FEJZO LEPENICA – VEPRIMTAR PATRIOT, PUBLICIST ANTISHOVEN

August 26, 2016 by dgreca

Portret* – bazuar në librin e Enver Memisha, me të njëjtin titull/

Nga IDAJET JAHAJ/

1.Libri i Enver Memishaj dhe befasia/

Në prill të vitit 2015 doli libri i Enver Memishaj “Fejzo Lepenica”. Autori, paraprakisht, na kishte bërë një ekspoze për personazhin e këtij libri. Ai kishte qenë luftëtar i 1920-tës, veprimtar i luftës për demokraci në vitet 1920-24, nëpunës në xhandarmërinë e kohës,etj. Por ajo që e bënte të veçantë këtë personazh ishte veprimtaria e tij tej kufirit tonë shtetëror, në Janinë. Ai jetoi atje për një kohë prej afro 12 vjetësh, me ndërprerje të pakta.Ishte i arsimuar në një kolegj arbëresh në Itali dhe dinte disa gjuhë të huaja. Kishte prirje gazetarie dhe në vitet 1926-1932 , në Janinë, shkroi shumë artikuj në gazetat shqiptare të kohës, ku denonconte shtypjen dhe genocidin që i bënte shteti grek popullsisë çame në trojet e saj . Pas vitit 1932 ai i rralloi këto shkrime, pasi, nga torturat e shumta që i bënë grekët, u sëmur dhe vdiq pas disa vjetësh .

Ai ishte një aspirues dhe luftëtar i së drejtës njerëzore e kombëtare , tek bashkëkombasit e tij në Çamëri. Po ashtu ai u përndoq edhe nga organet e shtetit të këtushëm ( amë), sepse e urrente shtypjen monarkiste.

Duke na kallzuar këto të dhëna, autori i librit, Enveri, i cili është edhe një pasardhës në trungun e fisit të Fejzos, na shkaktoi habinë : se si një Lumas ( nga Lumi i Vlorës) shkëlqeu si luftëtar në epopenë e Njëzetës e të Demokracisë më pas, por sidomos në fushën e publicistikës, atje, tej kufirit, brenda territorit grek, duke mbrojtur me guxim të drejtat e çamëve, të cilat nëpërkëmbeshin nga ai shtet .

Historia e krahinës së Lumit të Vlorës është shumë e pasur me heronj e patriotë, me veprimtarë të pushkës , të mendjes e të penës , kundër çdo pushtuesi, nëpër kohë e shekuj, por sidomos kundër shovenëve të jugut, të cilët kanë synuar vazhdimisht të marrin trojet tona e të genocidojnë popullsinë shqiptare në atë vend. Kështu janë dalluar, midis luftëtarëve të shumtë, figura të shquara antishovene si : Shako Xhakë Tërbaçi e Selam Hasan Velça, në mesin e shekullit të kaluar, kundër hordhive greke në Mecovë, Kallabakë , më vonë në Lëkurës të Sarandës e në shumë pika të kufirit tonë jugor. Është shquar (nga kjo krahinë) sidomos kuçioti Myslym Gjoleka, biri i të famshmit Zenel Gjoleka, si një luftëtar me armë e me veprimtari organizuese kundër aneksionimeve shovene në gjysmën e dytë të shek të 19-të…

Kundër atij shovinizmi ngriti penën edhe djaloshi nga Lepenica e Lumit të Vlorës. Ai e mprehu publicistikën e tij atje, në Janinën – dikur shqiptare e tashmë në arealin grek… Dha tablo të jetës së mjerë të çamëve, me arsenal shifrash e faktesh, me rubrika të hollësishme të dhënash , të trajtimit çnjerëzor që u bënte shteti grek këtyre banorëve autoktonë. Publicistika e tij kumboi si pushkë, jehona e së cilës merr aktualitet edhe sot, kur mekanizma të fshehta e të hapura të shtetit grek tentojnë jo vetëm mohimin e çështjes çame, por edhe penetrimin e thellë në arteriet e shtetit e të shoqërisë sonë, për ekspansion…për “Vorio-Epirin “- sipas tyre, duke patur në pararojë Fanarin famëkeq të Athinës si dhe fenerin e Janullatosit në krye të Kishës sonë Ortodokse, në Tiranë.Fakti i zbulimit të këtij veprimtari, nga historiani Enver Lepenica, na befasoi. E morëm librin, të botuar ,dhe e lexuam me një frymë, duke u kënaqur nga informacioni i gjerë i tij. Dhe kështu , u njohëm me publicistin patriot, antishovenin-Fejzo Lepenica,- puna, lufta dhe pena e të cilit i shtohet një vazhde të ndritur të qiellit të atdhetarisë sonë.

Jeta dhe veprimtaria e Fejzo Lepenicës

Lindi në Lepenicë, në vitin 1902. Quhej Fejzo Tafil Memishaj, por mori mbiemrin “ Lepenica”, larg vendlindjes së tij, në Gjirokatër e Janinë, për ta evidentuar më mirë . Ishte nipi i ushtarakut të shquar -Ahmet Lepenica,- i cili planizoi sulmet në luftën e vitit 1920. Fejzua mbeti jetim që kur ishte tre vjeç, i vdiq nëna. Më vonë pati një vëlla (me babë), Zijain.

Jetoi 35 vjet. Vdiq në Janinë, në vitin 1937. Atje u martua dhe la pas dy vajza. Shkollën fillore e mbaroi në Drashovicë, në vitet 1908-1910. Plotoren e kreu në Vlorë, në shkollën e parë, në lagjen “Muradie”. Në vitet 1915-18 ndoqi një shkollë në kolegjin e arbëreshëve- Shën Mitër Korona, në Itali. Atje përvetësoi italishten. Greqishten do ta mësonte më vonë, kur punoi në zonat e Gjirokastrës e në Janinë.

Në luftën për çlirim e demokraci 1920-1924

Sapo erdhi nga Italia, në vendlindje, u aktivizua në shoqëritë patriotike, që vepronin në Vlorë e në Lumin e Vlorës. Në shtator 1918 u aktivizua në shoqërinë “Lidhja e Djelmoshave”, me udhëheqës Halim Xhelon, Jani Mingën, Kristo Karbunarën…Më pas në shoqërinë “Opinga” të Zaçe Xhelos në Mesaplik. Gjatë vitit 1919 punoi në avokaturën e Agja Libohovës, në Gjirokastër.Gjithashtu në shoqëritë “Shtizat e Qytetërimit’ dhe “ Mbrojta Shkollore” në Brataj. U njoh e lidhi miqësi me patriotë si me : Ali Çakërrin, Ibrahim Shytin, Avdul Kuçin, Ibrahim Abdullahun, etj. Me Halim Xhelon pati lidhje të ngushta për shumë kohë. Nga librari i madh Ibrahim Shyti merrte vazhdimisht libra, të cilat i lexonte me etje.

Mori pjesë në demonstratën antiitaliane në Vlorë, në vitin 1919. Në këtë kohë xhaxhai i tij, Ahmet Lepenica, ishte shquar si ushtarak, në forcimin e organeve të xhandarmërisë në Jug. Ai e merrrte kurdoherë me vete Fejzon, duke e kalitur si punonjës e veprimtar të ri, të palodhur.

Pas Kongresit të Lushnjës, më 21 janar 1920, Fejzua e ndihmoi shumë Ahmetin për kuvendin e krerëve të Vlorës, i cili u bë në vendlindjen e tyre, në vendin e quajtur “Krivovë” të Lepenicës. Ai kuvend u bë në datat 23-27 shkurt 1920 dhe u drejtua nga kryeministri Sulejman Delvina. Ishte një nga kuvendet e mëdha të Labërisë, për vendimin dhe nisjen e Luftës së Vlorës. Emrin e dashur “Krivovë” Fejzua do ta përdorte si pseudonim në shkrimet e tij të mëvonëshme.

Në Luftën e Vlorës- 1920

Fejzo u aktivizua për lajmërimet në fshatrat e Lumit të Vlorës për Mbledhjen e Mesaplikut, në Kuvendin e Baçallasë- 29 maj të atij viti, etj. Në sulmin mbi garnizonet ushtarake italiane, Fejzua u zgjodh zv. komandant i çetës së Gjorm-Lepenicës. Ishte vetëm 18 vjeç. U plagos në Llogora. Pas atij sulmi, ku u vra komandanti Sheme Jazo, Fezon e caktuan komandant çete. E drejtoi çetën me zotësi në luftimet në Bestrovë, Panaja e Nartë, si edhe në sulmet në lagjet e qytetit të Vlorës, deri në çlirimin e tij, më 3 shtator 1920.

