Fotaq Andrea – Page 3 – Dielli

Njeriu Faik me përkushtim Shqipërinë moderne

April 27, 2020 by dgreca

Moikom Zeqo e Fotaq Andrea, Tiranë, 2012/

Letër Moikom Zeqos/

Nga Fotaq Andrea/

I dashur Moikom,

Siç të vura në dijeni para ca ditësh, kam dërguar në shtyp së bashku me Bejtullah Destanin librin «Albania dhe Vjena », korrespondencë e përbërë nga 145 letra të Faik Konicës dhe të diplomatit austriak Julius Zwiedinek, një vepër e plotë, përqëndrur rreth revistës « Albania ». Me këtë rast po të nis këtu bashkëngjitur Studimin hyrës “Rrugëtimi i gjatë i Albania-s”, një historik për revistën koniciane që nga fillimet e veta më 1896 e deri përtej vitit 1909, kur Konica bëri një përpjekje të re në Amerikë (më 1911) për të rishfaqur revistën e tij “Albania” edhe në kontinentin e ri, para se t’i hynte “Trumbetës së Krujës”.

“Albania dhe Vjena” është një libër me plot të papritura, ku shfaqen mjaft episode e personazhe historikë, por sidomos puna dhe lufta këmbëngulëse e Konicës për të kapërcyer pengesat e vështirësitë, madje edhe vetë kufizimet e « censurat » që synonin ta formatonin « Albania-n » brenda një kuadri të ngushtë gjuhësor e historiko-kulturor. Konica synonte lart, larg, për një Shqipëri autonome e të pavarur, deri madje edhe për një Shqipëri moderne, me të ardhme europiane, duke e bërë Albania-n një kryevepër rilindase me përmasë enciklopedike, e mbi të gjitha një kurdhër farkëtuese për dhjetra e qindra patriotë shqiptarë.

Deri me sot, letrat e Konicës për Ministrinë e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë – për aq sa janë botuar në numër të kufizuar -, janë konsideruar gabimisht si të drejtuara për Ministrin Golushovski, i cili mbante, në fakt, titullin e lartë « kont », ndërkohë që në libër vërtetohet për herë të parë se ato i drejtohen diplomatit Julius Roman Zwiedinek von Südenhorst që mbante një titull më të ulët, atë të « baronit ». Ky diplomat austriak ka një karrierë tepër interesante që pasqyrohet në Hyrjen e librit.

Libri, i ndërtuar në tri pjesë dhe mjaft i kompletuar, përmban veç letërkëmbimit, edhe shkrime të revistës “Albania” e dokumente të reja, gjithnjë me tematikë marrëdhëniet e Shqipërisë me Austro-Hungarinë, aleaten e jashtme më të ngushtë të Shqipërisë së kohës. Vetë Konica ka bërë historikun e këtyre marrëdhënieve që nga koha e Kastriotit të Madh kur Shtëpia e Habsburgëve furnizonte me armë principatën e Arbërit, më pas lidhjet e Mërkur Buas po me Habsburgët, lidhjet e Gjergj Bastës po ashtu, e deri te qëndrimi pozitiv i Austro-Hungarisë në Kongresin e Berlinit në favor të Shqipërisë, te austrofilia e De Radës dhe e Naim Frashërit, etj. Kohët e fundit, Anila Omari në studimin e vet kushtuar “Çetës së Profetëve” të Bogdanit nxjerr në pah me shumë interes e meritë edhe bashkëpunimin e ngushtë të Pjetër Bogdanit me Perandorinë austriake kur vetë peshkopi patriot Bogdani priti në Prizren me rreth 6 mijë malësorë shqiptarë të armatosur gjeneralin austriak Piccolomini gjatë luftës së koalicionit të krishterë në vitet 1683-1689. Janë tërë këto fakte e të dhëna historike që flasin dukshëm për marrëdhënie të ngushta shqiptaro-austriake, të cilat do të konkretizoheshin esencialisht gjatë periudhës para dhe pas shpalljes së pavarësisë, sidomos gjatë vetë shpalljes së pavarësisë kur Austro-Hungaria do të “përzgjidhte” e mbështeste si favoritin e vet Ismail Qemalin për Aktin e Madh të shpalljes së Pavarësisë së vendit.

“Kush e ngriti flamurin e Shqipërisë?”- pyet Nelo Dizdari në intervistë Faik Konicën në nëntor 1937. Dhe Konica që përgjigjet : “Fizikërisht, pa fjalë Ismail Qemali. Ky është një fakt historik. Po vini re që thashë fizikërisht. Se moralishtështë tjatër punë. Moralisht, flamurin e ngriti Kryeduka Franz Ferdinandi, trashëgimtari fatzi i fronit të Habsburgëve. Kjo mund t’u duket fjal’ e çuditshme shumëve në Shqipëri… Kryeduka, i cili kur u plak tepër Franz-Josefi, frymësonte tërë politikën e Monarqisë Austro-Hungare, ish i mendjes se një Shqipëri e lirë ish nevoj’ e domosdoshme për ballancën e fuqisë në Europë të Jug-Lindjes, edhe shkeli këmbë të fortë që Shqipëria të mos ndahet në mes të Serbisë e të Greqisë.”

Në fakt, edhe më herët, në nëntor 1919, Konica i ka njohur Plakut të Vlorës meritën e padiskutueshme të ngritjes së flamurit të pavarësisë: “Çdo njeri ka orën e tij, një orë që i kapërxen të gjitha të tjerat nga bukuria e nga forca, edhe është si maja më e lartë e një jete. Padyshim, më 28 të Vjeshtës së Tretë 1912, kur dora thonjë-mbrehur e tij ngriti në Vlorë flamurin e vjetër të Skënder-beut, katërqint vjet të harruar, çasti i math për Shqipërinë ka qenë edhe më i bukuri në jetë të turbulluar t’Ismail Qemalit”.

Edhe pse Konica ia njeh Austrisë tërë këto merita historike, si një faktor i jashtëm që luajti rol parësor në pavarësinë e Shqipërisë, nuk mund të mos vëmë në dukje nga ana tjetër se që herët, Konica e kishte vënë në njëfarë mënyre para përgjegjësisë kancelarinë austriake për t’ia thënë açik një të vërtetë të lakuriqtë në lojën e saj të interesave politike e gjeostrategjike lidhur me çështjen shqiptare. Kështu, në një letër drejtuar konsullit austriak Ippen në Shkodër në korrik 1904, Faiku, i papërmbajtur, në mbrojtje të interesave të Shqipërisë, lëshon një nga ata kërcuj të vërtete të fuqishme që nuk ka si të mos lënë gjurmë edhe në vetë kancelarinë austriake: “Qeveria juaj pretendon se do që t’i ndihmojë shqiptarët për të dalë nga gjendja e tyre e mjerueshme. Bukur fort në teori. Por në fakt, çfarë ndodh? Diplomatikisht, ju nuk keni bërë asgjë që t’i njihet kombit shqiptar liria më e vogël. Financiarisht, edhe më pak”.

Duke ndjekur rrjedhën e ngjarjeve zhvilluar në libër, një pyetje del vetiu: pse Austro-Hungaria mbështeti e “përzgjodhi” Ismail Qemalin për shpalljen e pavarësisë, kur ajo mbante prej kohësh rezerva të mëdha ndaj tij, madje edhe e kundërshtonte në lojën politike dyfishe që ky zhvillonte sidomos me Italinë e Greqinë? Pse nuk zgjodhi, ta zëmë, Faik Konicën, epiqendrën e bashkimit dhe kontakteve me patriotët shqiptarë, me të cilin Perandoria dualiste u lidh ngushtë që më 1897 dhe që e mbante afër aktivisht, ndërkohë që Ismail Qemali u shfaq në skenën politike shqiptare e ndërkombëtare tre vjet më vonë, më 1900, dhe pa ato lidhje me faktorin e brendshëm që gëzonte Konica falë Albania-s së tij ? Ja si shkruan konkretisht Faik Konica në librin e tij “Letra Vjenës” për takimin e parë që ai pati me Ismail Qemalin në gusht 1900, duke u bërë njëkohësisht edhe pika më e hershme e kontaktit të Vjenës me Plakun e Vlorës: “Më në fund, tek shkëmbyem me hollësi pikëpamjet tona me qëllim që të shmangej çdo mosmarrëveshje e mundshme, dhe tek pamë se ato nuk ishin në kontradiktë për asnjë çështje kapitale, Ismail bej më bëri të ditur synimin e tij për t’u përfshirë në mënyrë aktive në lëvizjen shqiptare” (nënvizimi im F.A.).

Po edhe më tej, mund të shtrohet pyetja: A nuk ishte faktikisht Austro-Hungaria që mbështeti e i dha rol parësor Faik Konicës në Kongresin e Triestes, mars 1913, duke e njohur si kryetar de facto të Kongresit, deri edhe ministër gjatë kohës së princ Vidit?

Sigurisht, përgjigjet për pyetjet e mësipërme mund të ishin këtu nga më të ndryshmet, po të mbahen parasysh sidomos mosha, urtësia dhe përvoja e Plakut të Vlorës në punët e shtetit, prestigji, roli dhe njohja e tij kombëtare e ndërkombëtare tek mbante lidhje aktive me shumë kancelari europiane për gati një dhjetëvjeçar. Madje shkohet gjer aty sa të thuhet se Austro-Hungaria u detyrua të bashkëpunonte me Plakun e Vlorës për shpalljen e pavarësisë pasi dështoi në përpjekjen e vet me Syrja bej Vlorën dhe ngaqë “bejlerët e tjerë nuk e njihnin politikën më mirë se Ismail Qemali, madje as që donin të dinin për shtetin shqiptar”. Bukur. Po pse atëherë Faik Konica u la mënjanë në ato koniunktura të veçanta? Kur dihet që “Albania” e tij është edhe kudhër e vërtetë kalitjeje politike e Rilindjes për qëndrime sa më parimore e të palëkundura në interes të Shqipërisë etnike me katër vilajetet e veta, që predikonte vazhdimisht Faik Konica, madje edhe e kishte shfaqur e konkretizuar këtë platformë madhore që herët me hartën e tij të vitit 1902 të Shqipërisë etnike.

Fakti është se Konica u la mënjanë – si rastësisht – edhe më parë, në Kongresin e Manastirit të vitit 1908 për unifikimin e gjuhës shqipe, kur vetë idenë e këtij Kongresi, e për më tepër me pjesëmarrje albanologësh ndërkombëtarë, ai e kishte shprehur që herët, publikisht, në maj 1898, te “Albania” e tij. Nga ana tjetër, edhe më pas, në dhjetëvjeçarin e dytë të viteve 1920, do të ndodhnin sërish e sërish “lëniet mënjanë” të Faikut në ngjarje të mëdha politike e diplomatike për fatet e Shqipërisë, kur vetë vëllai i tij Mehmeti do të ndodhej tashmë i përfshirë edhe në Konferencën e Ambasadorëve në Londër etj. E të mendosh këtu fjalët e gjeniut pararendës Apoliner për “shqiptarin më erudit të Europës” siç e ka cilësuar ai Konicën, apo profecinë e tij në janar 1906 te shkrimi “Kartmonedha e një diplomati të lashtë” ku shprehet tekstualisht për shqiptarin Faik Konica: “Nëse Shqipëria do të ishte shtet, ky padyshim do të qe kryeministri i saj”!

