përrroin e Bënçës, nëpërmjet një terreni jashtëzakonisht malor e të pyllëzuar, banuar nga kaçakë të pavarur, aleatë të popullatave të Shimarrës (Himarës), në atë kohë të lidhur me rusët… Por një tjetër udhë çonte në Vlorë, duke zbritur Vojusën nëpërmjet të njëjtave gryka, ku Filipi, mbreti i parafundit i Maqedonisë u mund për herë të parë nga Konsulli T. Quintus Flaminius… Një rrugë e tretë, duke ngjitur Vojusën, çon në Klisura (Këlcyrë), ku bashkohet me rrugën e madhe Berat-Janinë”.

Nuk mund të lëmë pa shënuar synimet e Gjeneralit frëng për të inspektuar nga afër këto treva nga pikëpamja gjeologjike, kur shprehet: “… duke pasur nga ana tjetër sigurinë që qoftë në Benza [Bënçë ?], qoftë në Tepeleni nuk kishte gjurmë minierash për asnjë lloj metali, mendova të rikthehesha dhe iu drejtova Spillia-s [Spilesë ?], ku lypsej të gjeja një minierë ari, por ku nuk gjeta veçse masa të mëdha të një mermeri mjaft të bukur në ngjyrë të përhime”.

Traktati i Tilsitit, 1807

Fundi i luftës, apo armëpushimi i Tilsitit (korrik 1807) e rigjen Gjeneralin frëng në Janinë, ku Ali Pasha “dukej i çuditur dhe i pikëlluar nga lajmi… dhe kur në qytet po përhapeshin lajme alarmuese për turqit”, tek thuhej se “Perandoria franceze kishte bërë paqe të njëanëshme duke ia dorëzuar Rusisë Perandorinë osmane”, apo që “Turqia europiane do të copëtohej”. Kësisoj, Gjenerali frëng i rikthehet edhe një herë qëndrimit të Ali Pashës dhe synimeve të tij pas armëpushimit, kur Pashai, “i pakënaqur që kishte në zotërim Livadinë e Morenë, administruar nga djemtë e tij, po përgatiste pushtimin e pashaliqeve të Beratit e të Delvinës, si dhe nuk rreshte së lakmuari Ishujt jonikë, të cilat i shihte si pronë të tij për t’iu bashkuar Epirit”. Edhe më tej, Baroni De Vaudoncourt, këmbëngul në planet e Vezirit të Janinës “për të pushtuar pjesën tjetër të Shqipërisë, Vlorën, por duke pushtuar rajonin e Himarës me anë të detit… Sepse me anë të tokës, arrihet në këtë vend vetëm nëpërmjet grykash pothuaj të pakalueshme, dhe kohët e fundit 300 himariotë, më me fat dhe më të zgjuar se Leonidha, mundën plotësisht 6000 nga të tijtë (grekë)… Për të dëbuar Pashain e Beratit, Aliu u përpoq të shtinte në dorë Elbassanon për ta goditur Pashain nga kjo pikë…por nuk ia arriti dot qëllimit” […]. Sikurse vihet re, kemi të bëjmë këtu me një dëshmi të hershme konkrete nën penën e historianit De Vaudoncourt lidhur me qëndrimin e Ali Pashës për ta vlerësuar atmosferën politike të krijuar nga Traktati i Tilsitit (1807) mëse të favorshme për të realizuar planin e tij jo vetëm për një bashkim të plotë të Shqipërisë së Jugut, por edhe për të shpallur mëvetësinë e tij ndaj Portës, kur fillimi i shekullit XIX po e gjente tashmë Turqinë europiane përpara sfidash të reja dhe kur Greqia nuk do mungonte të shpallte pavarësinë e saj më 1824, me arvanitasit në krye të “revolucionit grek”.

Më 30 gusht 1907, gjenerali Guillaume de Vaudoncourt i jep fund misionit të tij nëpër Shqipëri dhe më 20 shtator largohet me anije nga Preveza për në Korfuz, e më tej nëpër gjrin e Otrantos, pa harruar të ndalet në Kasopi, Porto Palermo, Drimadhes dhe në Kepin Shën Teodor “për të njohur, thotë ai, shtresat mineralmbajtëse të Bregut (?!)” .