Pas vitit 1920

Në Vlorë u organizua xhandarmëria Kombëtare. Për merita lufte djaloshin Fejzo e graduan n/officer në këto organe. Gjatë luftës e më pas ai u lidh edhe më shumë me patriotët e njohur si : Halim Xhelo, Muço Delo, Mihal Peço, At Shtjefën Gjeçovi, etj. Kudo shoqëronte Ahmet Lepenicën , i cili organizonte e kontrollonte detyrat e rendit në organet e xhandarmërisë. Fejzua u emërua komandant njësie në këto forca.

Veproi në aktivitetet e Federatës “Atdheu”, e cila kryesohej nga Avni Rustemi.

Në qershor të vitit 1921 , me njësinë e tij, ai u inkuadrua në batalionin e xhandarmërisë që marshoi në Himarë, për ta kthyer atë krahinë brenda shtetit amë. Edhe më vonë, bashkë me Ahmetin, shkoi në Kuvendin e madh zakonor të Kuçit –më 28 nëntor 1924.

Në Dibër

Nga fundi i vitit 1921, Fejzua, bashkë me Ahmet Lepenicën, komanduan forcat e xhandarmërisë së Jugut për të çliruar zonat e Matit e të Dibrës nga okupacioni serb. Me njësinë e tij ai luftoi në fshatin Buall e Qafë-Murrëz. Në ato luftime ranë edhe tre dëshmorë nga Vlora : Nuro Tërbaçi, Nuredin Cekaj e Shefit Kropishti.

Në gjindarmërinë e Gjirokastrës

Në shkurt të vitit 1922 xhaxhai i Fejzos, Ahmeti, u emërua Qarkomandant i gjindarmërisë së Gjirokastrës. Ai e mori Fejzon adjutant të tij dhe më pas e emëroi në detyra të ndryshme. Pak muaj Fajzua punoi në protokollin e qarkut deri në fund të vitit 1922. Në v. 1923 erdhi në Vlorë, ku ndoqi një kurs profesional xhandarmërie.Në prill të këtij viti u caktua në grupin e ushtarakëve shqiptarë që do të ishin pranë gjeneral Telinit (italian), për piketimin e kufirit tonë shtetëror në Jug, në bazë të vendimit të Fuqive të Mëdha. Aty provoi peripeci e pengesa të shumta dhe pa me sytë e tij dhelpëritë deri edhe krimet nga ana e grekërve, të cilët donin si e si ta shtynin kufirin brenda territorit tonë. Grekët vranë gjeneral Telinin, i cili ishte i predispozuar ndaj shqiptarëve.

Fejzua, bashkë me Ahmetin e një sërë patriotësh shqiptarë, bënë çmos , duke kërkuar vazhdimisht pranë komisioneve të Fuqive të Mëdha dënimin e vrasësve të Telinit.

Në qershor 1923 u emërua komandant poste xhandarmërie në Çajup. Ishte 21 vjeç.

Kishte inteligjencë e pjekuri për detyrat që i ngarkoheshin. Shkruan në gazetën “Zëri i Gjirokastrës” për pronat e fshatarëve, për padrejtësitë që bëheshin dhe u jepte rrugëzgjidhje problemeve. Që aty, pranë kufirit, ndjeu dhe pa djallëzitë e grekërve, të cilët akuzonin e shpifnin ndaj drejtuesve shqiptarë në vijën e kufirit.

Në dhjetor 1923 Fejzua mbrojti ligjësinë e zgjedhjeve të vendit tonë. U gradua nëntoger. Përkrahu vijën demokratike të Nolit.

Në revolucionin e vitit 1924

Në mars të vitit 1924 shkoi në Vlorë ku ndoqi një kurs tjetër kualifikimi xhandarmërie. Më 1 maj të atij viti mori pjesë në varrimin e Avni Rustemit, të cilin e vranë agjentët e Ahmet Zogut. Në marshimin për përmbysjen e monarkut Zog, Fejzua komandonte një njësi xhandarmërie të Vlorës. Në përbërje të batalionit që drejtohej nga Halim Xheloja, ai, me njësinë e tij luftoi në Berat e në shkallën e Tujanit, drejt Tiranës.

Gjatë periudhës së vendosjes së regjimit demokratik, punoi oficer në drejtorinë e rekrutimeve në Elbasan e Vlorë.

Pas dështimit të revolucionit, Fejzua u përndoq nga forcat e monarkut Zog. Për të shpëtuar, ai tentoi të kalojë kufirin për në Janinë, por e kapën dhe e burgosën në kalanë e Gjitokastrës. Pas një muaji , i ndihmuar nga patriotët e Libohovës e të Gjirokastrës, u arratis nga burgu, kaloi kufirin dhe shkoi në Janinë. Por atje, i informuar nga policia shqiptare, u arrestua nga policia greke dhe u internua në ishullin e Qefalonisë, për një periudhë prej 6 muajsh. Doli nga burgu, qëndroi pak kohë në Janinë, ku u njoh me një vajzë shqiptare. Më pas, në tetor 1925 , erdhi ne atdhe, në vendlindje, sepse qeveria e e Zogut e kishte falur. Nuk e pranoi ofertën për të punuar në xhandarmëri.

Shkoi në Janinë. Ishte i papajtueshëm më politikën greke ndaj shqiptarëve atje. Në tetor 1926 e arrestuan dhe pas pak ditësh e nisën për në Shqipëri. Nga fundi i këtij viti kaloi sërish në Janinë. Atje u martua me vajzën që kishte njohur, dhe , krahas punës për mbajtjen e familjes, iu përkushtua edhe publicistikës, për demaskimin e politikës greke , që diskriminonte popullsinë çame.

Veprimtaria publicistike në Janinë (1926-1932)

Aty u lidh me rethet patriotike shqiptare dhe shkroi herë pas here artikuj në gazetat shqiptare brenda dhe jashtë vendit. U lidh me patriotët çamë si : Musa e Ahmet Demi, Haki Musai, etj. Shkonte nëpër fshatrat e qytetet çame, mblidhte të dhëna e fakte për artikujt.

Gjatë vitit 1931, qëndroi në shtëpinë e tij në Janinë, i survejuar nga organet lokale greke. U lidh me Halim Xhelon, Hysni Lepenicën, Qazim Kokoshin, Seid Qemalin, Myqerem Hamzarain, Murat Miftarin, Gani Abazin, etj. Pati korespondenca letrash me ta. Në shkurt të atij viti grekët e arrestuan, e burgosën në ishullin Zaqinthos, për disa muaj. I bënë tortura të shumta, bile duke e helmuar edhe me me narkozë të fortë . Në shtator të atij viti (1931) erdhi në vendlindje, në Lepenicë, ku qëndroi për afro një vit. Ndërtoi një shtëpi të re dykatëshe në pronat e tij.

Në gusht të vitit 1932, me shumë patriotë të tjerë , u përfshi në Grupin e Fshehtë të Vlorës, për përmbysjen e qeverisë së mbretit Zog. Grupi u zbulua, por Fejzua, në gjyqin që iu bë, u mbrojt me vendosmëri e zgjuarsi dhe nuk e dënuan. Në prill të vitit 1933 shkoi në Janinë , pranë familjes së tij. Pas disa kohësh i rralloi artikujt , sepse u sëmur. Grekët i kishin injektuar bacil tuberkulozi në gjak.

Vdiq në vitin 1937.

Figura e luftëtarit dhe publicistit

Veprimtaria e Fejzo Lepenicës kap dy periudha kohore : E para : 1918-1926- ku spikatin : veprimtaria në shoqëritë patriotike të viteve 1918-20; pjesëmarrja në luftën çlirimtare të Vlorës, në vitin 1920; puna si ushtarak në xhandarmërinë e Vlorës e të Gjirokastrës dhe pjesëmarrja në revolucionin e vitit 1924…

E dyta : Vitet 1926-1937 – në Janinë, ku kaloi afro 12 vjet. Atje krijoi familje dhe u muar me veprimtarinë publicistike në gazeta të ndryshme.