Me një fjalë, e në mënyrë të sigurt, askush, as edhe vetë interlokutorët e tij austriakë nuk mundej assesi t’ia mohonin Konicës vlerat e larta intelektuale e eruditive, mendjen kreative e intuitive, forcën parashikuese e argumentuese, energjinë e personalitetit të tij të fuqishëm patriotik e rilindës, ndjeshmërinë e skajshme për çështje sidomos të politikës, së brendshme e së jashtme, por gjithnjë intrazigjent për të mos lëshuar as edhe një pëllëmbë të dheut stërgjyshor shqiptar. Po pse atëherë u la mënjanë, si me dashje?

Mund të thuhet se në kulmin e Aktit të madh të shpalljes së pavarësisë ai ishte larg, në Amerikë. Por ja që erdhi mirë e bukur më 1913 në Kongresin eTriestes! Dhe u vu edhe në krye të Komisionit shqiptar për miratimin e kandidaturës së Princ Wied për drejtimin e shtetit të ri të principatës shqiptare. Po mund të thuhet, nga ana tjetër, se, pas vitesh të tëra bashkëpunimi të ngushtë me austriakët, ai mbase u kishte shkelur atyre në kallo, për të mos pranuar politikën dhe diplomacinë e tyre cilësuar lojë dyfishe në disa fronte me fuqitë e mëdha të kohës, atë lojë të rrezikshme që do të çonte deri edhe në luftën e parë botërore. Po ashtu, për të mos pranuar as politikën e tyre duke zvarritur pafund e pa zgjidhje çështjen e autonomisë e të pavarësisë shqiptare, në pritje të agonisë dhe vdekjes të sëmurit të Bosforit. (Si edhe më vonë, më 1915, për të mos pranuar marrjen nëpër këmbë të interesave të Shqipërisë me letrën e hapur që i dërgoi prof. Hans Delbrück.) Për mendimin tim, Konica dhe austriakët u njohën aq shumë e aq nga afër, sa nisën t’i mbanin rezerva njëri-tjetrit, Konicë shqiptari tek s’pranonte të formatohej si donin austriakët, këta, tek s’pranonin njeriun Faik, polemistin e thekur, intelektualin dhe shqiptarin e pavarur. Por, në fund të fundit, vetë Konicës i mjaftonin dija dhe mëmëdhesia e vet, i mjaftonin… dhe i tepronin. Përkushtimim i tij ishte Shqipëria, dhe revista “Albania” – e financuar nga austriakët si nevojë e kohës –, e plotësoi më së miri detyrën e vet të shenjtë të zgjimit kombëtar. Jo, nuk ishte Konica që iu shit austriakëve, ishin ata që e gjetën, që e piketuan të parët forcën e mendjes dhe të patriotizmit të tij (siç del kronologjkisht edhe nga dokumentet e kohës), ishin ata që kishin në radhë të parë nevojë për të. Sepse, në fund të fundit, ata fare mirë mund të shkëputeshin prej tij në çdo çast gjatë 15 vjetëve të tëra bashkëpunimi! Por ja që nuk e bënë! Dhe nuk e bënë sepse kishin interes e nevojë për të.

Në fakt, edhe sot e kësaj dite kërkohen – gjoja nën petkun e realitetit dhe të objektivitet shkencor, por me shumë dashaligësi e denigrim –, dritë-hijet, të metat, dobësitë, njollat, deri edhe morale, të figurës apo karakterit të Faik Konicës. Bashkohësit e tij e dinin fare mirë se po të kruheshe me të, ai s’të falte, të sikteriste me artin më mjeshtëror të fuqisë së fjalës dhe logjikës bombastike, të jepte ujë në bisht të lugës me logjikë të rreptë, deri në demaskim e asgjësim. Kërkojnë, më kot, sot, të ndajnë e të nxijnë artificilisht Njeriun Faik nga Vepra e tij poliedrike e patriotike, kërkojnë tek ai njeriun kontradiktor, konfliktual, pragmatist, spontan! Kur në fakt Njeriu Konicë është Një, vepra e tij është Një, origjinal Ai, origjinale Vepra e tij, që përjashtojnë çdo prizmikë “bardhë e zi”, “mirë a keq”, “me virtute a vese”, “me dritë a me hije”, me etiketime të tilla të ulta si “beu dembel a beu qejfli”, e ç’nuk tjetër! Kërkohet me një fjalë një censurim i Konicës nëpërmjet një banalizimi të figurës së tij në emër gjoja të një moraliteti të lartë, sikur dikush të kish në dorë fatet e tij, të mbante në dorë peshoren e drejtësisë dhe të gjykimit për të. Por një figurë llagar, njeriu pa njolla e mëkate as që ekziston. Ai mund të jetë vetëm një, Mbinjeriu… “I tillë është veç Krishti, – Krishti Perëndi është vetëm Një, s’ka tjetër!” më thoshte një ditë, me qetësinë dhe urtësinë e tij karakteristike, Sherif Delvina, kur i parashtroja merakun tim për të studiuar Konicën dhe Veprën e tij përtej “njollave e akuzave” dhe brenda relativitetit të gjërave. “Për të gjykuar mirë një njeri që ka pjesë në histori, thotë vetë Konica, duhet t’a gjykojmë jo mbas mendimeve të kohës së sotme, po mbas kohës ku ay vetë u rrit, u suall e roiti. (Albania, nr.2, 1902).

E në këtë drejtim, është shprehur po aq qartë edhe prof. Hasan Kaleshi, që zbuloi i pari Letrat e Konicës për Vjenën dhe që mbrojti fuqishëm figurën e tij klasiko-moderne. “… I kemi ndarë njerëzit e të kaluarës sonë, shkruan ai që më 1976, në “të bardhë” dhe “të zinj”, në “patriotë” e “tradhtarë”, i mbështesim mendimet tona në disa “autoritete” e jo në gjurmimet e vërteta shkencore, në studimin e materialeve arkivale, në analizën e kushteve objektive politike në të cilat ka jetuar dhe vepruar ky apo ai, në realitetin politik në të cilat ka jetuar dhe vepruar asaj kohe, në shqyrtimin e kushteve subjektive në të cilat ka jetuar ky apo ai.”

Kuptohet qartë cilët ka parasysh këtu prof. Kaleshi kur përmend “autoritetet” e shprehura për figurën e Konicës, që nga bashkëkohësit e bashkëpunëtorët e tij të ngushtë, që nuk e kanë njohur atë në thelbin e vet si njeri i lirë e i pavarur, njeri i kontrasteve të fuqishme me tipre gjeniu, deri te pseudo-studiuesit e sotëm, opinionbërësit, “shpirtëzinjtë e xhixhillimët” siç shprehej vetë Konica, duke dashur ta gjykojnë këtë nga episode ekzotike të jetës së tij komplekse e të komplikuar. E ç’krim na qenka, për shembull, se ai ka pasur një a dy “miqesha”, të cilat i ka dashur me shpirt, nga ato që u ka kënduar me zjarr të ëmbël dashurie Lasgush Poradeci; apo se ka pasur fëmijë, – duan të thonë “të jashtëligjshëm” –, Henrikun, birin e tij regjistruar en bonne et due forme (sipas rregullave zyrtare) në akte bashkiake dhe të pranuar me fakte dokumentare; apo se na paska simpatizuar Greta Garbon apo ka “lajkatuar” Ann Corion-ë; se ka demaskuar publikisht lojën progreke të Ismail Qemalit; se na paska “spiunuar” Nolin (por në ç’rrethana, si e qysh, kur vetë Statuti i “Vatrës” ndalonte në fund të fundit çdo prirje të majtë, çdo lidhje me BS-në e çdo propagandë të kuqe); se na qenka sherrosur keq me Gaspër Jakovën, Shahin Kolonjën, Gurakuqin, etj. etj. për çështje personale, idesh e pikëpamjesh, kur ai vetë e pranon temperamentin e tij me të gjitha tiparet e shqiptarit klasik, gjer edhe rrëmbyes e nevrastenik, por po aq fisnik: që të ftonte, i fyer, në duel, sipas të gjitha rregullave të kohës! Nga kjo pikëpamje, as që çuditemi kur mësojmë, p.sh., nga shtypi i huaj i kohës për incidente gjatë Kongresit të Triestes, me përplasje të ashpra midis përkrahësve pro-austriakë dhe përkrahësve arbëreshë pro-italianë, me akuza e kundër-akuza të ndërsjella si të shitur te Austria, një palë apo te Italia, pala tjetër, dhe se kryetari Konica, i fyer rëndë personalisht, fton në duel me pistoletë Nikolin Ivanajn, të cilin ai vetë e kishte shpëtuar më 1908 nga burgu në “çështjen Aladro Kastrioti”!

Në përfundim, i dashur Moikom, po sjell këtu fjalët e tua në mesazhin e fundit që më dërgove para dy ditësh kur më thoje për Konicën à la Faikio : “Konica është një tejkalues i kohës, ndërkohë që kombi tij është përherë i vonuar në Histori, për fat të keq edhe në kulturë”.

Duke të përshëndetur e uruar mbarësi, shëndet, mendje e penë të mprehtë, po të dërgoj, i dashur Moikom, edhe një enluminurë të shekullit XIV nga “takimi” i Cezarit me Pompeun para kalasë së Durrahiumit tonë, një miniaturë në pergamen e me sfond të artë nxjerrë nga dorëshkrimi i Jean de Thuin që ruhet në Bibliotekën bashkiake të Ruenit dhe në fondin Gallica të Bibliotekës Kombëtare të numerizuar të Francës. Do vijë një ditë – ëndërroj e besoj me shpirt -, kur çdo qytet i Shqipërisë do ketë në hyrje të vet permendore me figura madhore të Historisë së tij, të pasur e të lashtë, me rrënjë të thella në historinë europiane e botërore. Po të dërgoj gjithashtu nga koleksioni im edhe portretin e Faik Konicës, realizuar mjeshtërisht nga Lazar Taçi, nën porosinë time të drejtpërdrejtë.

Të përqafoj

FotaqStrasbourg, 20 prill 2020.

LETER NGA STRASBURGU

April 3, 2020 by dgreca

*Fotaq Andrea e Moikom Zeqo, dhjetor 2017.*/

“Njeriu Vitruvian” i Moikom Zeqos – Letër nga Fotaq Andrea/

Strasburg, 2 prill 2020 –

I dashur Moikom,

Duke më dërguar esenë tënde « Njeriu Vitruvian » – një shkrim sa rrëmbyes e gllabërues, aq edhe universalis e quint-essencialis – ti më kërkove shkurt, shumë shkurt, mendim që, në këtë rast, mua do më reduktohej në çast në një përgjigje të thjeshtë, të matur, të kursyer : « Aty-brenda, “Njeriut Vitruvian”, je Ti, me mjeshtëri fjale artistike, je Ti i përplotë, me bukuri estetike e eruditive, je përhershmërisht e madhërisht Ti, miku ynë Moikom, – të qofshim falë ! »

E çuditërisht, tek esetë e tua plot tharm meditues që më dërgon herë-herë, ku unë të shoh të depërtueshëm e të tejhovshëm në skutat e gjitharsyes, vetëdijes e simbolikës, jo rrallë më qëllon që, duke të lëçitur vrrullazi, të ndalem mes rreshtave, për të marrë një hop frymë thellë, si të ristartohem në ritmin tënd të befasive perceptive e imagjinative, duke ndjekur ëmbël gjithë sa ti parashtron e shtjellon me shtjella dijeje plot shije të veçantë letraro-artistike e më tej, ekstralinguistike. Faleminderit, Moikom, për kënaqësinë intelektuale që më dhuron.