Po japim më poshtë të përkthyer në mënyrë të plotë zërin “Arnautë”, nga historiani ushtarak, gjenerali Guillaume de Vaudoncourt, duke ruajtur sigurisht rezervat tona përsa i përket mendimeve që shpreh ky autor në shkrimin e tij.

G. De Vaudoncourt

Zëri ARNAUTË (ARNAUTES), sipas “Dictionnaires de la conservation et de la lecture” (“Fjalor i bashkëbisedimit e i leximit”), Paris, 1833.

“ARNAUTË. Është emri që turqit u japin popujve që ne i quajmë Albanë, dhe që në gjuhën e tyre vetëquhen Skipetars. Banojnë jo vetëm në Epirin e lashtë, por edhe në një pjesë të Ilirisë që ndodhet në Jug të Drinos [Drinit] dhe të Skutarit të Shqipërisë. Ndahen në katër fise të mëdha: Mirditët në Jug-Perëndim, Gegët, në Veri-Lindje, Tsamidët [Çamidët], në Jug-Perëndim, dhe Toksidët [Toskët] në Jug-Lindje. Është e padiskutueshme që Shipëtarët apo Skipëtarët janë një popull i dallueshëm nga grekët dhe sllavët, fqinjët e tyre, dhe jo më pak nga turqit. Ndonëse gjuha e tyre është e mpleksur me një numër të madh fjalësh greke e latine, madje edhe turke e sllave, është prapëseprapë një gjuhë e veçantë dhe e ndryshme nga këto që përmendëm si për nga rregullat gramatikore ashtu dhe për nga shprehjet që përdor.

Origjina e shqiptarëve nuk është e lehtë për t’u përcaktuar, ndryshe nga dallimi karakteristik që kanë me fqinjët e tyre. Disa autorë, nisur nga emri albanë që u japim, i shihin pasardhës të albanëve të malit Kaukaz, të cilët i pandehin të njëjtët me alanët [alpanët]. Mirëpo, këta alanë ishin tatarë apo turkomanë, ndërkohë që thelbi i gjuhës shkipe nuk ka asgjë të përbashkët me gjuhët turkomane apo tatare. E njëjta gjë mund të thuhet edhe kur pretendohet për prejardhjen e tyre nga bullgarët, komb sllav që, për një kohë të gjatë, ka sunduar në Greqinë perëndimore. Autorë të tjerë i shohin pasardhës të ilirëve të lashtë. Ky mendim nuk mund të vërtetohet, duke qenë se ne nuk kemi kurrfarë njohjeje të gjuhës ilire; veçse, ka në mbështetje të saj një gjasë me peshë të madhe. Skipëtarët, që në mënyrë të veçantë i quajmë albanë, janë ata që i përkasin Ilirisë maqedone në jug të Drinit, domethënë mirditët [mirditorët] dhe krejt gegët. Banojnë në male pothuaj të pakapërcyeshme në dy anët e Drinit dhe në pjesën që e ndan me Adriatikun; dhe dihet që malësorët në të shumtën e rasteve i kanë shpëtuar shkatërrimit që vjen si rezultat i dyndjeve pushtuese.

Ka shumë të ngjarë po ashtu që galët skordiskë, të dëbuar prej sllavëve nga brigjet e Danubit dhe nga rrethinat e Beogradit, të kenë ardhur për t’u strehuar në ato male e të jenë përzier me sikpëtarët. E pakta që mund të thuhet është se hasen në gjuhën shqipe një numër jo i paktë fjalësh gale. Kështu, lidhur me simbolin e apostujve haset tashmë fjala alti (athir apo athair) [altar]; pain në fr. = bukë – shqip: bukum, (bukkëm apo busckon); bouchée në fr. = çapë bukë apo ngrënie; sod (aujourd’hui në fr.) = sot; dhe po ashtu, keç apo keq – në fr. mal, shqip = keq. Shënojmë nga ana tjetër se emri Albanie është i njëjtë me Albanack, vend malor në galisht. Veçse, rregullat gramatikore shkipe janë të ndryshme nga ato të galëve. Dy fise shkipëtarësh banojnë në Epir, por nuk duhet arritur në përfundimin se janë epirotë. Këta të fundit ishin pellazgë, gjuha e të cilëve ishte shumë e përafërt me të grekëve, pra, jo shkipe. Këtu përfshihen në thelb tërë hipotezat që mund të ngrejmë mbi origjinën e skipëtarëve, apo albanëve, apo arnautëve.