Pra , 20 vjet punë e luftë të pandërprerë në shërbime patriotike, ku u dallua si një veprimtar, luftëtar i pushkës e i penës, për idealet kombëtare. Ishte luftëtar i vendosur për përparim, çlirim e demokraci e kundër monarkisë, brenda vendit, si dhe i papajtueshëm me politikën shovene greke . U persekutua nga të dy qeveritë, nga kjo- e shtetit amë, dhe ajo e huaj- greke. E arrestuan, e brugosën, e torturuan, e bastisën shumë herë , në disa vite. Ai tregoi heroizëm qëndrese, por më së fundi, shëndeti i tij ra nga persekutimet e shumta që i bënë, sidomos shovenët matanë kufirit.

Shkëlqeu me artikujt e tij (jo të paktë) që bëri në Janinë, duke shkruar , me shifra dhe fakte , për gjendjen e mjeruar të çamëve, të cilët lëngonin nga persekutimi. U bë një avokat i talentuar i tyre; shkroi në gazetën shqiptare në Rumani, por sidomos në gazetat brenda vendit. Pati letërkëmbim me Musa Demin, patriotin e shquar çam; me Halim Xhelon, Mitat Frashërin , Azis Çamin, Karagjozajt e Gjirokastrës,etj. Një pjesë e kësaj korrespondece ende nuk është gjetur. Në artikujt duket inteligjencia e tij, intuita e hollë e kapjes së problemeve çame, nuhatja politike, vendosmëria në kërkesat që i parashtron opinionit të gjerë,deri në organet ndërkombëtare, erudicioni i tij. Bëhet kështu një perkursor i rëndësishëm i çështjes kombëtare lidhur me Çamërinë. Kritikoi ashpër qeverinë e Tiranës , e cila nuk reagonte ndaj masakrave greke në Çamëri.

Në shkrimet e tij kumbon shpirti atdhetar. Penelatat përshkruese marrin herë-herë forcë të shndritshme…Nëpërmjet artikujve të tij ai dha një pjesë të historisë së Çmërisë. Spikat për kulturën, argumentin, faktologjinë dhe erudicionin e shkrimeve.

Shkëlqeu si një qytetar i së drejtës kombëtare e ndërkombëtare , me aktakuzën që i bëri shtypjes shovene ndaj çamëve. Janë gjetur 25 shkrime të tij, por mendohet se mund të ketë edhe të tjera.

Pseudonimi “Krivova”, me të cilin i nënshkroi artikujt, flet për nostalgjinë e tij për vendlindjen e dashur si edhe për fshehjen nga përndjekjet e shovenëve. Ky emër do të shkundte pluhurin e harresës nëpër shekull.

Pasfjalë : Një yll atdhetarie

Harresa e historiografisë komuniste (gjysma e dytë e shekullit XX) nuk ishte gjë tjetër, veçse një shërbim i verbër ndaj shovinizmave të jashtëm, që rrezikonin ( e rrezikojnë ) vendin tonë. Fejzo mbeti një martir i pavdekshëm i luftës për liri e demokraci si dhe për mbrojtjen e bashkëkombasve tanë tej kufirit. Pati një jetë të shkurtër, por intensive, ndiçoi si një meteor në qiellin e atdhetarisë sonë…

4.Penelata nga publicistika e Fejzo Lepenicës

Ai shkroi artikuj në gazetën “Demokratia” e Gjirokastrës, ”Vullneti i Popullit”, ”Besa”, ”Gazeta e Korçës”, ”Shqipëria e Re” e Kostancës, në Rumani, etj.

Iu përkushtua informacionit të ngjeshur, me të dhëna e fakte nga gjëndja e çamëve. Janë gjetur rreth 60-70 faqe të artikujve të tij të botuar. Shkrimet kanë forcë stilistike, frymë polemike; janë të copëzuara në sytha të shkurtër, për lehtësi asimilimi. Arsenali i tij gjuhësor është përgjithësisht i pastër, në leksik e sintaksë. Shprehje e erudicionit të tij janë edhe përdorimi i fjalëve të përparuara të kohës si: antitudë, difikultete, konservacione, shovene, vitale, semplice, mitologjike,etj. Ka edhe ndonjë fjalë të leksikut të hershëm, por ato tingëllojnë më tepër për kolorit kohor. Informacioni i tij vlerësohet lart nga redaksitë e gazetave.

Këtu po japim disa nga penelatat shkrimore të tij :

Nga letërkëmbimet
I shkruan një miku nga Janina : “ Më duhet të informohen thellësisht …Çamëria ka sot rreth 40 000 banorë. Shteti grek i çan, i thellon dallimet myslimanë-helenë. Ai vjedh katundarët shqiptarë. Tatojnë rëndë çamët myslimanë, i detyrojnë të punojnë argatë te greku !…

…Shkollat shqipe i quajnë krim, njëlloj si sulltanët e Turqisë. 24 katundet e Filatit u shpronësuan.

…Tradita shovene vazhdon në të gjitha qeveritë greke. Në fshatrat çame si Kardhiqia e Dragomia gjen fëmijë të therur rrugëve, të cilët bëlbëzojnë : “bukë, bukë ”!

…Shteti ynë s’hap gojë.

Çamëve myslimanë shteti grek u shet edhe varret ! Fanatizmi fetar i grekëve është shumë i qelbur, nuk ndryshon. E barazojnë fenë me kombin. Në katundet Voshtimë e Konicë familjet shqiptare kanë dalë në shpellat e natyrës.

…Tashmë në Çamëri nuk gjallon më frymë shqiptari…

Qeveria shqiptare bën gjumë letargjik . Rrezikohet të humbasë kështu një gjymtyrë e madhe e kombit tonë-Çamëria martire…

Nga artikujt e botuar

1927.Në gazetën “Telegraf” : Çamët janë dënuar me vdekje nga grekët. Ata po shtypen. Grekët u kërkojnë qira të larta për shtëpitë e pronat e tyre.

Pse qeveria jonë (në Shqipëri) të mos kërkojë shkëmbimin e popullsisë shqiptare në Greqi me popullsinë greke në Shqipëri ?

…Çamëria është pjesë vitale e kombit tonë.

…1928. I shtypin vetëm se janë shqiptarë. Pronarët shqiptarë i flakin në rrugë. Foshnjat vdesin rrugës me fjalën : “ Bukë!” dhe i shtrojnë krahët dheut të ftohtë…Autoritetet lokale greke tallen me kufomat e tyre, fërkojnë duart e thonë me skërmitje : “Plotësuam një detyrë patriotike “ !

…Gjendja e çamëve është e tmerrshme. Jeta e një çami i kushton grekut sa jeta e një zezaku-një të bardhi në Amerikë. Veprimtaria e shtetit grek është një turp i shekullit të sotëm. Të mjerët çamë ! Përdoren nga greku në vend të kuajve !

…Si venë sot punët në Çamëri, nuk do shkojë shumë kohë e popullsia aty do të shfaroset plotësisht. Përpara këtij genocidi qeveria shqiptare fle gjumë …Ç’bën shoqëria e Kombeve , si Institut i Paqes e Drejtësisë Ndërkombëtare ? Na duket se edhe ajo po shkel parimet e saj !

…Shurt 1930 : Një gazetë shqiptare e vlerëson artikullin e Fejzos si “Letër ndriçonjëse nga Çamëria”. Artikulli i Fejzos vazhdon : “Grekët duan të realizojnë dënimin me vdekje të Shqipërisë.”

Gazeta shqiptare e Rumanisë e vlerëson Fejzon si “trumpetar shqiptar në Çamëri”.

…Arsimi?-Fjalë e thatë ! Asnjë shkollë shqipe…nën maskën e qytetërimit grek! Asnjë deputet çam në parlamentin grek ! Çamëria-shesh shfrytëzimi për grekët . Asaj i merren taksa të larta, ushtarë…Çamëria bën jetë fatale. Lëvizja brenda shtetit amë-shqiptar-indiferencë letargjike.Kjo përbën një krim kundrejt kombit tonë. Çështjen çame grekët e dërguan në arkivat e harresës. Grabitje e stërmadhe shtetërore ndaj popullsisë shqiptare.

…Një profesor grek në Paramithi paraqitet si bishti i rjepur i një dhelpre… me mashtrimet e tij. Qeveria i nis vetë banditët e saj kundër shqiptarëve. Nga thellësia e shpirtrave të dëshpëruar çamë del rënkimi agonik i vdekjes…I vdekjes së një pjese të popullit shqiptar.

Kjo gjendje na thërret të vrapojmë në ndihmë të tyre.