Të ngulmosh drejt një përfundimi esencial të Jetë-Vdekjes njerëzore përballë Gjithësisë, do të thotë ta kërkosh esencën e saj që në fillesë, në vezë, dhe veç kur e gjen kurorëzimin e përfundimit shi aty ku zë fill pyetja mister, duke shfaqur brenda vetë pyetjes edhe vetë përgjigjen. O Athropos! – e fillon ti esenë tënde me një thirrje panikuese kukuvajte vajtuese – kukuvajka këtu si shpend nokturn, i njohur si zëri interpretues i Athroposit mitologjik, që vetë shqipja e jep vajtueshmërisht: ku-ku: për ku? për ku? – në ç’drejtim e përfundim pra, ky Fati Im!… Ja një nga ato thirrje ekzistenciale që befas këput fatalisht fillin e Jetës mes errësirave të Fatit Njerëzor. Dhe aty-aty, pas kësaj apostrofe bodëleriane, vijohet me pyetjen thelbësore e gjithësore: Ç’është Njeriu Vitruvian (?) – një pyetje pra, që përmban përsibrenda vetë thelbin e saj: “Ç’është Njeriu?” fillimisht e përgjithësisht, ai Njeri në mikrokozmosin e tij përballur ethshëm me “Njeriun Vitruvian” të Leonardos në makrokozmosin e Gjithësisë. Shfaqet kësisoj në vetë pyetjen, edhe vetë përgjigja për Fatin njerëzor si Qenie e lartë brenda Trikëndores: shfaqet “Njeriu emblematik”, Njeriu enigmatik”, “Njeriu-Hy”, “Pani me sytë nga qielli drejt kulmit të së Panjohurës”, drejt Firmamentit, ai Pan Hyjni i prozës poetike “Shkolla pagane” të Bodëlerit, me të cilin ti fillon shtjellinë tënde të refleksionit të thellë estetik. Në fakt, edhe vetë Hygoi – siç e di – “Fatin njerëzor” të konceptuar e koncentruar në “Fatin e tij” e perceptoi aq bukur vizualisht, si grafist e ilustrator i mirënjohur që ish, mes një shtjelle mister që e quajti fuqishëm : “Ma Destinée” (Fati Im”).

Duke u shmangur disi nga tema jonë, sikur të përdorja një loj fjalësh, “Njeriu Vitruvian” klasik i Marcus Vitruvias, e rrjedhimisht “Njeriu Epiqendër” i Da Vinçit, do të na dilte – pse jo? – “Njeriu In Vitrus”, modern, ajo “Bebe Epruveta Louise Brown” e kohëve të sotme, duke na i sfiduar njëfarësoj krejt “Rregullat e Lojës-Fat” të Njerëzimit. Po këtë shmangie, miku im, po e bëj ashtu-kalimthi, sa për t’iu larguar disi filozofisë sokratike të formulës “Njeri – Njih vetveten ti vetë – Connaît-toi toi même” siç thotë frëngu, formulë e rrëmbyer në thelbin e vet epistemiologjik nga Hegel, Marks e më pas nga Sartri ekzistencialist. Nuk kërkohet kësisoj këtu, as më shumë, as më pak, por vetë thelbi i çështjes: “I dashur Njeri – dije pra, që ti, përtej gjithçkaje, nuk je tjetër veçse një Vdekatar brenda Trikëndores leonardine, ose ndryshe: “Ti, more Zotëri, nuk je Hyjnor, Hyjnor ish veç Pani i Bodlerit”.

Ja pra, i dashur Moikom, nga “Njeriu enigmatik” tek “Njeriu Problematik” që ti parashtron gjerë e gjatë në esenë tënde, unë shoh të ndërthuren e të ndërlikohen dy elementët e tij përbërës: Njeriu dhe Problemi i tij, ose ndryshe Njeriudhe Esenca e tij. Dhe, kur ti flet me të drejtë për “Shpirtin Problematik të Europës”, mua nuk ka se si të mos më shkojë mendja edhe tek zviceriani Denis de Rougemont (që ka vlerësuar si filozof modern kryeveprën “Ese për gjuhët natyrale” të Konicës), i cili – Rougemont –, sipas Saint-John Perse mishëron figurativisht Homo Europeanus-in e së ardhmes, duke qenë një pionier e përkrahës i flaktë i Federalizmit Europian.

Rrjedhimisht, i dashur Moikom, tek “Mona Liza pluri-engmaike” e Leonardos, tek “Kështu foli Mona Liza” tënde, vepër – traktat gjithëpërmasor, mund të gjurmohet e të kërkohet vetë Njeriu kompleks drejt së Panjohurës, ku/kur nuk do të mjaftonte kurrësesi një parashtrim i thjeshtë i pyetjes: “Cila jeni ju Zonja Mona Liza?”, apo “Cili jeni ju Zoti Njeri?”, kur faktikisht “Zoti Zot” moikomian është vetëm Nji ! Dhe, për më tepër, kur Hyut Pan i mjafton, në fund të fundit, Pafundësi e tij në Shkallën Zero të Kuptimit e të Pakuptimit njerëzor! Dhe për akoma më tepër, kur vetë Jeta njerëzore është shterruese, drejt një dekostruktiviteti gradual të pandalshëm, drejt një Hiçi, një Hiçmosgjëje, si të priste durueshëm vetë Zonjën Vdekje, të ftohtë, të ngrirë. À la Covid19! “E ç’jemi, në fund të fundit, do thoja me gjuhën e labit, një m… që të na hajnë pulat!”…

Nuk ka si të mos vëmë re, përfundimisht, se esseja « Njeriu Vitruvian » i Zeqos – falë një shqetësimi, meditimi, interpretimi e qëndrimi ndaj së Vërtetës së Vërtetë, mes lodrimit të të panjohurave ndërlidhëse të tokësores me kozmiken Da Vinçiane –, përbën në vetvete një Kartë Mendore e krejt erudicionit moikomian, një shtegtim rrethor fillim-mbarim, një itinerar figurativ i Njeriut Univers leonardin përmes estetikës, letërsisë, artit e poeticitetit, në kërkim ngulmues, hutues e të ethshëm të Thelbësores, të gurit filozofal, të arit të së fshehtës kozmike, ironike, mitike e mistike të Mona Lizës, asaj mishëruese të madhërishme të Qenies njerëzore, të cilën Umberto Eco e do dhe e kërkon në Universin continuum, si një xhevahir simbolik, të aftë për të modifikuar edhe vetë Krijimin Hyjnor.

Gjithçka pra, në këtë esse moikomiane “Njeriu Vitruvian” të josh, të këndell, të zbukuron shpirtërisht, tek merr vetë Fjala ngjyra ylberore poetike, tek shfaqet gjithë zhdërvjelltësi në vlera të shumëfishta estetike e filozofale, duke gumëzhirë përmes asociacionesh të fuqishme ideore në një mbushulli paradigmash koherente, në kërkim të ngulmtë e të përhershëm të “Njeriut Vitruviano-Leonardin” të Moikom Zeqos.

Të përqafoj me mall miku im, nga një distancë urdhëruese shtetërore 1000 km larg, distanca jonë pandemike e Covid19. F.

Ma Destinée – Fati im, nga Victor Hugo /

FAIK KONICA: “NJERËZIT BININ PORSI MIZA”

March 23, 2020 by dgreca

Nga Fotaq Andrea/Strasburg/

Ky titull i frikshëm, me frazeologji të fuqishme dhe tone plot tragjizëm, à la Boccaccio, buron drejtpërdrejt nga pena erudite dhe enciklopedike e Faik Konicës. Është nxjerrë nga një shkrim i tij botuar te almanaku “Kalendari i Maleve”, Bruksel, 1900, ku jepet njëfarësoj historiku i shpejtë i përhapjes së murtajës dhe të sëmundjeve të mëdha në botë e në Shqipëri gjatë të shkuarës, mbi bazën e hulumtimeve të thella që Konica bënte në do “libra të moçëm”, siç e thotë edhe vetë, duke përmendur në veçanti librin referencial Historia politica et patriarchica Costandinopoleo. Epirotica. MDCCCXLIX. Veçse, përtej tragjizmit real të pandemisë që shkaktojnë sëmundjet ngjitëse me përmasa korrëse (në parantezë, a nuk personifikohet vetë vdekja mitologjikisht me një skelet njeriu dhe kosë në dorë?), Konica nuk mungon të nxjerrë në pah dy faktorët themelorë për parandalimin dhe ndalimin e pandemisë: së pari, “Kujdesin e guvernave” (qeverive), ku domosdo nënkupton masat e rrepta në shoqëri me kufizme të mëdha në lëvizjen dhe në kontaktet e njerëzve, dhe së dyti, “Fuqinë e shkencës”, siç shprehet ai, për t’i bërë ballë rrezikut të përgjithshëm shkaktuar nga “sëmundje e tutshme”.

Shkrimi i Konicës, me vezullim perle, mjaft i ngjeshur dhe plot brum të tharmë, me stil të prerë e të shpejtë, shfaq ethshëm zezonën pandemi, tablonë e zymtë të burimit të sëmundjeve epidemike, evolucionin e tyre marramendas, me pasojën alarmante, vdekjeprurëse, të korrjes mizore të jetëve njerëzore. “Njerëzit binin porsi miza”, thotë në mënyrë tronditëse Konica. A nuk përmban kjo shprehje e lashtë, me originë nga Mesjeta e hershme, përtej idesë që njerëzit vdisnin masivisht (apo mizërisht e mizorisht, do thoshim në shqip për një konotacion edhe më të fuqishëm), vetë kuinesencën e pamundësisë më të madhe njerëzore përpara sëmundjes gjëmëmadhe, virale a bakteriale, pamundësi për t’i ardhur sadopak në ndihmë vetvetes apo tjetrit, tek sheh vdekjen me sy hapur, me mushkri të asgjësuara dhe imunitet të shterur? Palé që një pamundësi e tillë njerëzore arrin kulmin e vet kur nuk ke faktikisht kurrfarë mundësie as për t’u ndarë për herë të fundit nga njerëzit më të shtrenjtë, që shkëputen mynxyrshëm nga gjiri i familjes, të vetmuar, të braktisur mes tubave oksigjenues, tek i sheh me sytë e mendjes të ikin ashtu, aq papritur, në kohët moderne, mes asaj që do ta cilësonim në këtë rast “çnjerëzorja/njerëzorja e arsyeshme e faktit izolim” për shmangie të infeksioneve dhe rrezikut epidemik. Dhe të pikon në shpirt të mendosh që njeriu tënd më i dashur, dhe kushdoqoftë nga kapitali NJERI, i infektuar rëndë, që kërkon thjesht të marrë pakëz ajër, pakëz frymë, me mushkri të nxjerra jashtë funksionimit, ikën kësisoj i vetmuar, i braktisur, me sy të etur për dashuri jete që fatalisht i shuhet në çastin fatal.

Andaj, sot, në pandeminë mizore covid19 merr një kuptim më të veçantë, human, në shkallë të epërme, shprehja morale, shumëpërmasore e Sokratit “Njih vetveten ti vetë”, që do të thotë në rastin tonë : njeri, ndërgjegjësohu përpara rrezikut, ndërgjegjësohu për vetveten, për të tutë, për shoqërinë! Sepse koronavirusi nuk është shaka prej leshkoje, është hata! Dhe kur je i ndërgjegjësuar, shprehja e Sokratit merr një kuptim edhe me të thellë tek shpalos krejt ndjenjën e vetëdijes dhe të solidaritetit të fuqishëm njerëzor: “unë jam unë, unë jam tjetri”, që do të thotë: “jam unë që kam në dorë jetën time, jam unë që kam në dorë jetën e tjetrit”; dhe për këtë, më duhet të izolohem, më duhet të vetizolohem! Për më tepër që, në shoqërinë tonë, shprehja merr kuptim edhe më të thellë tek sheh ndoca kapadainj shqipo, me cigare në gojë – ata të tipit të “honxhobonxhove, xhuxhubocëve e xhixhillimëve” siç thotë Konica për njerëzit mendjemykur, mediokër e sharlatanë -, të gjezdisin shpërfillshëm bulevardit e rrugëve si gjeli majë çatisë mes virusit pandemik, apo më keq, si ajo fabula e dikurshme e atij këmishëzbërthyeri majë skodës karakatinë që “fluturonte” mes rrapëllimës e që thosh: “Fry moj erë në gjoks të beqarit!” Dhe kur era ia dha “zotërisë” së tij brinjë më brinjë, mes lëngatës e temperaturës së lartë nga të ftohtit që mori, ai tha: “Ç’deshe mojë erë që u more me një copë jevg!” Kuptohet morali i fabulës në këtë rast: ku era, dhe ku covid19!