Shqipëria u pushtua nga Mehmeti II pas marrjes së Kostandinopojës. Lufta që i kundërvunë këtij pushtuesi skipëtarët e udhëhequr nga Georges Kastriota, i mbiquajtur Skanderbeg, të cilin e kishin zgjedhur si princ të tyre, zgjati 24 vjet, dhe humbjet që pësuan turqit e tejkaluan në numër popullsinë e fiseve të Gegëve dhe të Mirditës, mbi të cilët ra pothuaj tërësisht pesha e luftës.

Pas nënshtrimit të Shqipërisë, tre fise shkipe përqafuan fenë myslimane, të paktën në pjesën më të madhe të tyre. Ato të Mirditëve dhe të Akrokeraunisë e të Sulit ngulmuan të vetme në krishtërim, duke ruajtur fenë e tyre.

Karakteri luftarak i skipëtarëve bëri që ata të viheshin në shërbim të sulltanëve dhe të pashallarëve të ndryshëm. Po ashtu, bejlerët e tyre apo fisnikët, në krye të trupave që mbajnë, u kanë shërbyer gjatë Mesjetës klientëve të ndryshëm si kondotierë italianë. Vlera e tyre është e mirënjohur prej turqve, aq sa u kanë dhënë për këtë arsye, siç thuhet, emrin arnautë. Me këtë rast, vëmë në dukje se arnaodh në galisht do të thotë trim, nga fjala naodh, vlerë.

Shqipëria është një vend pastoral, me male, pyje dhe me pak kultura bujqësore; por ka shumë kope dhënsh, që përbëjnë pasurinë e saj. Skipëtarët janë përgjithësisht trupa të lidhur, të hajthëm, të zhdërvjelltë e të fuqishëm, me karakter të gjallë e të prirë pas të papriturave, dhe me vlerë proverbiale. Si gjithë popujt e tjerë gjysmë të egër, janë gjuetarë dhe barinj. Vjedhja e bagëtive është një prej zakoneve të tyre të parapëlqyera, por është vjedhje me armë, të cilën e konsiderojnë si ushtrim për të mësuar zanatin e luftës.

Gjenerali G. De Vaudoncourt.

Shqipëria, vend i denjë për të qenë shtet perëndimor

August 22, 2020 by dgreca

-Rubrika “Gjurmime shqiptare”-

Shkruan: Fotaq Andrea-

Francezi Jacques Bourcart (1891- 1965), gjeograf, udhëpërshkrues e oqeanograf, autor i rreth 400 punimeve shkencore, Anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Oficeri i Legjionit të Nderit, është i njohur për lexuesin e veprës sonë antologjike “Pena të arta franceze për shqiptarët”. Ka qenë gjatë Luftës së parë botërore (Lufta e Madhe) në Shqipëri në kuadrin e Ushtrisë së Orientit dhe më 1922 mbrojti në Sorbonë tezën “Kufijtë shqiptarë të administruar nga Franca. Kontributi i gjeologjisë e i gjeografisë së Shqipërisë së Mesme, 1916-1920”. Ka shkruar po ashtu plot dashuri, objektivitet dhe mbi baza shkencore veprën “Shqipëria dhe shqiptarët” (Paris, 1921), duke çelur udhën e mjaft veprave të rëndësishme nga autorë francezë pas vitit 1920 që morën në mbrojtje shtetin e ri shqiptar, sikurse nobelisti i paqes D’Estournelles de Constant, Justin Godart, Elise Aubry, Mario Roques, Pierre Chanlaine, Konti Lafont e mjaft të tjerë.