Hajdutëri shtetërore në Filat : bastisin familjet e mëdha çame –Denatë e Sykatë…Shteti grek nxjerr ligje vdekjeje për shqiptarët.

1931 . Çamët po shuhen. Ja ç’ bëri Venizellosi . Po ç’ bën Tirana ? Çamët e mjerë po i shkulin çdo ditë !…

Sërish për monografinë e Enver Memishaj “Fejzo Lepenica…”

…Libri u botua në vitin 2015, në një shtypshkronjë të Vlorës. Ka 255 faqe.Është një monografi voluminoze dhe e hollësishme.

Enveri, një pasardhës i sotëm i gjenezës së Fejzo Lepenicës, e ka punuar me dashuri të madhe librin.Po me këtë paion ka punuar ai edhe monografitë e tjera voluminoze si atë të Hysni Lepenicës, të Ahmet Lepenicës, të figuravë të shquara te epopesë së Njëzetës, etj.

Me plot gojën mund të themi se ky autor i ka pasqyruar me sukses të plotë këto figura madhore të historisë së popullit tonë. Fakti që dy prej tyre-Hysniu dhe Fejzua, janë në trungun e fisit të tij, i ka dhënë autorit më shumë shpirt e vullnet krijues në pasqyrimin e këtyre figurave.

…Të tre këta : Ahmeti, Hysniu dhe Fejzua, ishin figura pothuajse krejt të panjohura më parë. Dhe s’ kishte si të ndodhte ndryshe : regjimit komunist as i shkonte në mendje të lejonte njeri të merrej me këto figura të rëndësishme, pasi “ ishin nga Lepenica”, të cilën, si shumë fshatra të tjerë, ai regjim i kishte eklipsuar plotësisht.

Për këto vepra të Enver Memishait , ndodhi si me skulpturat e lashta të antikitetit : i nxorri nga dheu i harresës e i mohimit, dhe ato, falë punës së tij, ndriçojnë tashmë si statuja të bardha kombëtare plot dritë…

Bukur e shprehu poeti i spikatur vlonjat, Nertesi Asllani, punën e Enverit për Fejzo Lepenicën : “ Pena e tij ( e Enverit) derdhi lot për martirin, derdhi gjak e dhembje, derte e brenga,britma e nderime…Ai flet shekullit me një oqean faktesh për martirë të tillë…”

Ndërsa recensionuesja e librit për Fejzon, prof. dr. Kaliopi Naska, midis një analize të hollësishme, jep edhe këtë definicion : “ Enveri në këtë vepër voluminoze ndriçoi jetën dhe veprën e një ylli të patriotizmit shqiptar,- të Fejzo lepenicës, i cili iu kushtua çështjes sonë kombëtare edhe atje tej kufirit ,deri në ditët e fundit të jetës. Pena e Fejzos u bë armë e madhe në vitet 30-të të shekullit XX”.

Të tria këto figura që nxorri në dritë Enveri- mbajnë mbiemrin “Lepenica”. Libri për fejzon i kapërcen dukshëm kufijt e një monografie. Ajo jep kuadrin e gjerë kohor ku u zhvillua veprimtaria patriotike e Fejzos. Kështu libri ka edhe vlerën e një arkivi të madh për referime nga brezat e rinj të studjuesve. Me një serial të pafund të dhënash e referimesh ai ndriçon kontekstet historike. Pasioni i hulumtuesit shkëlqen. Krenaria ndrit.

Ligjërata spjeguese e Enverit është e pasur dhe e pastër gjuhësisht. Ka përshkrime emocionuese, gjithherë në funksion të ndriçimit të personazhit të monografisë. Pasazhet e gjera të spjegimeve e hulumtimeve të japin imazhin e një romani.

Libri është i tipit akademik. Forca e argumentit shndrit. Copëzimet në kapituj janë funksionalë.

Të tilla monografi, si këto të Enver Memishait, janë kontribute të çmuara në historiografinë e sotme, dhe me vlera shumë të mëdha për brezat e ardhshëm.

Kështu , Enveri është evidentuar e realizuar si një historian-monografi i talentuar e i shquar në këtë fushë. Për të tillë studiues skrupulozë ka nevojë në çdo kohë çështja jonë kombëtare.

Dhe lira e këngës

Dhe lira e këngës flet vetë. Me melodinë e saj, me kumbimin e saj. Lira popullore labe nuk le trim a veprimtar pa përmendur, por, siç u tha më lart, vepra e Fejzo Lepenicës nuk ishte e njohur. Kur kjo lirë njihet me veprën atdhetare, ajo gjëmon, me tone madhore, me timbër elegjiak, me krenari kolektive. Sepse substanca atdhetare është hemoglobina dhe klorofila e saj. Heroizmi është aureola e saj. Për Fejzon , tashmë vonë , kanë shkruar disa poetë popullorë si N.Asllani, T. Lelo e ndonjë tjetër. Veçanërisht vargjet e Nertesi Asllanit shndritin nga një metaforizëm melankolik :

…Vjen një zë që nga Janina,

Një zë i bukur bilbili;

Udhëton trimi mbi trima,

Patriot Fejzo Tafili.

Fejzo Tafil Lepenica

e kaloi jetën e tij

nëpër dallga e sakrifica,

E merrte vdekjen në sy.

…Vjen një zë që nga Janina,

Trupi tretet, shpirti rron;

Nëpër flakë e vetëtima

Fezo Tafili gjëmon…

Vlorë, më 20.8.2016

*NE FOTO: FEJZO LEPENICA

NOLI I PERJASHT-UAR

July 30, 2016 by dgreca

-duke parë bustin e Nolit para kishës Ortodokse të Durrësit/

Nga IDAJET JAHAJ/

Po! Kjo fjalë kështu duhet shkruar :” I përjasht-uar”. Me vizë në mes. Sepse kështu e shpreh saktë veprimin antishqiptar të klerikëve që janë atashuar në atë kishë, si dhe të bashkiakëve të atij qyteti ,ndaj ikonës sonë kombëtare-Fan Nolit.

Ç’ bënë ata ?

Shihni foton dhe gjykoni vetë. Isha në Durrës dhe atje mora vesh luftën e heshtur që bëhej nga klerikët e Janullatosit për të mos pranuar bustin e Kryepatriarkut tonë, Nolit, në oborrin e asaj kishe. Në atë kishë të bukur shqiptare, ku Noli meshoi shqip për katër vjet, që nga viti 1914. Sot aty nanurisin priftërinjtë e J.llatosit (dmth. të Megaliidhesë greke).

Kishte më se gjashtë muaj që patriotja e zjarrtë Elida Jorgoni (bashkëshortja e përkthyesit dhe patriotit të vyer-Perikli Jorgoni) kishte bërë të pamundurën që busti i Nolit të vendosej në oborrin e asaj kishe. Këtë e kishte amanet nga i shoqi. Me nismën e lëvizjes “Foleja Kombëtare Shqiptare” që ajo përfaqësonte, Bashkia e atij qyteti u detyrua ta pranojë këtë fakt, mori edhe vendimin përkatës, por e zvarriti më se gjashtë muaj, me qëllim që problemi të lihej në harresë. Por Elida, e palodhur, mori televizionin e Fiks-Fare dhe i denoncoi ata, e kështu puna u vu sërish në vijë.

Elida bëri edhe aktin tjetër të madh patriotik , vetmohues : e pagoi vetë skultorin, pra, veprën-Nol, me një shumë prej pesë milionë lekësh të vjetra. Dhe skuklptori i talentuar Idriz Balani e kreu cilësisht bustin. A kishte akt më të admirueshëm se kaq, që bëri kjo patriote e papërkulur nga pengesat që i krijonin ? Një kopje tjetër e bustit shkoi në Elbasan në datën 29 qershor 2016 dhe atje u prit me lot gëzimi nga personeli i kishës Ortodokse dhe At Nikolla Marku si dhe populli që e rrethoi me dashuri bustin e martirit tonë .

Po në Durrës ? U bë një luftë e heshtur nervash, midis veprimtarëve të lëvizjes “Foleja Kombëtare Shqiptare” dhe klerikëve që shkelin në atë kishë sot, si dhe bashkiakëve, të cilët e zvarritnin me qëllim këtë vepër të bukur e të domosdoshme. Bashkiakët, që nga kryetari i tyre, tërhiqeshin vazhdimisht, a thua se merrnin urdhër nga dikush. E, më në fund, duke qenë se u diskredituan para popullit, vendosën të ndjekin punimet për vendosjen e bustit aty para Kishës . Brenda kishës nuk mund ta vendosnin, se ashtu e kishin marrë urdhërin nga kryepatriarku i tyre- Janullatos, por kërkuan një vend diku në oborrin e saj, diku…në një cep !