Në përfundim, dhe në nderim të thellë, një heqje kapeleje për bluzat e bardha, një duartrokitje moderne masive nga ballkonet e godinave për ta dhe për tërë ata që në krye të detyrës, sfidojnë vdekjen, në emër të jetës, për t’i thënë ndal njëherë e mirë korrjes njerëzore të koronavirusit. Dhe… me sëmbim në zemër, me lot në sy, sjell sot ndër mend, tim atë, Dr. Llazi Andrea, epidemiolog, infeksionist e higjenist ushtarak që, pas 30 vjetësh pune këmbëngulëse kërkimore, studiuese e shkencore në Laboratorin e Spitalit Ushtarak, u flijua në krye të detyrës në mesin e viteve ’80, pas një infeksioni të rëndë viral, që e mbërtheu në Shishtavec të Kukësit, duke luftuar me thonj për të sjellë në jetë një ushtar në lulen e rinisë me temperaturë 42°C e viruse të fuqishme.

FAIK KONICA

Murtaja dhe sëmundjet e mëdha në Shqipëri në kohët e kaluara

Në shkollat e mjekësisë rrëfejnë se të katër sëmundjet e mëdha që kanë korrë papushim njerëzinë nëpër brezat e vjetëve, e kanë të gjitha burimin në grykat e do lumenjve të mëdhenj e në baltërat e ndyra që i rrethojnë. Kolera ka marrë gjithmotin burim në grykë të lumit Gang, në Hindustan; tifuzi [tifoja] në grykë të Tunës; ethet e verdha në grykë të Misisipit; e murtaja në Nil e në Indokinë.

Kjo sëmundje e tutshme, mbas shumë vjetësh mungimi, filloi të shfaqej më 1899 në Skënderie, në Lisbonë dhe – e thonë me zë të ulët – në Anversë të Belgut, në Paris e në Portsmouth. Kujdesi i guvernave, i ndihmuar me fuqinë e shkencës do t’i dalë zot – na mban uzdaja – këtij rreziku të përgjithshëm, e që tash duket se sëmundja e tutshme zuri të pakësohet në atë vend ku kish rënë.

Sido në qoftë, për të plotësuar dëshirën që kanë ligjëruesit për të gjetur në një kalendar të mirë përmendje [historike] për ndodhira të vitit, u munduam dhe gjetëm në do libra të moçme vitet e rënies së murtajës në Shqipëri.

Më 1368, ra në Janinë një murtajë e madhe, e u hap deri në Berat.

Më 1374, ra murtaja në Nartë, dhe vdiq kryezoti i vendit Pjetër Llosha.

Më 1375, murtaja goditi prapë Janinën, dhe vdiq zonja Irena, e bija e dukës së Janinës.

Më 1736, ra në Janinë një murtajë e tutshme, të cilën e pruri nga Vllahia një gunar i emëruar Zamari. Vdisnin vetëm brenda në Janinë 50 a 60, e shpesh edhe 80 veta përditë. Kjo murtajë filloi të korrë në muaj të Frorit e u mbajt deri në ditë të Shën Mitrit.

Më 1814, ushtarë shqiptarë të sulltanit, duke u kthyer nga Misiri, sollën një murtajë të madhe që ra, e rreptë e e tutshme, në Shkodër, në Ipek [Pejë], në Durrës, në Vlorë, në Janinë, dhe më tepër në Delvinë. U mbajt deri më 1819, dhe bota binin porsi miza.

SHQIPTARËT, NJË POPULL POET

December 4, 2018 by dgreca

Takim Botëror i Poezisë, Strasburg/

MEP_02_Mail 2. afishe Andrea Fotaq 3. Fotaq Andrea ne Takimi boteror te poezise 4. peuple poète 5. Antologji frengjisht ok 6. michel metais poezia e I. Kadarere 7. chateaubriand i semure dhe shqiptarka 8. popull poet nga Gerome 1 havzi nela ok

Nga Fotaq Andrea-Strasburg/*

Në datat 19-24 nëntor 2018, u mbajt në Strasburg, konsideruar si kryeqyteti i Europës, Takimi Botëror i Poezisë, organizuar nga Shoqata Mo-Zar (Mots-Arts), në bashkëpunim me Forumin Botëror të Demokracisë (Këshilli i Europës), me Bashkinë e Qytetit të Strasburgut si dhe me pjesëmarrje poetësh, shkrimtarësh e studiuesish nga pesë kontinente, nën drejtimin e një Komiteti shkencor përbërë nga profesorë universitetesh europiane, konferencierë, shkrimtarë, botues, doktorë në Letra, etj. dhe kryesuar nga Enrique Uribe, profesor në Universitetin e Strasburgut.

1 Moikomi 2 Lahuta

Në Takim, ndër poeteshat, poetët e studiuesit që morën pjesë nga mjaft vende – nga Franca, Portugalia, Spanja, Maroku, Çadi, Kanadja, Irani, Iraku, Belgjika, Rusia, Bullgaria, Rumania, Greqia, Venezuela, Kolumbia, Anglia, Shtetet e Bashkuara, Palestina, Peruja, Gjermania, Algjeria, etj. -, merrte pjesë edhe autori i këtij shkrimi për të përfaqësuar Shqipërinë, ku mbajti kumtesën “Shqiptarët një popull poet” më datën 23 nëntor në Villa Schützenberger, si dhe prezantoi në mënyrë të veçantë dy poetë shqiptarë: poetin martir të demokracisë Havzi Nelën, dhe poetin Moikom Zeqo në Kinema Odysée më 24 nëntor 2018 me poezi që i kishim përkthyer posaçërisht për këtë ngjarje të shënuar.

Takimi botëror i Poezisë u udhëhoq nën moton “Poezi, çfarë ke për të na thënë?”, ku poetë, studiues, botues, librarë, amatorë të poezisë, studentë e gjimnazistë që mbushën sallat për një javë rresht kishin shumë për të thënë në këtë periudhë të cilësuar “Krizë e shoqërisë, Krizë e poezisë”, përballë apatisë së masës njerëzore për mbrojtjen e demokracisë dhe paqes në botë, për kultivimin dhe ruajtjen e tyre nëpërmjet institucioneve demokratike dhe bashkimit e bashkëpunimit mes popujve, duke kundërshtuar çdo fatalizëm, çdo humbje besimi në regjimin demokratik dhe integrimin europian. Në Manifestin e miratuar në përfundim të veprimtarisë, titulluar: “Ruhu Europë, Europa për Europianët”, u vu në dukje fuqimisht se poetët dhe poezia janë në gjendje të rigjallërojnë besimin në vlerat demokratike, se pasioni poetik nuk është thjesht e vetëm në varg, por se atë e përjetojmë të gjithë përditë si qytetarë të këtij universi harmonik që na bashkon mrekullisht, dhe më në fund se poezia mbetet thelbësisht e pandashme nga vetë nocioni i lirisë e i besimit në shoqërinë njerëzore, themeli për ta mbajtur përherë gjallë këtë poezi, siç parashikonte poeti peruvian Cesar Vallejo që më 1937: “Europë, po të kujtojmë: “Ruhu për veten tënde!… Ruhu për të ardhmen…!”

Paraprakisht, në takim me kryetarin e shoqatës Mots-Arts Enrique Uribe Carreño, i paraqitëm Komitetit drejtues të aktivitetit një abstrakt të kumtesës sonë si dhe dymbëdhjetë poezi të përzgjedhura nga poetë shqiptarë, klasikë e të sotëm (në frëngjisht), nga N. Frashëri, Migjeni, Çajupi, L. Poradeci, D. Agolli, I. Kadare, F. Arapi, Xh. Spahiu, M. Ahmeti, M. Velo, P. Shllaku, D. Çomo. Kërkuam me këtë rast t’i bëhej nderim i veçantë në Takim poetit martir shqiptar Havzi Nela (varur më 1988 nga regjimi komunist – dy vjet para shembjes së Murit të Berlinit), poezia e të cilit “Quand je mourrai” (“Kur të vdes”), së bashku me foton e tij të botoheshin në faqen web kushtuar kësaj ngjarjeje. Kjo kërkesë e jona u miratua menjëherë.

Në kumtesën tonë, për gati një orë e gjysmë, bëmë një historik të shkurtër të poezisë shqipe ndër shekuj, duke u ndalur konkretisht në tre etapa të zhvillimit të poezisë: asaj rilindëse, post rilindëse dhe poezisë së sotme, si dhe duke paraqitur pikëtakimet e poezisë shqipe me poezinë europiane e posaçërisht me poezinë frënge. Vumë në dukje se që më 1847, Lamartin, i shkruante poetit arbëresh De Rada se “poezia ka ardhur nga brigjet tuaja dhe duhet të rikthehet atje”. Po ashtu, në vitet ’40 të shek. XX, një artikull në italisht për kombin shqiptar mbante si titull “Gli Albanesi, un popolo di poeti et di soldati”. Më 1989, një personalitet i njohur francez Xavier Diniau, ish sekretar shteti dhe ish sekretar i përgjithshëm i asamblesë parlamentare të frankofonisë, në një shkrim kushtuar Shqipërisë, vinte në dukje: “Atdheu shqiptar… është krijuar nga poetët”. Veç kësaj, Alain Bosquet dhe Michel Métais, që në vitet ’70, duke prezantuar Kadarenë tek lexuesi francez, nxirrnin në pah shpirtin poetik ndër shekuj të popullit shqiptar dhe po në atë periudhë, dy poezi të Kadaresë do të figuronin për vite me radhë në një Antologji letrare për sistemin e shkollës së mesme franceze (kolegjet e gjimnazet).

Që në fillim, theksuam dallimin midis poezisë gojore, tradicionale dhe tepër të pasur nga njëra anë dhe nga ana tjetër, poezisë së shkruar, të kultivuar apo “savante”, sipas termit të përdorur nga prof. Alexandre Zotos në Antologjinë e tij “Poezia shqipe” me mbi 70 autorë (botuar më 1996). Vumë në dukje se është pikërisht poezia gojore ajo që përbën bazën themeltare të vetë poezisë së shkruar, shtratin historik të saj. Tradita e fortë e poezisë gojore shqipe, së bashku me folklorin e pasur, njihet që në mesjetën e hershme dhe një libër për poezinë epike shqipe është botuar në Francë më 1968, titulluar “Chansonnier des preux albanais”, (Eposi shqiptar i kreshnikëve), që përmban shumë vëllime në origjinal për këngët historike shqipe me zanafillë në shekujt XI-XII dhe që trajtojnë ngjarje të ardhjes së sllavëve në Ballkan në shekujt VI-VIII. Theksuam në këtë mes pikëtakime të eposit shqiptar me eposin frëng dhe se Këngët e Rolandit (eposi francez) përmbajnë disa strofa për kalimin e frankëve të Karlit të Madh në Shqipëri gjatë periudhës së Kryqëzatës së parë.