Kumtesa e mëposhtme e këtij personaliteti shkencor, i njohur sidomos në fushën e gjeologjisë nënujore dhe të sedimentologjisë – emri i tij lidhet me këtë rast me Çmimin ndërkombëtar “Jacques Bourcart” –, është lëçitur në Konferencën shkencore të “Société de Géographie” të qytetit të Lilës – Francë, në tetor 1923. Bie në sy në këtë kumtesë synimi i tij për të bërë sa më shumë lobing për shtetin e ri shqiptar dhe për vizibilitet të Shqipërisë në arenën europiane e ndërkombëtare. Shfaq shkurt e saktë, në mënyrë të ndritur, brenda tre faqesh kuintsencë, një histori mbi katër mijëvjeçarësh të Shqipërisë e të shqiptarëve, ardhur, siç shpreht ai, që nga “errësirat e kohërave”. Thotë troç ndoca të vërteta të thjeshta, por therëse e mësimdhënëse për Europën e djeshme, paragjykuese, mohuese, të shurdhët e memece ndaj të drejtave të kombit shqiptar për liri e pavarësi. E sheh Shqipërinë të denjë për të qenë “shtet perëndimor”, si njësi të plotë territoriale, me gjuhën dhe banorët e saj të hershëm, duke e konsideruar ndarjen në gegë e toskë tërësisht artificiale dhe në zhdukje e sipër dhe, nga ana tjetër, si njësi me ndërgjegje kombëtare, pa kurrfarë përplasje fetare. Lartëson virtytet burrërore të shqiptarit, doket dhe zakonet e tij me origjinë të lashtë paragreke, aftësitë e veçanta që ai ka për administrim, drejtim e zhvillim.

Gjithçka nën penën e këtij autori është dashamirëse, plot zemërbujari e fisnikëri për Shqipërinë e shqiptarët, që meritojnë sipas tij, vëmendjen dhe përkujdesjen e veçantë të Europës, sidomos për të shmangur lakmitë e fqinjëve grabitqarë, të cilët vetëm synojnë t’u rrëmbejnë “copa e llokma territoriale”; po ashtu, ai veçon pasuritë dhe kapacitetet më të mëdha që ka vendi: me nëntokë e mbitokë të pasur (për zhvillim të industrive); me burime të shumta ujore (për hidro-energji); me fusha, lugina dhe pyje të pasur, natyrë të virgjër dhe klimë e mikroklimë të larmishme (për zhvillim intensiv të bujqësisë); me ajër të pastër, bregdet dhe bukuri natyrore (për zhvillim të turizmit)… E mbi të gjitha, me popullsi të re në moshë – tërë këta komponentë të domosdoshëm për progres të shpejtë shoqëror. Dhe jo më kot nuk do mungonin autorë francezë që do ta quanin në atë kohë Shqipërinë “Zvicra e Ballkanit”, për nga pasuritë që zotëron dhe për zhvillim e përparim të shpejtë që premton.

(Po hapim këtu një parantezë, kur një pyetje vjen e na djeg me të drejtë majën e gjuhës: Si ka mundësi që një vend i tillë me kaq shumë pasuri e potencial të mbetet edhe sot e kësaj dite në prapambetje e varfëri, dhe me treguesin IDH (indeksi i zhvillimit human) më të ulët në Europë? A e meriton këtë fatkeqësi një popull i tillë, një komb i tillë, përherë i përvuajtur nën diktate e diktatura, por përherë i ripërtërirë si feniks në mbijetesën e tij epike? Dhe domosdo, përgjigja po ashtu na vjen e ashpër, në majë të gjuhës e në majë të gishtit akuzues, për të denoncuar historikisht një klasë politike meskine, të molepsur, mediokre, mëkatare, të papërgjegjshme për fatet e këtij populli fatkeq, por të mbrujtur me një egocentrizëm absolut të llojit anadollak, xhambazist e dumbabist! Palé që një klasë politike e tillë na e konsideroka – o ironi! – zhvillim dhe përparim ecjen me hapa breshke, kur bota moderne njeh shpejtësi zhvillimi, me ritmet e larta të kohës).

Por, le ta lëmë këtu drejtpërdrejt Prof. Bourcart të flasë vetë me kumtesën e tij “Shqipëria e Re”, për ta parë atë të depërtojë thellë në shpirtin e këtij populli të paepur, me aftësi të veçanta për të sfiduar të mbifuqishmit dhe për të mposhtur vështirësitë, me energji të pashtershme dhe besim në forcat e tij për të ardhmen, plot zell e vullnet për arsimim, kulturë, progres e emancipim shoqëror, tema këto madhore që ai do t’i shtjellojë në librin e tij “Shqipëria dhe Shqiptarët” me dashuri të veçantë, aq sa do arrinte të mësonte e të fliste rrjedhëm “toskërishten e Korçës”, siç thotë ai, duke bërë dallimin me toskrishten vlonjate, etj.