Bile , J.llatosi kishte dhënë urdhër që busti i Nolit të mos pranohej në asnjë kishë Ortodokse të Shqipërisë, se këto (kishat) tashmë ishin greke ! Veprimtarja e palodhur Elida, nuk i ndahej përditë kësaj vepre, që të mos e hidhnin diku në ndonjë ahur apo depo… Më në fund ata të Bashkisë vendosën ta montojnë bustin në cepin e oborrit të madh të kishës, nga ana jugore e saj. Por me një ndërhyrje : në cepin e oborrit të lihej pak vend dhe gardhi me kangjela i kishës ta linte jashtë bustin.

Shihni në pamjen : Busti u vendos aty te cepi, pranë bulevardit, jashtë gardhit të asaj kishe ku Noli meshoi shqip për herë të parë! Pra : “as në tokë e as në pemë” , siç thotë një episod proverbial i Jugut. Noli hijeshon edhe aty, por jo brenda në tokën ku fjala e tij gjëmoi shqip ,në emër të zotit !

Shihni pamjen : Tej-kisha- e mbytur në heshtjen ogurzezë, me ca lëvizje misterioze të misionarëve të huaj me veladon. Jo vetëm heshtje, por edhe nxirje, si e spërkatur me blozë…Aty nanuriten “ lutjet” në gjuhë të huaj, greqisht, pra, në gjuhën e një kombi tjetër-dhe… në vendin tonë !

Këtë e sqaron më së miri fjala e kryepatriarkut helen J.llatos, kur tha para pak kohësh : “ Noli ishte për kohën e tij !…Asnjë bust i tij në kishat tona ! “(dmth. greke) !

Pra, ky i huaj , i jashtëligjshëm në këtë post fetar, vendoska për ikonën e kombit tonë-NOLIT ! Pra, ky shoven, pastroka kishat tona nga shqiptarët dhe idhujt e tyre ! Dhe, nën hijen e këtyre urdhërave, dergjen jo vetëm klerikët e huaj aty, në Durrës, por edhe mercenarët tanë fetarë që i paguan J.llatosi, si edhe nëpunësit e Bashkisë , që ,me siguri, duhet të jenë paguar me KESH në dorë ose me afera gjithfarëlloj nga heleni…

Gjetën një zgjidhje për BUSTIN E NOLIT –atje jashtë kangjellave të kishës së Tij, të kishës sonë, të të gjithë shqiptarëve!

Pra: kisha tashmë është greke!

Pra : në tokën shqiptare !

Pra : Noli u përjasht-ua !

Dhe kështu Janullatosët e Kozmatë e qindravjeçarëve , gradualisht duan të përjasht-ojnë tërë Shqipërinë…!

Tamam si te përralla e gramit me rrushin : i tha një ditë dimri grami-një trungu të rrushit, aty brenda oborrit :

-Aman, o rrush, më ler një copëz vend edhe mua aty në oborr, të kaloj këtë dimër!

-Mirë, -iu përgjigj rrushi.- Ja, hajde diku këtu rrëzë murit.

U fut grami (krisqa) dhe gjatë dimrit ndenji “i qetë”, në heshtje. Shtriu rrënjët gjerë e gjatë nën tokë dhe në pranverë e në verë mbiu aq shumë, sa që pushtoi gjithë tokën e oborrit.

-Ç” bëre, o gram ?!- i tha rrushi.- Më zure krejt tokën. Nuk marr dot frymë!

-Si të duash bën,- i tha grami .-Në daç rri, në daç ikë ti, ose thahu krejt !

Dhe rrushi, në tokën e tij, u zverdh e u tha…

POETI VLONJAT IDAJET JAHAJ NE SOFREN POETIKE TE DIELLIT

July 25, 2016 by dgreca

NJE CIKEL POETIK NGA IDAJET JAHAJ ENKAS PER DIELLIN/

MENDIMET/

( e dikurshme apo…?)/

Natë e ditë më bluajnë mendimet/
për jetën e lumtur, kulturën, artin;/
Po ç’e do, detyrohem nga mjerimi/
të marr rrugën e emigrantit…/

Gjysma e jetës më shkoi në terr,/
rinia e bukur- flutur;/
Tani mendimet më pikojnë vrer/
për kohën e artë, të humbur./

Mendimet, të lodhura, më shkojnë kudo,/
në sfera të jetës, në politikë;/
Veç përherë më rri ndezur përmbi to/
shqetësimi i këndshëm poetik…/

U DOGJA, O PISHE E NDEZUR…/

-(rinore ?)/

…I ra gurit,/
e thërmoi…/

I ra lisit-/
e shkrumboi,/

Më ra mua
e gjeti Ty
brenda.

…U dogja,
o pishë e ndezur
në muzg.

Ti- altar,
e unë-
murg…

Plejadat rreth hënës
dhurojnë rini
e treten.

Po ti, ti,
në ç’ plejadë
e galaktikë
bën pjesë –
e s’jepesh ?

E s’ jepesh ?!…

Po ha kujtimet,
vetveten…

NENA

(nga gojëdhëna lindore)

…E na i thënka nënës
i biri qafir:

-Aty të rrish,
në t’ errët,
pa yll !

Tek e lidhte për peme
mesnatës në pyll.

E na i thënka nëna
me zemrën fir:

-Kujdes, biro, veten,
të bëhesh i mirë;

Ktheji gjoksin erës,
mos ftohesh,bir…

Cijatnin fletët
nën erën- zefir,

E yjet pëshpërisnin:
-bir, bir…

DY POEZI PER REXHEP QOSEN- NDER I Kombit

-me rastin e 80-vjetorit të lindjes-

1.Besnik – Naim

Perëndia
s’e vdiq Naimin,
E hodhi farë
nën dhe.

E prej tij
mbitë Ju,
o Rexhep Qose-
besnik-Naim.

O fjalë-lotuari
bubullim,

O mjekërtreturi
i kombit tim,

Qe hedh firmën
yll-pranverë:

“Ti, Shqipëri,
më jep nder !”

Që skuq firmën
zjarr e valë :

Shqipëri,
të qofsha falë !”…

2.Yll i Kombit

Si dritë inxhie ndrijnë
mendimet për Shqipërinë.

Si shamia në një valle
ndriçon “Porosia e Madhe”.

Flaka-shatërvan i diellit-
prerë nga drit’ e Naimit.

Sytë-paqe, zjarr e bindje,
mjekra -tretur në Rilindje.

Vepra -shatërvan i nderit,
feks me harqet e ylberit.

Balli-i gjerë, hark Kosove,
Yll’ i Kombit, djersë fitoreje.

Pus i dijes, trim mentar,
krenari për çdo shqiptar !

NJE GRUSHT GRURE…

…Një grusht grurë
të mbjellur mbi një mur.

Një grusht fjalësh,
një grusht vargjesh…

Një grusht shtëpish
të mbledhura mes lagjes.

Një grusht yjesh
të çelura mes valësh,

Një grusht malesh…

Një grusht hi,
një grusht dhe;

Një grusht këngësh
për stinën e re.

Vetëm grushti-
si çekan fytyrash
duhet hequr nga pasqyra…

FJALA “POPULL”

Iku
dhe fjala “popull”.
“Popull”-
s ka më.

Ka pjesëza:
“shoqatë,
kolektivitet,
komunitet…

Pra -popullatë,-
si kafshatë e thatë…

Pra, pak fat
për fjalën “Popull” !

Pak vorbull .

Por, për çudi,
ajo fjalë
duket, zhduket,
çel sërish
si bishë,

hije-dritë
në orbitë
vjen rrotull…

Top of Form

FJALEZA TE URTA PER PUSHTETIN

…Pushteti
është këmishë zjarri.
Kur e largon-ftohesh,
kur e afron-digjesh !…

…Mund ta kesh trupin dhe postin
të madh- si ari,
Por sërish mund të mbetesh
një mikro-njeri !

…I ëmbël është shumë
kolltuku i pushtetit,
por fsheh brenda tij-
dhjetë ballë tërmeti !