Nga ana tjetër, tërhoqëm vëmendjen se kjo poezi gojore është e pasur në zhanre të ndryshme, dhe arrin kulmin e vet me këngët polifonike të Jugut të Shqipërisë dhe këngët me lahutën monokorde të Veriut të Shqipërisë, për të cilat ka shkruar edhe Prosper Merimé. Një lloj i tretë kënge krejtësisht të veçantë përbën korpusi i këngëve çame të Epirit të Veriut, apo të shqiptarëve të Greqisë, pa harruar këngët e shqiptarëve të Italisë (arbëreshëve), apo ato të shqiptarëve të Kosovës. Nëse kënga dhe poezia gojore janë tejet të zhvilluara historikisht në Shqipëri, kjo ndodh thjesht për faktin se gjuha e shkruar ishte e ndaluar gjatë pushtimit osman prej pesë shekujsh të vendit. Nga ku dhe rëndësia e poezisë gojore, e baladave, legjendave, këngëve epiko-historike, që jo vetëm përcilleshin lehtë me gojë nga brezi në brez për shekuj të tërë, por ishin edhe një përgjigje e drejtpërdrejtë e popullit ndaj pushtimit të egër osman, dhe kur populli i thjeshtë, për çdo ngjarje brenda fshatit, qytetit, krahinës, për çdo bir të tij martir, për çdo bëmë të lartë thurte menjëherë këngë për të pavdekësuar çastin epiko-historik e për të përjetësuar me lirizëm çdo gëzim e dashuri të njeriut shqiptar me jetën dhe natyrën. Në këtë kuptim, theksuam se poezia në Shqipëri është po aq e lashtë sa dhe vetë gjuha shqipe, një degë e veçantë, origjinale, në familjen e gjuhëve europiane.

Katër tiparet themelore të poezisë shqipe:

Poezia gojore ka qenë shkollë për lëvizjen patriotike shqiptare, që e ka shoqëruar krejt Rilindjen shqiptare dhe i ka shërbyer në pikën më të lartë zgjimit të ndjenjës kombëtare. Tërë promotorët e Rilindjes shqiptare (rilindësit) kanë qenë para së gjithash poetë, dhe tërë përpjekjet e tyre u kurorëzuan me aktin e shpalljes së pavarësisë më 28 nëntor 1912. Pikërisht, kjo është forca madhore e poezisë së angazhuar militante, të motivuar dhe të mbështetur masivisht.
Poezia gojore i ka shërbyer fuqishëm vetë emancipimit të shoqërisë mesjetare dhe feudale shqiptare për ta afruar sa më shpejt me botëkuptimin përparimtar të kohëve moderne, dhe në këtë kuptim, kjo poezi emancipoi edhe vetveten duke u afruar me shkollat poetike europiane.
Poezia gojore çeli perspektiva të reja zhvillimi drejt një poezie që përdor bukurinë e gjuhës për ta bërë këtë edhe më shprehimisht artistike dhe të pasur në figura letrare. Synohet drejt idealit të poezisë së kulluar artistike dhe në këtë mes vumë në dukje forcën shprehëse të vargut shqip, aftësinë e gjuhës shqipe nga pikëpamja gramatikore, që lejon zhvendosje të lehtë leksiku dhe veshje të tij bukur artistikisht.
Më në fund, poezia e kultivuar në këtë mënyrë ia kthen monedhën e vet poezisë popullore, domethënë, mban gjallë frymën poetike të këtij popullit poet.

Tre etapat (moshat) klasike të poezisë shqipe (sipas prof. Zotos) janë:

Etapa e parë: Rilindja shqiptare, që shkon nga vitet ’40 të shek. XIX (me De Radën), deri në vitet ’20 të shek. XX;

Etapa e dytë: është ajo e lulëzimit të poezisë realiste e kritike kur shohim të formohet rryma progresiste e viteve ’20-30’ dhe që kulmon me Migjenin. Ky autor i fuqishëm shqiptar, ndër poetët e parë modernë njihet për forcën e fjalës, me varg të lirë e të ngjeshur, por edhe të shkurtër: “Unë jam djepi juaj, dhe ndoshta varri juaj”, shkruan ai për vargun e tij poetik. Për herë të parë shohim tek ai lindjen e prozës poetike shqipe.

Etapa e tretë: është ajo e izolimit dhe e hermetizmit të vendit gjatë sistemit komunist, konkretizuar me rrymën e soc-realizmit, që zgjati rreth pesëdhjetë vjet dhe që kulmoi në vitet 60-70, kur poezia veshi petkun zyrtar të ideologjisë sunduese, po ku dalluan edhe poetë disidentë, që i largoheshin rrymës ideologjike e për më tepër që u persekutuan e u dënuan rëndë për mospajtim me sistemin në fuqi. Mbi 200 intelektualë të shquar, shkrimtarë, artistë, poetë, përkthyes, etj. njohën shtypje, tirani, martirizim dhe ndër të tjerë përmendëm fatin tragjik të poetëve martirë të demokracisë Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi, Genc Leka dhe Havzi Nela, duke u ndalur konkretisht në vargun e tyre të lirë e fuqishëm dhe në vdekjen torturuese, me pushkatim apo varje.

Një etapë e katërt vazhdon sot me poezinë e quajtur moderne të autorëve të rinj poetë.

Në zbërthimin e këtyre etapave u ndalëm në mënyrë të veçantë në poezinë e Rilindjes shqiptare, para, gjatë dhe pas saj, duke vënë në dukje se poezia e Budit dhe e Bogdanit në shekujt XVI-XVII, edhe pse me theks kënge tradicionale të krishterë, ishte para së gjithash përgjigje e drejtpërdrejtë e regjimit osman.

Në etapën përgatitore të Rilindjes dhe të poezisë së saj të angazhuar u dalluan fillimisht poetët e diasporës shqiptare, pasuar drejtpërdrejt nga poetët brenda vendit: De Rada, si shtylla e fillimit të Rilindjes njihte nga afër poezinë klasike dhe romantike europiane të shek. XIX dhe mbante lidhje epistolare me Lamartinin, Hygoin, Mistralin dhe Dora d’Istrian. Këtu u ndalëm posaçërisht te figura e Dora d’Istrias, duke qenë se ky vit përkon me 190 vjetorin e lindjes së saj dhe 130 vjetorin e vdekjes. Duke vënë në dukje origjinën e saj shqiptaro-rumune dhe duke theksuar lidhjet e ngushta që ajo mbante me rilindësit tanë, ngritëm lart figurën e saj si princeshë e kulturës evropiane, që ka kapur e zbërthyer thelbin e shpirtit poetik të mbarë popujve të Europës me 30 esetë e saj të mrekullueshme, botuar në Revistën prestigjioze franceze “Revue des Deux Mondes”, nëpërmjet të cilave nxjerr në pah e zbërthen me penë të fuqishme lidhjen e ngushtë kombësi – poezi popullore. Me këtë rast, në prani të Znj. Ana Maria Girlenau, pedagoge dhe drejtore e departamentit të studimeve rumune UNISTRA (e cila na miratoi në propozimin tonë), formuluam kërkesën që Pllaka përkujtimore që mban emrin e Dora d’Istrias (Helena Ghica) në një nga sheshet e Strasburgut të pasqyrojë origjinën e vërtetë të saj si shqiptaro-rumune dhe jo vetëm rumune. Theksuam se ky propozim i yni i bën nder jo vetëm Rumanisë, por edhe Shqipërisë në kuadrin e Europës së Bashkuar, duke qenë se shumë herë vetë Dora d’Istria ka pohuar origjinën shqiptare të saj dhe të krejt familjes princërore Gjika. Shpresojmë që kjo kërkesë e jona të merret parasysh nga autoritetet e Bashkisë së Strasburgut, dhe të ndiqet nga përfaqësia shqiptare pranë Këshillit të Europës.

Poezia shqipe shfaqet që në fillim të shekullit XIX në përmbledhjet e këngëve historike dhe heroike të Greqisë, përkthyer frëngjisht nga M. Mépomucène dhe L. Lemercier, si dhe në antologjinë e përgatitur nga Claude Fauriel, ku zinin vend heronjtë dhe udhëheqësit arvanitas të Revolucionit grek dhe të pavarësisë së Greqisë (1821-1824), për të cilët do të kushtonte vargjet më të bukura të “Orientaleve” të tij vetë Viktor Hygoi, duke ngritur lart bëmat e shqiptarëve. Po ashtu, vend të nderuar zinin këtu edhe Udhëpërshkrimet e konsullit frëng Pouqueville nëpër Shqipëri e në pashallëkun e Janinës kur flet veçanërisht për këngët polifonike, si dhe punimet e filologut frëng Auguste Dauzon për poezinë popullore shqipe, të gjuhëtarit Louis Benloew për metrikën e poezisë popullore shqipe, etj. Por, interesimi i publikut në Villa Schützenberger u bë edhe më i madh kur vumë në dukje se në dy raste konkrete historike, poezia shqipe, e sublimuar në këngë do të shërbente si “melhem” shërimi për dy gjeni të mëdhenj të letërsisë botërore: për Shateaubriand-in, pararendësin e romantizmit francez dhe emër i madh i Letrave frënge, dhe për Lord Bajronin, poetin e ndritur të Letrave angleze, i cili mbante përherë një shpurë shqiptarësh besnikë gjatë udhëtimeve të tij nëpër Greqi e Shqipëri. Në fakt, do të ndodhte që Shatobriandi i madh do të sëmurej rëndë, me temperaturë të lartë në Kerathia (Athinë) dhe do të strehohej për një javë rresht në kasollen e një arvanitasi, ku një vashë shqiptare do përkujdesej për atë duke i njomur ballin me napë me uthull, pa e ndërprerë këngën e saj shqipe gjatë tërë ditës (“në gjuhë të panjohur”, thotë poeti i “Kujtimeve përtej varrit”), dhe pikërisht ajo këngë shqipe do të shndërrohej në shtrat shërimi të vetë poetit dhe politikanit të madh frëng Shatobriand. Ja pra, forca e poezisë së kënduar shqipe, e asaj kënge-poezi, që mban gjallë mbi të gjitha shpirtin e paepur të popujve!

Po ashtu, Bajroni, që do të përjetësonte shqiptarët, veshjet, armët dhe këngët e tyre, u sëmur rëndë gjatë udhëtimeve nëpër Epir, dhe trimat e tij shqiptarë të pandarë e mbajtën mbi supe në shtrat prej druri dhe pikërisht, në përhumbje të plotë nga ethet, do të ndiqte mes erërave, shiut, furtunës, tallazeve, jehonën e këngës polifonike shqipe (labe), që vinte nga thellësitë e kohërave, atë këngë që ishte bërë për të burim frymëzimi për vargjet hyjnore të “Çajld Haroldit”. Ai është ndër të parët autorë të huaj që sjell të transkriptura edhe dy këngë të lashta shqipe në epistolarin e tij.

Tipar themelor i poezisë së Rilindjes shqipe është se tërë promotorët e saj janë poetë, ashtu sikurse tërë arsimtarët e shkollave të para shqipe të çelura në fund të shekullit XIX janë poetë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për ideologët e lëvizjes politike të Rilindjes dhe për drejtuesit e kryengritjeve të armatosura që ishin në një pjesë të mirë edhe këta poetë. Pikërisht një fakt i tillë i përgjithëson shqiptarët si popull poet e luftëtar dhe se pavarësia shqiptare është fryt i shpirtit rilindës e liridashës të këtij populli. Numërohen mbi njëqind poetë rilindës shqiptarë të njohur për poezitë e tyre militante të fuqishme, e ndër ta vend të nderuar zë Naim Frashëri, i konsideruar edhe si poeti kombëtar shqiptar.