Veçse, nuk mund të përfundojmë këtë hyrje të shkurtër për kontributin e vyer që Prof. Bourcart i ka dhënë shkencës albanologjike dhe historiografisë shqiptare në përgjithësi, pa nxjerrë në pah e pa lartësuar mbi të gjitha një pohim të fuqishëm të tij, një dëshmi, një zbulim, sa origjinal aq edhe të rrallë, për të mos thënë unikal – për aq sa dimë deri më sot – që “Shën Pali predikoi krishtërimin mbi kodrën e Dyrrahut” (sic! F. Andrea, “Pena të arta franceze për shqiptarët”, f. 516). Është një pohim i jashtëzakontë, brilant, i këtij autori, deklaruar me thjeshtësinë më të madhe që më 1921, dhe që do të vërtetohej plotësisht, në mënyrën më shkencore, falë një analize të thellë analitike dhe falë metodës deduktive nga Prof. Thanas L. Gjika në librin e tij ”Shën Pali punoi në brigjet e Adriatikut”, Omsca, 2014.

Shën Pali në Dyrrahun tonë, Shën Pali në kryeqytetin e hershëm arbëror që në vitet 60 të erës së re, Shën Pali në truallin shqiptar, ja bukur fort një RISI edhe për vetë Vatikanin nën penën e francezit Jacques Bourcart!

F. Andrea, 20 gusht 2020.

***

Shqipëria e re – Kumtesë

Nga Jacques BOURCART,

Asistent në Sorbonë, 1923.

Shqipëria është një pjesë e Dinarideve, domethënë e vendit malor formuar nga vargmale paralele që përbëjnë bordurën lindore të Adriatikut, nga Trieste në kepin Matapan. Edhe pse njeh karakteristikat kryesore të këtij rajoni, bën dallim nisur nga një fakt kapital: bregu me drejtim nga Veri-Perëndimi në Jug-Lindje, nga Istria në liqenin e Skutarit dhe nga Valona në gjirin e Korinthit, shndërrohet në Veri-Jug pothuaj në krejt tërësinë e territorit shqiptar.

Rrjedhojat janë kësisoj të mëdha: vendi i banueshëm nuk kufizohet më përgjatë një platforme të ngushtë, anashkaluar nga male të larta gëlqerore, të pabanueshme, por përmban një fushë të gjerë bregdetare, shmangur nga mali, dhe që mund të bëhet tejet e pasur dhe pjellore. Nga ana tjetër, vargmalet tejshpohen nga lugina të thella transversale që krijojnë një kalim të lehtë ndërlidhës midis Adriatikut dhe fushave maqedone.

Përbërja gjeologjike e Shqipërisë është gjithashtu e ndryshme nga pjesa tjetër e rajoneve dinarike. Zhvendosjet e mëdha të shtresave të kores që, pak a shumë në epokën e rrudhjes alpine, krijuan në thellësinë e një Adriatiku të gjerë vargmalin që njihet aktualisht, shfaqën në Shqipëri jo vetëm shkëmbenj gëlqerorë, por edhe një kompleks të tërë të shumëllojshëm, dhe konkretisht shkëmbenjtë vullkanikë.

Kështu, në vend të jetë vend i shkretë, malësia shqiptare përmban pyjet më të bukur ndoshta të Europës, dhe një pafundësi burimesh ujore që lejojnë themelimin e një numri të madh fshatrash.

Tërë historia e Shqipërisë është në funksion të këtyre dy cilësive: vend shumë i lartë, por i banueshëm, – pra, skutë e shkëlqyer mbrojtjeje – dhe rajon kalimi i kollajtë nga Europa perëndimore në Orient – rrjedhimisht, fushëbetejë e paracaktuar historikisht për luftëra midis fuqive që dominojnë në njërin apo tjetrin krah.

Shqipëria, në kufijtë që iu caktuan nga Konferenca e Londrës (1913), kufizohet në Veri dhe në Lindje nga Jugo-Sllavia, prej së cilës ndahet nëpërmjet buzës së vargmalit të Alpeve shqiptare, banuar nga popullsi katolike tërësisht shqiptare – Malissorët –, por që i kanë kaluar Serbisë, më pas, nga rrjedha e Drinit të Zi deri në liqenin e Orkidës. Në Jug të kësaj pike, kufiri që e ndan atë me Greqinë, ndjek pothuaj buzën e skajshme të Pindit, prej ku merr arbitrarisht drejtimin për në Santi Kuaranta përballë Korfuzit.