…Kur i mbaroi kolltuku,
iu kujtuan shokët atij,
por atëhere mbeti rrugës
i lagur me…vetmi !…

NAIMI DHE MALET

-me rastin e 170-vjetorit të lindjes së poetit të madh (25 maj)…-

Naimi s’ka vdekje kurrë
sepse malet vdekje s’kanë,
E nxorrën nga thelb’ i tyre,
-Këndo, bir, tani !- i thanë.

I dhanë kartën në duar
edhe fjalëzën e artë,
Me shpirtin e përvëluar
këndoi mallin e zjarrtë.

U duhej bilbil-Naimi
maleve kurrize-blertë,
Ndaj e ngurosën Bilbilin
nëpër lisa monument.

Malet gjetën tek Naimi
krehërin e një pasqyre,
që të krihnin nëpër shekuj
flokët e gjelbër të tyre…

DHIMBJE PER POETIN

-me rastin e 80 vjetorit të vrasjes së poetit të madh spanjoll-Frederiko Garsia Lorka-

…Pllanga-pllanga gjaku
bota.
Pllanga-pllanga gjaku
koha.

Siç duket
ajo s’ do të rrotullohej

pa marrë mbi to,
ose edhe mbi njërën prej tyre-
Frederiko-Garsia Lorka…

HAIKU
(tre-vargsha)

…Përmbytje fushash.
Një kryq mbi ujë-
dorë lutjeje…

…Pranverë e plleshme
me lëng bari.
Kodrat-burime…

…Shkretimë fshati.
Selvia e shkollës
përkund cicërima nxënësish…

…Pemë e tharë.
Veç një xhufkë në majë-
blerim kujtese…

E TMERRSHME…

…Një komb hëngri
një tjetër më të vogël,

Një zjarr në Ekuator
shuajti një pyll;

Një tufë luanësh
preu brenda llojit,

Një yll i madh-
një tjetër yll…

…Një popull drejt Hadit
duke duartrokitur Zeusin…

…Një popull në këmbët
e një tjetri për bukë,

Segmenti i kohës
që pjell kriminelë !…

ÇAMERI-PELLG I DHIMBJES

(Duke parë një ekspozitë te fotografit të shquar çam-Skënder Beqirit)

…Gjtihçka aty brenda
gjëmon.
Gjithë
ulërimat e thekshme
të dramës.

Gra
me sy të errur
tmerri e vuajtjeje
për burrat e therur…
Ato-duar-lidhura
jetës ç’ t’i japin ?

Fëmijë
me zemra e koka të ngethura
urie e ere,
këmbëçarë nga ciknat…

Vasha
(oh, yllesat shqiptare!)
-në radhë për një copë bukë !

Sytë e hirtë, të vdekur
të një plaku
bri ullirit të djegur
vallë hënës ç’i thonë ?!…

Një magnetofon diku,
në skaj,
shpërndan simfoninë e dhjetë
të përgjakur çame.

Toka atje
lëkundet ende
nga valët e gjakut,
nga rrathët e dhimbjes.

Një djalë i sotëm çam
(prej Vlore)
puth muret e shtëpisë së gjyshit
atje në Çamëri.

Gurët aty s’janë
veçse lotët e ngrirë
të çamëve.

Mbi gërmadhat enden
me tym të zi e të kaltër
legjendat e Çamërisë.

Motër, bijë, Çamëri,
gjer kur do të të shohim
vetëm në fotografi ?

Çamëri-Hiroshimë shovene,
Çamëri- dy herë Bosnjë e Kosovë
retrospektivë e shekullit…

LIVADHI

T’i njihja gjithë lulet emër për emër,
Të emërtoja kështu krejt livadhin e gjelbër…

Ta lexoja livadhin, si libër ta ktheja ,
Çdo faqe me lule dhe aroma të reja…

Me pamje të tjera e të tjera ngjyra
që i stolis me aq ankth dor’ e mëmës-natyra.

E kështu, mes lulesh, do doja pa mbarim
të endej e të tretej përjetë shpirti im…

Sepse në zemër më ndrit një livadh me lule,
që zemrave dua t’ua jap
si me tinguj cule…

FOLKLORI HIMARIOT PËR GJUHËN SHQIPE

June 22, 2016 by dgreca

NGA IDAJET JAHAJ/Poet, studiues, Vlore/

Folklori i fshatrave të Bregdetit është nga faqet më të shkëlqyera të folklorit shqiptar. Si në një oqean epiko-lirik aty shkëlqejnë dete luftrash, këngë dasme, të punëve të përditëshme, ninulla shqip, këngë baritore e për mjeshtëri të tjera të jetesës së këtyre banorëve krenarë në këto brigje të ashpra. Po më shumë shkëlqen historia e qëndresës dhe mbijetesës në shekuj. Kjo ka qenë e veçanta e këtij populli “volfram” në histori. Pavarësia e famshme himarjote u bë e njohur dhe e lejueshme si në pak pika të Perandorisë Osmane për pesë shekuj me radhë. Kjo epikë shkëlqen me trimat, betejat, të rënët, qëndresën, shpirtin e kolektivitetit, kryelartësinë e zgjuarsinë himarjote nëpër shekuj. Ç’jehonë ka kumbimi i vargjeve:

Qysh ka qënë mëmëdheja,

Iskanderi si rrufeja,

Filipiadha nga Janina,

Që ka pjellë aqë trima…

Ose:

Shtatë fshatra si yje,

Si shtatë shenjëzat në qiell,

Thotë pashai: “Do tu bie,

Do t’i shtyp, t’i bëj llomije!…

Por himariotët nuk u mposhtën. Qëndresa e tyre ka qenë nga shtyllat më të forta të kombit shqiptar. Himariotët kanë qenë heroikë jo vetëm për mbrojtjen e integritetit të tyre si tokë e si popull në këtë rrip të atdheut, por edhe në luftë për tërësinë tokësore të këtij dheu. Në lidhje të ngushtë me Lumin e Vlorës e krahina të tjera, ata kanë shkuar deri edhe në Mal të Zi, nën udhëheqjen e Gjolekës për mbrojtjen e kufijve veriorë (1852). Kjo rezistencë ka gjetur shprehjen e vet edhe në ruajtjen e shenjës kryesore të kombësisë: atë të gjuhës amtare – shqipes. Edhe në këtë luftë populli i bregut ka shprehur forcën e vet, identitetin kombëtar, krenarinë për këtë, ka dënuar e demaskuar tentativat e përtejdetit jugor për diversion ideologjik e mohim të gjuhës amtare.

Që në fillim të shekullit të 20-të goja e popullit bregas gjëmon:

Shoqe, djalin dot s’ma shan,

Se me penë ai ta dan,

Dhe me pallë ai të çan,

Janë e janë djemt e Bregut,

Të penës e të dyfekut.

Më pas, krenaria epike e brezave:

Djemt e Bregut me dyfeqe

Me krrabë, poture, sherqe,

S’duan “oriste” as “lepe”,

Se flasin shqipen me derte.

Për këtë gjuhë rrojnë, digjen e hijeshojnë në këto brigje, këta bij, duke u krenuar me dinjitetin e tyre etnik shumë të lashtë.

Që më 1909 një komision i Himarës i shkruan Kongresit të Elbasanit: “Me gas të math, me vullnet të dhaskalëve z.z. Naqe Konomi, Kostë Kondo, Gaqe Kapore me shokë, e me dashje të Pleqësisë së Imarës e të Shoqërisë “Labëria” të Imarës, mbësuam mbledhjen e Kongresit të shkronjave tonë ndë Elbasan. Dhamë dëshirën me rrahjen e nxehtë të zemrës që gjithë mëmëdhetarët që janë ati të ndihën për të përhapurit e gjuhësë t’onë shqip, për mbrothësinë e shqipëtarëvet ndë dituri… Tok me ndimë po apëmë 30 lira për skolinë.

Imarë, më 3 shtator 1909”

Kështu himariotët i shkruajnë Ismail Qemalit më 1912, ku i shprehin gëzimin dhe gatishmërinë e tyre për qeverinë shqiptare:

O flamur shqipe me derte,

Të kërkuam e na erdhe;

Na erdhe i kuq me shqipe,

E vendin na e llamise.

Dhe si betim i pakthyeshëm:

Dhe një të mbetet i gjallë,

Shqipëri kemi vatanë,

Si e lanë të parët tanë,

Flamurin me zhgabë do mbamë!