Temat kryesore të poezisë rilindëse shqiptare janë: dashuria për atdheun, dashuria për gjuhën amtare, glorifikimi i historisë e i heronjve të Shqipërisë, konkretisht Skënderbeut, Heroit kombëtar shqiptar, për nder të të cilit ky vit u shpall “Viti Skënderbeu – 2018”, që po festohet me madhështi në mbarë kombin shqiptar me rastin e 550 vjetorit të vdekjes së tij.

Domosdo, detyra kryesore e Rilindjes shqiptare ishte pavarësia e vendit, çlirimi nga zgjedha e perandorisë osmane, por kjo detyrë e shenjtë shkonte më larg: drejt emancipimit të mbarë shoqërisë, drejt progresit të saj dhe integrimit në familjen e madhe evropiane. Në këtë drejtim, poezia e kultivuar dhe e angazhuar shqipe kishte një theks mjaft kritik dhe nuk është aspak rastësi nëse motoja e Rilindjes Shqiptare ishte: “Mos shikoni kishë e xhamia, feja e shqiptarit asht shqiptaria”. Janë në fakt, vargjet më të fuqishme të poetit Pashko Vasa në poezinë e tij “O moj Shqypni”. Ngaqë kërcënimi i konflikteve fetare rëndonte ashpër në Shqipëri. Po ashtu, vend i rëndësishëm i njihej që në atë kohë emancipimit të gruas shqiptare dhe rolit të shkollave për të luftuar analfabetizmin masiv.

Vlen të theksohet roli që luajti Diaspora shqiptare gjatë periudhës së Rilindjes kombëtare – e cila ishte në kontakt të drejtpërdrejtë me poezinë europiane – duke përgatitur botime të shumta tekstesh shkollore dhe përmbledhjesh poetike, sidomos në Rumani, Itali, Bullgari, Francë, Belgjikë, Egjipt, etj. Në këtë mes, Faik Konica, një personalitet i shquar shqiptar me përmasë europiane, sa shkrimtar, botues, gjuhëtar, përkthyes aq edhe poet me varg elegant, dhe që vepronte në Francë, Belgjikë e Angli, mbante lidhje të ngushta me poetin e shquar Guillaume Apollinaire dhe ndiqte nga afër zhvillimet e poezisë simboliste dhe të krejt plejadës së poetëve simbolistë. Revista e tij “Albania” pasqyron ndër të tjerë, edhe mjaft poetë evropianë e botërorë, klasikë e modernë.

Lidhur me moshën e tretë klasike të poezisë shqipe, në Takimin botëror të Poezisë u ndalëm në mënyrë të veçantë te poezia “Kur të vdes” e poetit martir Havzi Nela, të cilën e recituam dy herë gjatë takimeve tona me lexuesin frëng të poezisë, pasi theksuam fatin e tij tragjik dënuar me varje nga diktatura komuniste, dhe akoma më tragjik “varrimi” i tij në një vrimë të mbetur bosh nga heqja e një shtylle elektrike në një vend të humbur, që u gjet me vështirësi pas pesë vjet kërkimesh. Edhe vetë nuk i mbajtëm dot lotët gjatë recitimit, dhe duartrokitjet që pasuan, dhe lotët tek disa të moshuar, ishin si një tufë lule, me simbolikë tashmë botërore, mbi varrin e Havzi Nelës, ashtu siç ishte edhe dëshira e tij e fundit në poezinë e tij: “Kur të vijë pranvera/Kur bilbili nis me këndue/Mbi vorrin tim me gurë e ferra/Nji tufë lule me ma lëshue”. Po ashtu, përshtypje të thellë tek të pranishmit bëri vdekja tragjike me pushkatim e poetit Trifon Xhagjika që më 1963, si dhe komenti ynë për poezinë e tij “Atdheu është lakuriq”, ku poeti denoncon fuqishëm kastën në fuqi për të keqen që i ka futur në trup, kokë, shpirt krejt atdheut, në prag të vetizolimit, hermetizmit dhe diktaturës komuniste.

Vend të veçantë i kushtuam poezisë së Moikom Zeqos, ku bëmë këtë prezantim për autorin dhe recituam në frëngjisht poezinë e tij nga më të fundit “Psalmi 160”:

“Moikomi, i vetmi në botë që mban një emër të tillë kaq origjinal, ka një korpus voluminoz poezie, të cilën e praktikon me zell, eth e përkushtim që nga adoleshenca e tij. Është sot Boris Viani shqiptar, duke qenë ai vetë njëkohësisht historian, arkeolog, poet, piktor, shkrimtar, gazetar, filolog, publicist, erudit. Mjeshtër i lirisë së fjalës, e kërkon forcën shprehëse të verbës poetike në një përmasësi (dimensionalitet) të shumëfishtë, duke shkuar gjer në kufijtë e përtej-përmasësisë (supra-dimensionalitetit). Të shkruash ndryshe, është tipari themelor i poezisë së tij që i hedh rrënjët në poezinë futuriste, surrealiste, simboliste, si dhe në një univers tepër origjinal, ku bota njerëzore, artistike, letrare, madje filozofike pasqyrohet nëpërmjet forcës magjike të verbës së tij poetike. E ndjen veten sa në parajsë të bukurisë artistike, ku vallëzojnë nimfa të botës shpirtërore me krahë fluturash e pilivesash, aq edhe në ferrin e lumenjve infernalë, ku fjalët grinden, duke mbjellë erëra e stuhi. Poet me tejdukshmëri të larmishme, i etur për metafora e alegori, Moikomi dallohet nga universalizmi i tij poetik brenda një marrëdhënieje të ngushtë kohë-hapësirë, njeri-natyrë, dhe realitet metafizik-realitet sensual. Është arkitekti i fjalës poetike shqipe par exellence.

Edhe më thjesht, vargu është tek ai një emocion i përhershëm, duke testuar pareshtur të shkuarën, të tashmen e të ardhmen, është burimi i tij i pashtershëm jetësor e krijues. Moikomi di të pikturojë me fjalë, duke zotëruar mjeshtërisht ritmin dhe muzikalitetin e vargut shqip, duke xhongluar me tropet dhe duke u bashkëngjitur ide e figura letrare nga më të çuditshmet e më të ndryshmet.

Është i përkthyer në shumë gjuhë.”

Kjo Kumtesë e jona u ndoq me interesim nga të pranishmit.

Vepra e parë artistike për Heroin Kombëtar

October 23, 2018 by dgreca

Medaljoni varëse kameo me portretin e Skënderbeut, vepra e parë artistike për Heroin Kombëtar /

NGA FOTAQ ANDREA-Strasburg/

– Letër profesor Lutfi Aliajt, Siena, Itali./

I dashur Prof. Luti, i dashur mik,/

Studimi juaj “Medaljoni – varëse (cammeo) me portretin e Gjergj Kastriotit” në British Museum të Londrës”, botuar në VOAL, qershor 2018, sillte të dhëna të reja me mjaft interes për këtë vepër artistike nga më të hershmet e më të bukurat me portretin e Skënderbeut, duke e çuar hapa përpara historinë e artit figurativ kastriotin. Konkluzioni juaj se kjo varëse, me gurë të çmuar e me vlera të rralla, duhet të jetë punuar në Venedik nga artistë me emër dhe mbi të gjitha, duhet të jetë mbajtur në gjoks nga Donika Kastrioti, Zonja e Parë e Madhe e Arbrit, është rrjedhojë e një analize të hollësishme që ju i bëni aq bukur kësaj vepre të mrekullueshme, në rrafsh historik, por edhe artistik. Me të drejtë, ju shtroni një seri pyetjesh që kërkojnë përgjigje, dhe konkretisht: “Kush e porositi këtë medaljon varëse?”; “Kush e skicoi, gravuroi, punoi atë portret?”; “Ku dhe kur u prodhua?”; “Kush ishte pronari i saj?”; e më në fund: “Kush ishte personi që e shiti në shekullin XVI tek koleksionisti i njohur Hans Sloane?”.

Pyetjet tuaja, në rolin e studiuesit serioz e metikuloz, i dashur Prof. Luti, janë me vend dhe tepër të vështira për të marrë përgjigje të saktë pas gati gjashtë shekujsh që nga koha e prodhimit të këtij medaljoni. Por, ne nga ana jonë (“ne” në kuptimin modest kolektiv të studiuesit), do orvatemi paksa të depërtojmë në labirintet e kohës për të parë më nga afër jo vetëm kuadrin historik e artistik të atij Venediku ku gëlonin qindra e mijëra artistë e artizanë, vendas dhe të huaj (e domosdo edhe artizanë arbër të mbledhur në shekujt XIV-XVI në “Calle degli Albanesi”), por edhe për të shqyrtuar disi kuadrin politik e diplomatik të Republikës së Sinjorisë me shtetin e Arbrit dhe me Skënderbeun, që të kuptojmë më mirë e më thellë simbolikën e këtij portreti të Skënderbeut shfaqur në gur oniks.

Për të saktësuar diçka nga historiku që ju i bëni këtij portreti medaljon-varëse, kujtojmë se antikuari i shquar, shqiptaro-kanadezi Dritan Muka hyri në korrespondencë me British Museum Images në dhjetor 2008, pas orvatjeve të para që kishte bërë që në qershor 2007, për të kërkuar të bëhej publike në internet një foto e portretit të Skënderbeut në varësen cammeo, (fig.1) sigurisht kundrejt rregullave në fuqi dhe

Fig. 1

pagesës përkatëse. Synonte në këtë mënyrë të shuante çdo pikëpyetje dhe çdo dyshim që figuronte në katalogimin e këtij portreti ku vihej në dukje konkretisht: “Text from Dalton 1915, Catalogue of Engraved Gems: Burlington Magazine, xxiv, 1913, p. 31. The head resembles that of Scanderbeg (nënvizimi ynë). Cf. Marius Barletius, Historia de vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Principis, Rome, 1501 or 1510, Frontispiece, opp. p. 1. Cf. also British Museum, Catalogue of Early Italian Engravings, by A.M. Hind, Section A. 1; and Stowe MS. 697. fol. 180.” Vetë kartelizimi i kësaj vepre, përmban shenjën (?) pikëpyetje, shfaq dyshim, përderisa nuk ekziston asnjë shënim i shkruar, asnjë provë a tregues kohor se bëhet fjalë këtu për portret të Skënderbeut. Veçse, nga studiuesit e huaj theksohet se Koka i ngjason asaj të Skënderbeut, mbi bazë krahasimore me portretin e Skënderbeut te botimi i parë i Barletit në latinisht.

Ne nga ana jonë, të bindur që kishim të bënim jo vetëm me një portret origjinal të Skënderbeut, por edhe me një portret të ri të tij, nga më të hershmit e të paparë ndonjëherë, nxituam ta paraqesim këtë portret publikisht e gjithë entuziazëm në ekspozitën tonë “Shpirti i arbrit ndër shekuj”, çelur në Muzeun Historik në maj 2012, me rastin e 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë. Sigurisht, reagimet nuk do të vononin në media, dhe ndonjë studiues do të angazhohej me shkrim kushtuar kameos. Por ju, i dashur prof. Luti, na dhatë kohët e fundit një tablo të plotë të përshkrimit të kësaj kryevepre në kuadrin e studimeve tuaja për medaljonet dhe veprat më të para me portretet e Heroit Kombëtar.