Brenda këtyre kufijëve, Shqipëria është një vend gati po aq i madh sa Belgjika, por e populluar vetëm prej pak më shumë se një milion banorë, të gjithë në tërësinë e tyre shqiptarë, me përjashtim të ndoca refugjatëve boshnjakë apo arumunë. Shpesh, dallohen mes tyre dy raca: Gegët dhe Toskët; mirëpo, ky dallim nuk është veçse artificial dhe në zhdukje e sipër.

Mund të vërehet lehtë një fushë e madhe bregdetare, shpesh burim sëmundjesh, por me një të ardhme të bukur premtuese, që shtrihet nga Skutari në Valona, përgjatë një aksi malor që përshkon pothuaj gjithë vendin, dhe që vjen e shkrihet me vargmalin e madh transversal pothuaj në drejtimin Lindje-Petrëndim të Alpeve shqiptare, një krahinë me veçori dhe klimë maqedone: me fushëgropa apo liqene të mëdhenj.

Vendi, për nga vetë stoli e hijshme e pyjeve, nga larmi e madhe klimatike, nga kthjelltësi e pakrahasueshme e atmosferës, dhe për nga vetë gjendja primitive në të cilën ka mbetur, shfaqet kësisoj si një nga vendet më të bukura në Europë.

Origjina e popullit që banon në të humbet në errësirat e kohërave. Trashëgimtarë të një race të madhe që ka populluar Europën jug-lindore nga Trieste deri në Greqi dhe nga Adriatiku deri në Karpate, rëndësia e së cilës në historinë e qytetërimit nuk matet me monumentet që ka lënë, shqiptarët, nga pikëpamja e zakoneve, folklorit dhe etnografisë, bëjnë pjesë në një grup të madh që mund të quhet thrako-iliro-maqedon.

Mund të thuhet se disa zakone, për shembull gjakmarrjet fisnore dhe armëpushimet apo pranimi në vatër dhe marrja në besë e një të panjohuri e kanë zanafillën nga një epokë më e lashtë se Greqia klasike. Shqiptari, për më tepër ka ruajtur cilësitë burrërore më të rrallat në Orientin e Europës: guximin, besnikërinë ndaj të parit të tyre, besën, bujarinë, mikëpritjen, që pleksen me një aftësi të veçantë për drejtim dhe marrje në dorë të punëve, për zhvillim të zejeve e industrive, sidomos tek rinia e sotme.

Historia e këtij vendi nuk është veçse një vazhdë luftërash pambarim për pavarësinë e tij: luftëra gjatë sundimit të romakëve që prej rënies së Perandorisë maqedone gjer në çastin kur Pirroja – që e bëri një ditë Republikën [romake] të dridhej -, stolisi fitoren e triumfatorit Paul Emil; luftëra gjatë dyndjeve barbare; luftëra gjatë sundimit bizantin, i shmangur, por peshë e rëndë për t’u mbajtur mbi supe. Në Mesjetë, ja ku jemi në prani luftërash mes mbretërish bastarde të dala pas Bizantit, mes perandorive bullgare a serbe dhe princërve apo republikave fqinje italiane: angjevinëve dhe spanjollëve të Shtëpisë së Napolit, venecianëve, luftëra këto përgjithësisht midis ndikimit perëndimor dhe Orientit. Një princ francez, Filipi i Tarentes, arriti të bëjë për njëfarë kohe bashkimin e vendit; po kur rreziku më i madh – pushtimi osman – afron, është pikërisht një princ i vogël shqiptar, Georges Kastriota, i quajtur Skanderbeg, që jo vetëm ndali në vend pushtuesin por, së bashku me aleatin e tij transilvan Jean Huniad-in desh theu njëherë e përgjithmonë osmanët në vrullin e tyre të pandalshëm.

Pas vdekjes së këtyre heronjve, sundimi turk e mbajti Shqipërinë në errësirë dhe e shkëputi nga Perëndimi shekuj me radhë. Por, në Veri, kisha katolike do të ruante të pacenuara traditat dhe gjuhën kombëtare; në rajonet e tjera, shqiptarët do të jenë më turbulluesit, por edhe më të domosdoshmit për t’u marrë me të mirë nga tërë subjektet e sulltanit. Çdo disfatë që pëson Perandoria otomane, çdo betejë që ajo lypset të ndërmarrë, janë një rast i mirë që shqiptarët të shpërthejnë në revolta; më të mëdhatë, do të ndodhnin pikërisht në çastin e krizave ballkanike për pavarësi. Feudalët e mëdhenj, guvernatorët e fuqishëm të Skutarit e të Janinës i shohim të vihen shpesh në krye të këtyre lëvizjeve dhe në çastin e revolucinit grek, një prej tyre, Aliu i Tepelenit, desh realizoi ëndrrën e madhe të Skanderbegut.