Emri “Shqipëri” dhe “shqiptar” skuq si rrufe nëpër vargjet:

Kristo Vjero Gjikënuri

Nder të madh Bregut i pruri,

Nuk trembej nga rrufeja

Se kish gjak shqiptar ndër deja.

Dihet se në gjysmën e parë të këtij shekulli pati tentativa të fqinjëve jugorë për diversion ideologjik e kulturor ndër banorët e Bregut. Një nga fushat nevralgjike të këtyre synimeve u bë gjuha amtare. Populli i diskreditoi përpjekjet e tradhtarit Spiro Milo që mori në dorë flamurin e një kombi tjetër për të mohuar kombin e tij e, siç dëshmonte dhe vetë “fisin e tij kurveleshas”:

Polo Gjika në Himarë,

Spiro Milos i tha dy fjalë:

I tha: Këtu s’jemi Elladhë!

Pse punon për Grekomanë?

Palas, Dhërmi e Himarë,

Janë një, s’jemi të ndarë,

Jemi një fis e një farë,

Kurveleshas e krutanë!

1914

Me konsolidimin e shtetit shqiptar, pas viteve 20-të, këto tentativa u zbehën, por u ringjallën prapë në vitet ’30-të. Në vitet 1932-3, nëpërmjet mësuesve të paguar prej tyre, u synua të mbylleshin shkollat shqipe e të hapeshin ato greke. Por këto përpjekje ndeshën në murin e patriotëve dhe popullit të Bregut. Dhespoti Kotoko, që vinte nga Gjirokastra për këto qëllime, u përzu me turp e teneqé vargjesh:

…Mori vesh mbreti dhe krali

Se fqinji tertipemadhi

Kërkon skoli të na hapë

Himarë, Dhërmi, Palasë!

Na duall ca palikarë,

Që me thes morën paranë,

Të punojnë për Junanë!

U erdhë lirat me mijra,

Natën ua pruri gjemia,

Zotërinjtë me lezete

Bënë shumë marifete,

Të bëjnë njerëz për vete,

Të na hapin shkolla greke!

Atje te kisha, te rrapi,

U mbëluath gjithë fshati.

Në mexhlis këta bandilla

I pështyu Marko Billa.

Ky Gogo Gaçi me shokë

Me mësuesin Panajot,

Gjikënuras, kudhësiot,

U ngrit më këmbë e u thotë:

“S’kemi punë me Greqinë,

S’e bëjmë hasha vëllazërinë.

Niprit e Gjergj Aranitit

S’bëhen djemt e Moraitit!

Vetëm për sebep të kryqit!

Shqipja sot këtu ka zot,

Jemi gjak i Kastriot,-

Tha Kolë Gjergji patriot!

Ky dhespot Kotokua

ç’paska qenë i marrë!

Vjen nga Gjirokastra

Drejt për në Himarë.

Vjen të paqëtojë

Të kuq e të bardhë[1]

Të heqë mësuesit,

Të vërë dhaskalë.

Palasë Kolë Gjergji

I duall në ballë:

-Ti s’na bën dot hasëm

Me vëllezërit tanë!

U’jam nip i Gjonit

Që zbriti n’Himarë!

Pra, jam bir i shqipes

Këtu s’është Elladhë!

Ndaj, dhespot Kotoko

Fut bishtin në shalë!

Në do të shpëtoç,

Kthehu nga ke ardhë,

Të jesh i sigurtë,

Kapëto Straknanë!

…Milo Petromilo

Një burrë atdhetar

Nuk iu nda Kolë Gjergjit

Dot nuk i përçanë!

Shkëlqeu kështu atdhetaria, vendosmëria dhe burrëria e patriotëve bregas, si dhe e popullit që i përkrahu ata.

39 burra të Bregdetit u mblodhën në Palasë më 1935 dhe i kërkuan shtetit të tyre shqiptar: “e, si shqiptarë të përhershëm dhe stërnipër të himariotëve të parë, që kanë luftuar kra për kra me kastriotasit për indipedencën e këtij atdheu, gjë e provuar prej gjithë historianëve të botës, nuk mundemi kurrsesi të tolerojmë quajtjen tonë minoritet, prandaj kërkojmë vazhdimin e shkollës shtetërore dhe protestojmë kategorikisht influencat dhe propagandat e huaja që kërkojnë të nga shkombëtarizojnë… Nga Kuvendi i Palasës, 1935”

E sa e sa këngë të tjera, vargje kuptimplote, të bukura e të fuqishme, jep muza e popullit himarjot nëpër dekada. Eposet dhe ciklet e tyre janë të pambarueshme. Dhe gjithnjë përfundojnë me esenca e sentenca që ndritin si shufra ari: “U jam bir’ i Gjonit / që zbriti n’Imarë / … Niprit e Gjergj Aranitit / s’bëhen djemt e Moraitit /..”

Histori e lavdishme. Qëndresë heroike, që shkëlqen më shumë e më ndritshëm se sa pellgu madhështor i Jonit aty afër.

[1] Mësuesit shqiptarë me “dhaskalë” – botuar në gazetën “Labëria” Prill 2002shqipe ne Bregdetin e Himares. Nderime!

Del në dritë një elegji pesëshekullore

June 10, 2016 by dgreca

Mendime për librin e Novruz Xh. Shehut “Komita vate e shkoi”/

Nga Idajet Jahaj- studiues/

Kohët e fundit u botua libri i Novruz Xh. Shehut “Komita vate e shkoi”. Ky titull është përzgjedhur nga njëri prej vargjeve të një elegjie të hershme dhe të gjatë, të cilën autori e quan baladë, sepse sipas tij, kjo elegji, si përmbledhje e disa elegjive që i kushtohen së njëjtës ngjarje, është transmetuar në mënyrën klasike të baladave që lindën në Europë në fund të Mesjetës. Nëpërmjet pleonazmit të bukur “vate e shkoi” jepet romantika e një nëne të re, personazh kryesor i elegjisë.

Libri nuk është voluminoz, gjithsej 90 faqe, por nga densiteti i ngjarjeve që pasqyron, i ngjan një romani. Gjithë ngjarja që përshkruhet ngërthen pikërisht një elegji, të gjysmës së parë të shekullit XVI dhe konkretisht të vitit 1537. Ky vit është i fiksuar në historinë tonë, si vit i një ndeshjeje të madhe midis forcave luftëtare të popullit me hordhitë e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm, aty në Bregdetin himarjot. Kanë kaluar qysh atëherë pesë shekuj, ose më saktë 479 vjet dhe balada- elegji ruhet përgjithësisht e plotë! Ajo është një thesar i vërtetë i kulturës sonë folklorike. Gjer më sot kanë qenë të botuara fragmente të saj si në librin e studiuesit Fane Veizi “Bregdeti në këngë”, studiuesit Llambro Ruci , “Himara”, 2011; Pr. Bardhosh Gaçe “Himara në shekuj”, ose dhe në ndonjë punim tjetër. Por tërësia e vjershës nuk ka qenë e njohur.

Libri ka dy linja kryesore: ngjarjen dramatike të atentatorit Damjan Himarjoti (i njohur në histori si banor vendës nga Himara), por linja e gjenezës fisnore fillon nga kështjella e fortifikuar e Shatit, me lëvizjen e të parit të tyre Petro Shati dhe pasardhësve të tij si kalorës të Kryqit, besnikë të Shën Pjetrit ( fideles Sancti Petri) kalorës të Krishtit drejt Himarës, ku më vonë dhe vetë Damiani do të ishte një “capitano fidelis sancti Petri” ( Kapiten kryqtar besnik i Shën Pjetrit), i cili, mbas kthimit nga luftërat për Papatin e Venedikun, do ta vazhdonte këtë detyrë me zbritjen e hordhive osmane me në krye Sulltan Sulejmanin dhe në Himarë. Gjurmimi i gjenezave të këtij fisi doli pikërisht nga formimi tërësor i pjesëve të kësaj elegjie. Si lindi ajo? Në libër bëhet një sqarim i plotë dhe i gjerë i gjurmimit dhe i ecurisë së saj sidomos në dekadat e fillimit të shekullit XX.