Mjaft studiues të jetës artistike veneciane në shekujt XV-XVI, ndër ta francezi Bertrand Jestaz, mbështetur në punimet e autorëve klasikë si G.Vasari, por edhe të P.G. Moro Lin e Emeric David, kanë vënë në dukje se Venediku i shekullit XV lulëzonte në të gjitha fushat e prodhimit, në të gjitha artet e veçanërisht në artin e gliptikës, në gravurimin e objekteve dhe sidomos të gurëve të çmuar (kameo). Me këtë “zanat” të hershëm merreshin dhe jetonin rreth 600 familje venedikase, ku shkëlqenin artistë me emër, arpunues e argjendpunues. Vetë familja Bellini është marrë edhe me artin e gliptikës e deri te arti i qëndistarisë. “Punë veneciane”, thuhej plot mburrje në oborret mbretërore të Europës, por edhe mes koleksionistësh për objekte luksi me shkëlqim të paparë, tërë ar e vezullim gurësh të vyer, tërë mëndafshe, cohurina e qelqe të Muranos. Prodhohej, shitej, blihej e koleksionohej gjithçka, që nga objektet e kultit (kryqe e ikona shenjtorësh dhe engjëjsh në ar e kristal), deri te veprat e artit, punimet e argjendarisë, zbukurimet nga fauna dhe flora, bizhuteritë, orenditë, madje edhe serviset prej ari të guzhinës. Mbi të gjitha, mbretër, princër, dukë, dozhë, markezë e emra të njohur personazhesh historikë, rendnin kush e kush të kishte jo vetëm portretin e tij nga dorë mjeshtërore, për të lënë gjurmë shkëlqimi në këtë epokë të artë veneciane, por edhe për të zbukuruar kështjellat e tyre mesjetare me koleksione të pasura, deri edhe me statuja mermeri, tryeza tualeti e pasqyra kristali. E njohur kështu për luksin e saj të shfrenuar, për madhështinë, por mbi të gjitha për shpirtin tregtar e fitimprurës, për rol të dorës së parë në marrëdhëniet me Evropën, Sinjoria – kjo Zonjë e Madhe e republikave italiane, “Qytet i pasur në ar, por edhe më shumë në famë”, siç thoshte Petrarka i shekullit XIV, me flotën tregtare e ushtarake më të përparuar të kohës -, po njihte kësisoj gjatë shekullit XV kulmin e lulëzimit, mes entuziazmit e euforisë. Asgjë s’e ndalte në zgjatjen e kthetrave si superfuqi e parë e kohës për të akaparuar tregje, duke ndjekur politikat e veta koloniale pa kurrfarë skrupulli e në dëm të popujve të tjerë, kryesisht të Ilirikumit të lashtë e të Ballkanit. (fig.2 Venediku).

Veçse… ama,… çdo lartësim ka rënie, çdo shkëlqim ka zbehje, dhe shpejt do pasonte një periudhë vështirësish për Republikën e Shën Markut, që do fillonte në prag të shekullit XVI, të njihte lëkundjet, tensionet, tkurrjet, si dhe ciklin e ulje-ngritjeve. Në fund të shekullit XV, prodhimet e luksit njohën krizë të rëndë në Venedik, për shkak të konkurrencës së huaj dhe largimit jashtë të arit, gjë që do të shkaktonte rrënim të prodhimit vendas. Aq sa më 1502, Senati detyrohet të marrë vendim që të mos përdoreshin më metalet e çmuara për zbukurime, sepse po boshatisnin thesaret e Republikës. Tanimë, nga 600 familje arpunuesish në Venedik,

Fig. 2, Venediku, shek. XV.

u lejuan të punojnë vetëm 20 familje. Më 1506, arrin kulmin kriza e objekteve të luksit, dhe më 1509, pas humbjes nga Venediku të betejës së Agnadello-s kundër koalicionit të huaj, Sinjoria veç kur do ta shihte veten në vështirësi të mëdha për të financuar e përballur sidomos luftën kundër turqve osmanë. Për rrjedhojë, plasi kriza financiare dhe Senati mori masa drakoniane që të ndalej me çdo kusht përdorimi i floririt për zbukurime. Po ashtu edhe përdorimi i gurëve të çmuar. Sakaq, epërsinë dhe përparësinë në Itali për prodhimin e objekteve të luksit do ta merrte Republika e Milanit.

E paraqitëm tërë këtë panoramë, prof. Lutfiu, për të konfirmuar përfundimin e rëndësishëm të studiuesve të huaj, po edhe tuajin se kameo me portretin e Skënderbeut ishte pamëdyshje prodhim venedikas luksoz i mesit të shekullit XV, pikërisht në periudhën kur Skënderbeu ishte gjallë, dhe kur kishin filluar të prodhoheshin edhe medaljonet e para me portretin e tij. Por, le të shohim konkretisht nga afër tipologjinë e portreteve të Skënderbeut të asaj periudhe, për të kërkuar mes tyre përafritë, dallimet, stilet dhe vetë synimin e realizimit të këtyre veprave. Konkretisht vëmë re:

Së pari, në tre gjinitë e veprave më të hershme me portretin e Heroit Kombëtar, (në kameo, në medaljon argjendi e bronzi, në miniaturën e kodikut të Fiocco-s, fig. 3, 4, 5), Kastrioti i Madh na shfaqet me profil vetëm nga e majta. Dhe nuk është rastësi: është pozicioni i parapëlqyer e tradicional i dozhëve të Venedikut (e majta e zemrës), po edhe i mbretërve, princërve, etj. Në fakt, edhe vetë portreti i parë i Skënderbeut në vaj, i realizuar mbi bazën e skicimeve të G. Bellini-t (“Skënderbeu” i galerisë Ufizzi të Firencës, – fig. 6), shfaqet gjithashtu me profil nga e majta. Më tej, edhe portreti i Skënderbeut në veprën e parë “Historia e Skënderbeut” e Barletit në latinisht (1502-1508), pozicionohet sërish nga e majta (fig.7).

Së dyti, në tre gjinitë e këtyre veprave, Heroi paraqitet në tre mosha të ndryshme: në moshë të hijshme e hirshme 40-50 vjeçare (kameo); në moshë mbi 50 vjeçare (figurë impozante apo legjendare – medaljonet); në moshë bukurisht e realisht 60 vjeçare (miniatura në kodikun e Fiocco-s, 1465). Domosdo, nga vitet 1450 deri më 1465, Skënderbeu do të lëvizte si fizionomi, dhe s’kish si të shfaqej statik e vetëm një, unikal. Është kjo arsyeja që kemi larmi portretesh të Skënderbeut, në mosha të ndryshme, por edhe në stile të ndryshme, sipas shkollave, epokave dhe vetë individualiteteve artistike, që kanë trajtuar historikisht portretin e Skënderbeut.

Fig. 3, 4, 5

Fig. 6, 7.

Së treti, figura e KryeHeroit sa ishte gjallë, pasqyruar në gjini të ndryshme të artit aplikativ (gur i çmuar, metal, pergamenë) dëshmon për vetë qëllimin e realizimit të tyre me një funksion të caktuar: për t’iu bërë dhuratë e çmuar vetë Heroit.

Së katërti e rrjedhimisht, dhurata merr kësisoj karakter të fuqishëm politik dhe është shprehje e marrëdhënieve të jashtme, në kohë e hapësirë midis shtetit të Arbrit e Shefit të tij dhe republikave të tjera italiane (shteti i Napolit, Republika e Venedikut, Vatikani, etj.).

Ju keni të drejtë, i dashur mik, kur thoni se medaljoni kameo duhet t’i jetë bërë dhuratë Skënderbeut me rastin e martesës së tij. Po. Është një pohim i guximshëm e i fuqishëm, rrjedhojë logjike e analizës suaj në kuadrin kohor të realizimit të kësaj vepre. Dhe ne ju mbështesim në mendimin tuaj se kameo është dhuratë për martesë e Princit të Arbrit. Në këtë rast, ne mund të thellojmë analizën tonë dhe të dalim në disa përfundime:

a) Martesa është ngjarje madhore në jetën e një Princi, e sidomos të një Princi jo dosido, por të një drejtuesi e burrë shteti. Kameo, duke qenë objekt luksi i klasit të parë, merr kuptim të thellë dhe simbolikë të plotë e të fuqishme kur vjen si e porositur nga lart, nga një autoritet madhor, ashtu sikurse do vepronte më pas me dhurata të çmuara për Skënderbeun Alfonsi e Ferdinandi i Aragonës dhe sidomos Papati. Në rastin konkret, më 1451, e interesuar për mbarëvajtje dhe aleancë me KryePrincin Kastriot dhe në vazhdimësinë e politikës së saj të cilësuar “e zhdërvjelltë” (dredharake në fakt), Republika e Venedikut nuk do mungonte të dërgonte në Ardenicë – ku u zhvillua ceremonia e kurorëzimit të Skënderbeut me Donikën më 21 prill 1451 – Proveditorin e saj të përgjithshëm në Shqipëri, përkrah ambasadorëve të Napolit, Vatikanit, Raguzës dhe mjaft princërve të Arbërisë. E domosdo, këta të deleguar nuk kish si të shkonin aty me duar në xhepa, por shkonin me dhurata luksoze (ashtu sikurse princërit arbër dhe mbarë populli dërgonin me këtë rast në Krujë karvanë varganë me gjë të gjallë, drithë, mallra e ndihma financiare – sipas zakonit mesjetar sintetizuar në shprehjen “edhe mbreti e do dhuratën”), për të dëshmuar kështu afrimin dhe afinitetin me Princin e madh shqiptar.

Pra, për mendimin tonë, kameo me portretin e Skënderbeut duhet të jetë dhuratë e drejtpërdrejtë e Republikës së Shën Markut me vendim Senati. A nuk veproi kështu Senati kur dërgoi me vendim të posaçëm më 1479 Gentile Bellini-n në Konstandinopojë për të realizuar mbi gjashtë piktura e medaljone me portretin e Mehmetit II, në kuadrin e politikës së Venedikut për afrim me një tjetër superfuqi të kohës, perandorinë osmane? Nga ana tjetër, dimë që Skënderbeu dhe familja e tij fisnike ishin edhe qytetarë nderi të Venecias. Ky, mendojmë, duhet të jetë kuptimi i dhuratës me kameon luksoze dhe është tjetër punë që këtë dhuratë të çmuar sigurisht do ta mbante në gjoks Donika Kastrioti (krahas kryqit të artë), kur bashkëshorti, sipas shprehjes së bukur frënge “bëhet gjysma tënde” e brendshme, falë dashurisë, besnikërisë bashkëshortore, aleancës familjare fisnikërore, etj. Le të sjellim këtu në kujtesë edhe Faik Konicën kur shkruan prozën e bukur “Martesa e Skënderbeut”, duke theksuar se atë vit, “U dëftua në faqe të gjithë dheut, se Skënderbeu qe më i madhi kapetan i kohës së tija” (nënvizimi ynë).

b) Në fakt, një vëzhgim i vëmendshëm i portretit të kameos na shfaq një Skënderbe yll të bukur 46 vjeçar, dhëndër i denjë plot fisnikëri e me kurorë martesore mbi krye, si një element domethënës për eventin dhe me një këmishë zbukuruar me shtatë pala në qafë (shtata si shifër e shenjtë). Leshrat, balli, syri, hunda, goja, mjekra e dredhur dhe e derdhur paraqesin një profil plot madhështi e dinjitet jetësor, një personalitet të shkallës së epërme, me individualizim e tipizim origjinal, realist, por edhe me lirizëm të theksuar. Jemi ende në profilin “klasik” venecian si stil imitues i medaljoneve dhe monedhave të lashta të botës iliro-greko-romake, por që shpejt do pasohej nga portreti me pamje tre të katërta të stilit flamand, praktikuar në atë kohë nga Jan van Eyck, i cili do ta sillte artin e tij në Venedik vetëm më 1474.
c) Duke pranuar portretin e Skënderbeut në kameo si dhuratë e vitit 1451, kemi të drejtë nga ana tjetër, të pohojmë se ky portret artistik luksoz, i rrafshit sipëror, është dhe duhet të jetë ndër të parët, në mos i pari portret i Heroit Kombëtar që na shfaqet më se real, përderisa vetë Heroi do ta kishte pothuaj përditë përpara syve këtë medaljon varur në gjoksin e Arianitkës së tij nuse 23 vjeçare. Në këtë rast, medaljonet e tjerë të Skënderbeut me portret disi “më të plakur” (fig. 4, 8), dhe të hamendësuar si të Pisanello-s, të vitit 1449, nuk do mund t’i qëndronin arsyetimit që po parashtrojmë, veç në mos ato medaljone të jenë bërë enkas për të shfaqur një portret heroi legjendar – sikurse kemi thënë në….