Nën Napoleonin I-rë, trupat e të cilit pushtuan bregdetin – një kujtim ende i gjallë në Shqipëri – një regjiment shqiptar shpalosi në Europë flamurin e kuq vulosur me shqiponjën e zezë, të cilin, një regjiment mirditorësh udhëhequr nga [marshalli] Pelissier e shpalosi gjatë luftës së Krimesë. Jashtë vendit, kolonitë shqiptare të Rumanisë, Bullgarisë, Kostandinopojës, dhe sidomos të Amerikës, po organizohen çdo ditë e më shumë; dhe që andej do të vijë, në çastin e revolucionit xhonturk, sinjali për pavarësi.

Dhe pavarësia u shpall në Vlorë, në nëntor 1912, nga Ismail Kemal bej, kryetar i opozitës në parlamentin e Kostandinopolit; Europa donte t’i jepte këtij shteti të ri një sovran, princin Guillaume de Wied, por mbretërimi i këtij mbretëruci ishte i përkohshëm e u ndërpre nga Lufta e madhe.

Kjo e shndërroi sërish Shqipërinë në fushëbetejë. E pushtuar nga austriakët, italianët dhe francezët, asnjë zgjidhje nuk u parashtrua për të pas fitores së aleatëve.

Pushtimi nga ana e trupave tona, që u zgjat gjer më 1920 kërkoi si domosdoshmëri vendosjen e një regjimi administrativ të pavarur, rezultatet e të cilit ishin të shkëlqyeshme, duke i bërë të mundur qeverisë së përkohëshme të krijuar më 1919 të gjejë burimet e para financiare për të cilat kishte nevojë, si dhe kuadrot e para për qeverisjen e vendit dhe për luftën kundër pushtuesve.

Gjer në atë kohë, Shqipëria ishte e panjohur nga të gjithë në Europë, dhe për diplomatët e karrierës nuk ishte veçse një krijim artificial i diplomacisë austriake. Por Shqipëria dhe shqiptarët kishin ditur të fitonin zemrat e disa miqëve, të cilët morën nën mbrojtje nxehtësisht kauzën e tyre në Asamblenë e Versajës. E drejta e pavarësisë e një populli të tillë – i cili, pas parimeve që shpallëm gjatë Luftës së madhe nuk mund as të konsiderohet as si rezervë të egërish, as t’u shpërndahet me copa e llokma fqinjëve të saj gjoja më të qytetëruar -, u pranua më në fund nga Shoqëria e Kombeve, që ndoqi përfundimisht vendimet e Konferencës së Ambasdorëve.

Qeveria e re shqiptare e cila, me krahë të lira dhe e mbështetur në forcat e veta, arriti të realizojë bashkimin kombëtar dhe mëvetësinë e territorit më në fund të njohur, u përpoq të konsolidojë gjendjen e brendshme dhe ta bëjë vendin të denjë për të qenë një shtet perëndimor. Arriti të mposhtë të gjitha vështirësitë e brendshme dhe të paqësojë vendin, si dhe të ruajë frontin e punimeve të rëndësishme që kishin nisur trupat franceze, italiane e austriake të pushtimit. Por vështirësitë financiare dhe ato të politikës së jashtme, me të cilat iu desh të ndeshej, janë të konsiderueshme. Franca, kujtimet e së cilës mbeten ende të gjalla që nga koha e pushtimit, mund të ushtrojë një ndikim të madh nëpërmjet një politike pa interes e dashamirëse, por aktive. Falë mjeteve të veta, qeveria shqitare ka krijuar tashmë dy lice, tërësisht të gjuhës frënge, një në Korçë dhe një tjetër në Gjirokastër. Francezët që do kenë rastin të qëndrojnë në Shqipëri, do të mahniten për më tepër sa nga bukuria e këtij vendi, aq edhe nga shpirti entuziast për të ardhmen e vendit dhe nga cilësitë fisnike të popullit të saj.