Ja kuadri i shkurtër i ngjarjes së atij viti 1537 (25 korrik): Forcat e Sulltan Sulejmanit kishin mbuluar bregdetin si një re e zezë. Pas shumë luftimeve të luftëtarëve tanë kundër tyre, një djalë himarjot nga Dhërmiu, Damian Petro Shati, vendosi që ta asgjësojë sulltanin, në çadrën e tij. Ky aksion i tij është i njohur në histori. Por në çastin që do të futej në çadër, u zbulua nga rojet dhe u kap prej tyre. Kryekomandant i ushtrisë osmane aty ishte pikërisht Ajaz Pasha. Ky ishte shqiptar, kishte lindur në Palasë. Të parët e tij kishin zbritur nga Progonati. Ishte marrë jeniçer prej turqve që kur ishte i vogël, kishte bërë karrierë të lartë ushtarake, deri në disa vende të tre kontinenteve që përfshinte Perandoria Osmane… Dhe ja tani, komandonte hordhinë gjakatare turke për të djegur vendin e vet! Renegat i pastër!

Mirëpo tragjedia u lidh: atentatori Damjan ishte kunati i tij. Kishte për grua Komita Petën, kushërirën e parë të Ajaz Pashës, i njohur ndryshe si Li Peta. Ky, i mbarsur me egërsinë e osmanëve, me lavdinë për pushtet e parà, nuk pati mëshirë për të kunatin, por dha urdhër ta torturonin çdo ditë. Por Damjani nuk kallëzoi gjë për inicimin e atentatit që do të kryente. Ajazi dërgoi jeniçerë për të sjellë me forcë aty gruan e Damjanit, Komitën (kushërirën e tij të parë) për ta detyruar Damjanin të fliste. Por Komita, e shoqëruar nga një grua e re, trime, nga Bregu, Marë Lania, niset për në Kurvelesh. Rrugës së Malit të Çikës, jeniçerët i afrohen, por Marë Lania e lë në një farë vendi Komitën e vetë kthehet e dredhon në malet e Çikës, duke thirrur: “Unë jam Komita!”, – për të shpëtuar shoqen e saj tashmë të torturuar nga fati tragjik, por dhe veten nga shtënia në dorë e jeniçerëve që i dhunonin robinat. Jeniçerët kërkojnë ta kapin Marën, por kjo hidhet nga një shkëmb në humnerë, diku mbi majat e Çikës, afër Palasës. Komita, pas shumë peripecish, (kishte një djalë të vogël në krahë, por dhe shtatzënë) shkon nga mali i Bolenës në Petaj të Progonatit, në derëbabe dhe vendoset përfundimisht me banim në Nivicë me njerëzit e afërm të bashkëshortit që ishin kështjellarë në kështjellën e Nivicës. Aty vjen nga Dhërmiu dhe vjehrra e saj, Thëllëza (Fëllëza), e cila mbërrin në kohën kur Komita kishte lindur një vajzë dhe aty fillon vajtimi i saj i gjatë… Është pikërisht ky vajtim që mori faqen e shekujve. Gjithë ky veprim intensiv, i cili ndodhi në një kohë fare të shkurtër, u përshkrua në vajtimin e saj tipik lab. Të gjitha ngjarjet aty parakalojnë si në një film të gjallë. Sigurisht, nëpër shekuj ky vajtim, kjo elegji, që në atë kohë është quajtur dhe baladë, për vetë karakterin e saj të thekshëm lirik, mund të ketë pësuar lëmime, zgjatje ose shkurtime, por thelbi gjithsesi ngelet i paprekur. Kjo elegji është nga më të hershmet në folklorin gojor, të paktën të trevave tona jugore. Ka pasur dhe para kësaj këngë të ndryshme historike si ajo e Rugjinë Balshës, “Ç’bën që rri, Rugjinë e gjorë”, e vitit 1417-1418; kënga e Gjergj Aranitit “Në Çipin përmbi Smokthinë”, e vitit 1434; ajo për trimin nga Bolena -Miho Hoçi, për luftën me turqit në vitin 1492 në Markovë, e ndonjë tjetër. Por këto kanë qenë të shkurtra, me nga 7-8 e deri në 15 vargje. Ndërsa elegjia për Komita Petën ka 72 vargje! Dhe të ruajtura për mrekulli në pesë shekuj!

Për nga sasia e vargjeve, densiteti i ngjarjeve dhe personazheve, ajo i ngjan një poeme të shkurtër të tipit homerik por ndryshe nga ajo ka vërtetësi e dhimbje tronditëse. Të gjithë emrat, vendet e ngjarjet që thuhen në elegji, sigurisht që janë me gjuhën e vjershërimit të hershëm popullor. Kështu ajo është polivalente dhe është vështirë të shprehen në një punim të tillë të gjitha vlerat që ngërthen. Dallohet aty leksiku i vjetër, shumë i hershëm i ligjërimeve popullore labe:

… Komitë e mbodhisurë

Çish shkon e vithisurë?

Çish vij a arça pëllua!

Halli që më zuri mua:

Kopaneci si cimbua… etj.

Përpos kësaj, aty ka fjalë të tjera pa mbarim, të veshura me tisin e hershëm të së folurës labe: sheprak, llomie, allonar, Otrënt, u mënua, felluk, illi që ke mbë konak, e kërreu, zërë (zanë), thepakë, bjerëjëm, fitirçjerrë, p’eja (pa eja), kumbiset, mënxirë, silarme, mbarlisia (pellazge kjo fjalë)… e sa e sa të tjera.

Në libër jepen personazhe të një rëndësie historike: Ajaz Pasha ka drejtuar ushtri e qeverisur në shumë vende të Perandorisë Osmane, duke u bërë deri në vezir i madh (kryeministër) i saj. Këto të dhëna dalin nga kontekstet historike deri dhe te fakti se ai bëhet jo vetëm kryeministër, por dhe dhëndër në familjen sulltanore, duke u martuar me motrën e Suljemanit të Madhërishëm (për të cilin vitet e fundit pati dhe një film të gjatë historik me shumë seri.) Madje, mbas shqiptarit Pargaliu, me origjinë nga Parga e Çamërisë, si komandant i ushtrisë osmane, erdhi Ajaz Pasha në vendin e tij! E pikërisht ky sillet me egërsi ndaj bashkatdhetarëve të tij, madje edhe ndaj njerëzve të tij më të afërt. Kështu në libër pasqyrohen “heronj” të palës tjetër, pra të pushtuesit, të përmasave ndërkontinentale. Aty paraqitet vija e gjenezës së fisit Petroshati (Petoshati) që nga demilitarizimi dhe shkatërrimi i kështjellës së Shatit të Shkodrës, kalimi në Dhërmi, Nivicë e Dukat të Vlorës. Edhe sot në Dukat të Vlorës gjendet një toponim që quhet “Ara e Troshanëve”, duke ruajtur kështu dhe origjinën e hershme të pjesës tjetër të fisit kryesisht me klerikë nga Troshani i Shkodrës.

Libri pasqyron përpjekjet për evidentimin e elegjisë. Këto përpjekje filluan me publicistin Sali Nivica e shumë të tjerë në dekada të ndryshme të shekullit XX, deri tek njëri nga pinjollët e sotëm të fisit Petoshati, ish ushtaraku Xhelo Petoshati, tashmë mbi të tetëdhjetat, i cili e ka ditur përmendësh që në rininë e vet, të ruajtur gjysh pas gjyshi. Madje, mund të thuhet se Xhelo Petoshatit i takon merita e nxjerrjes dhe sqarimit të plotë të kësaj elegjie të famshme, të cilën shkrimtari dhe studiuesi i talentuar Novruz Xh. Shehu e kërkoi deri në hollësi duke i bërë sistemimin e plotë, pajisjen me fotografi dhe dokumente historikë nëpërmjet gërmimeve të shumta të literaturës së shkruar dhe gojore. Balada bën pasqyrimin e qëndresës legjendare të shqiptarëve për ruajtjen e trojeve dhe të fesë së të parëve. Por dhe ruajtja dhe transmetimi i saj me stoicizëm, është gjithashtu një qëndresë e fortë për të mos harruar të shkuarën dhe për të qartësuar të sotmen e të ardhmen evropiane të shqiptarëve.

Libri është një punim serioz, i tipit akademik, me serial të madh referimesh për të dhënat e konteksteve historikë dhe të personazheve.

Nga pikëpamja e gjuhës, mund të thuhet se autori është një zotërues i hollë i semantikës së fjalëve. Ka përdorur një leksik të pastër e të pasur, duke shpjeguar edhe labirintet më të vështira të rrjedhave, bëmave, personazheve, konteksteve historike, etj.