Fig.8

një shkrim – mbi bazë skicimesh të realizuara ndoshta nga dezinjatorë lokalë (arbër) për t’u dërguar më pas në Raguzë apo Venedik.

d) Po ashtu, jemi të mendimit se nuk do konsiderohej si fort e bazuar hipoteza sipas së cilës Skënderbeu duhet ta ketë porositur vetë këtë portret kameo në Venecie, për t’ia bërë dhuratë nuses së tij me rastin e martesës, në bazë të modës në fuqi, kur gratë mondane të kohës parapëlqenin shumë objektet e luksit në kameo. Teza tingëllon paksa “e tërhequr për flokësh”, siç thotë frëngu, e ndërlikuar, sepse do të na shfaqte në këtë rast një Skënderbe disi “narcisik”, që i bën dhuratë bashkëshortes portretin e vet. Në të vërtetë, Skënderbe Burri kish se ç’t’i bënte dhuratë Donikës: bizhuteri, varëse, byzylykë, unaza, kryqe e shenjtorë, po se po, por edhe servise kristalinë e në ar, etj. për të mos shkuar më tej, tërë ato objekte veneciane luksoze që në fakt, do të rimbarteshin në Itali nga Donika me tre anijata, pas vdekjes së Heroit.
e) Nëse Donika e ka mbajtur në gjoks portretin e TënZot në gjallje të tij, kjo do të thotë se ajo duhet ta ruante këtë medaljon si gjënë më të çmuar shpirtërore gjatë tërë jetës së saj të gjatë, deri ditën e fundit që mbylli sytë si një e ve e ndëshkuar keq nga fati që në moshë të re, pa e shkuar kurrë ndër mend të rimartohej si shoqet e veta princesha të oborreve të Europës, që s’e kishin për gjë të rimartoheshin edhe tre herë a më shumë. Por, përderisa medaljoni është blerë në Itali nga koleksionisti Hans Sloane në shekullin XVI, dhe jo në Spanjë, ku Donika ndërroi jetë, atëherë lindin pikëpyetje të reja për fatin dhe rrugëtimin dorë më dorë të këtij medaljoni, një enigmë më shumë që do mund të vinte në dyshim krejt arsyetimin që parashtruam më lart. Veçse, … fati tragjik e historik i shqiptarit, fati sizifian i mbijetesës, nga ku edhe stoicizmi e epizmi i tij, nuk do të kursente as Mbretëreshën Donika Kastrioti, siç do të shohim në një shkrim të ardhshëm, gjë që do mund të shpjerë në do pista të reja tezash e hipotezash, kur Donika, përpara fatit të keq të sajin, të familjes, të vendit të vet pushtuar egër, ndoshta ka qenë e shtrënguar të shkëputet edhe nga objekti shpirtëror i saj për njëmijë arsye. Sepse, përderisa u detyrua të shkëputet e të lërë trojet amtare, për hir të mbijetesës dhe në emër të fesë së krishterë, nuk përjashtohet as mundësia që këtë kameo me portretin e Skënderbeut – sikurse ndodhi me krejt kancelarinë skënderbejane dhe objektet me vlerë (kodikët, shpatat, helmetat, medaljonet, heraldikat, etj. etj.) – ajo t’ia ketë kaluar me testament për trashëgimi, gjithnjë në emër të vazhdimësisë së kujtimit të Heroit të Madh – djalit, nipërve, nuseve të shumta në Itali (kur vetëm sot numërohen në këtë vend rreth 150 familje Kastrioti), duke qenë e sigurt se në Spanjë, fati i saj mund të njihte të papritura edhe më të këqija e përvoja edhe më të hidhura…

Le të shohim më në fund rrethanat politike, diplomatike e artistike, që bënë të mundur realizimin e dhuratës kameo.

Një vëzhgim i shpejtë i marrëdhënieve të Venedikut me shtetin e Arbrit dhe Skënderbeun, mbi bazën e studimeve të F. Babinger, A. Ducellier, F. Thiriet, G. Valentini dhe kohët e fundit të B. Doumrec, na lejon të vërejmë se kuptimi objektiv i diplomacisë e ndihmonte Skënderbeun të trajtonte realisht qëndrimet dhe synimet dredharake të Venedikut, që veç synonte t’i bënte ballë turqve me sa më pak shpenzime e sakrifica, falë një loje aspak të çiltër, aspak konsekuente dhe gjithnjë akaparuese tregjesh e kolonish. Duke njohur vlerën personale të Skënderbeut të barabartë sa një ushtri, cilësitë e tij si prijës kombëtar me synimin e vetëm fisnik për të udhëhequr luftën çlirimtare, Venediku nuk mungonte t’i lëpihej, gjoja ta ndihmonte herë-herë me fonde a trupa në numër të kufizuar. Por si Papati, si Venediku, nuk mungonin nga ana tjetër të rendnin kush e kush më parë për të bërë dhuratat që dimë, dhe në rastin konkret kameon e famshme. I ndërgjegjshëm për politikat zigzage, gjithë bishta e marifete të Serenisimës, Skënderbeu, ashtu si i ati i tij, Gjoni, do të ndiqte ndaj saj një politikë e diplomaci të zhdërvjelltë, subtile, të nuancuar, sidomos pas marrëveshjes së 4 tetorit 1448, kur Venediku do merrte Danjën, dhe Skënderbeut do t’i rinjiheshin titujt dhe pozicioni i tij në krye të Lidhjes dhe të qëndresës shqiptare, si dhe pensioni vjetor prej 1400 dukatesh ari, shumë kjo me të vërtetë e lartë për kohën. Atmosfera politike e diplomatike ishte pra e tillë që e lejonte Sinjorinë të nxitonte për të bërë dhuratën e shtrenjtë kameo, pasuar me siguri edhe nga një shumë e majme dukatesh ari, etj.

Veç kësaj, lypset të njihet historikisht forca dhe ndikimi që ushtron arti në marrëdhëniet dhe politikat ndërshtetërore (sikurse sot kultura, artet, sporti e turizmi në përgjegjësi). Folëm se Senati venecian nxitoi të dërgonte Bellini-n, portretistin më të mirë të Venedikut në Konstandinopojë më 1479, për të joshur sulltan Mehmetin II, për ta marrë me të mirë e për t’i fërkuar kokën. Dhe në fakt, fuqia e artit është e tillë që pezullon edhe dhunën e luftës, si në rastin klasik të lashtë kur Dhimitri i I-rë Poliorketes, gjenerali maqedon i mbiquajturi “rrëmbyesi i qyteteve”, tek ishte në krye të ushtrisë, gati për të pushtuar, rrënuar e shkrumbuar qytetin e bukur të Rhodit, sheh në rrethinë të pikturonte i qetë gjeniu Protogeni. Dhe në çast burri i luftës dorëzohet përpara forcës së artit, heq dorë nga pushtimi e rrethimi dhe braktis qytetin, pa i vënë flakën. Ashtu si do vepronte shekuj më vonë edhe Omer Pashë Vrioni, kryekomandanti i trupave osmane përqendruar në Akropol, që theu urdhrin e Stambollit për të qëlluar mbi Pire dhe djegur Athinën, tek u tërhoq dhe braktisi kryeqytetin antik me vetëdije të plotë mosshkatërrimi.

Më në fund, nëse shohim kush janë artistët me emër që merreshin sidomos me artin e gliptikut në Venecie në vitet 1450, na bien në sy sigurisht familja Bellini, i ati Jacopo, me dy djemtë e tij Giovanni e Gentile, por edhe motra e tyre artiste Nicolosia; më tej, bibliografi G. Vasari, veçon si portretistë të spikatur, që lanë vepra me bukuri të rrallë Antonello da Messina-n dhe vëllezërit Antonio e Piero del Pollaiuolo. Nga ana tjetër, sipas studiuesit F. Sales shkëlqenin në atë kohë në gliptikë si zoielierë apo arpunues Domenico di Piero e Polo da Monte, të cilët punonin edhe gurët e fortë, agatin, jaspisin, kalcedonitin dhe kristalinën. Bukur. Po kush prej këtyre artistëve të mëdhenj duhet të ketë punuar kameon tonë me portretin e Skënderbeut në oniks të bardhë? Dhe si u realizuan skicat e para? A u dërgua nga Senati ndonjë artist i Venedikut në Arbëri për të portretizuar në natyrë Heroin e Shqipërisë? Pse jo. Ecejaket ishin të shumta mes ambasadorëve, të deleguarve dhe artistëve nga Venecia drejt Europës, Ballkanit, Kostandinopojës, dhe vice-versa. Megjithatë, enigma mbetet, siç mbetet dhe shpresa se një ditë do mund të zbardhen mbi bazë dokumentesh tërë sekretet që mbart me vete kjo kameo e shkëlqyer me portretin e Skënderbeut, si portreti i tij i parë artistik, i njohur deri më sot, që i ka hije Dhëndrit të Arbërisë, portret të cilin, me kërkesën tonë e përfshiu aq bukur në zemër të shqiponjës dykrenore mjeshtri Anastas Shuke në studion Majestic – Tiranë…

(fig. 9).

Dhe në përfundim, për të shtuar inventarin tuaj të medaljeve e medaljoneve me portretin e Skënderbeut, i dashur Luti, po ju dërgoj një “kompozim” të medaljes tashmë të njohur të shekullit XV brenda një kuadër-kornize veneciane në dru të gdhendur, ku shfaqen bukur dy centaurë që rrethojnë portretin e Skënderbeut. Në konsultë me bashkëpunëtorët tanë A. Konstandini, F. Stamati e L. Taçi, duke mos pasur origjinalin në dorë, konkluduam se vepra, përafërsisht me përmasa 120 cm x 40 cm dhe portreti (në metal) me diametër rreth 25-30 cm, edhe pse është realizuar bukur në tërësinë e vet, duhet të jetë një montazh artificial, por që e shfaq KryeHeroin tonë artistikisht hijshëm e madhështor.

(fig.10).

Duke ju njohur, i dashur Prof. Lutfiu, meritën tuaj të madhe që, falë nuhatjes e mendimit tuaj të ndritur, e lidhët organikisht realizimin e veprës kameo me një moment të rëndësishëm në jetën e Heroit tonë Kombëtar, siç është martesa, dhe duke ju falënderuar publikisht që na dhatë mundësi të thellojmë analizën tonë për këtë vepër artistike,

Ju përshëndes,

Fotaq Andrea,

Strasburg, 19.10.2018.