• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

XHEVAT KALLAJXHIU –  EDITOR I “DIELLIT” NË NJË KOHË TË VËSHTIRË HISTORIKE

April 28, 2022 by s p

IDRIZ LAMAJ/

                

Xhevat Kallajxhiu ishte gazetar, studiues dhe shkrimtar i njohur në tri periudha të ndryshme historike të Shqipërisë; në kohën e Shqipërisë së lirë, gjatë pushtimit fashistë të atdheut, dhe në mërgimin e tij të gjatë. Punoi për tre dekada  në redaksinë e seksionit shqip pranë  Zërit të Amerikës.  Pasi doli në pension, për 10-të vjet ishte editor i gazetës Dielli. 

Ai  ndrroi jetë në megrim në moshën 86 vjeçare. Në një shkrim të shkurtë nekrologjik të botuar në gazetën e njohur amerikane, THE WASHNGTON POST, tre ditë pas vdekjes së tij, jepet ky shenim: 

“…Xhevat Kallajxhiu ndrroi jetë me 6 Nëntor 1989 në spitalin Southern  Marylan Hospital Center në moshën 86 vjeçare.  Zoti Kallajxhiu jetoi në Forestville të shtetit Maryland dhe kishte lindur në Shqipëri.  Ai ishte gazetar dhe redaktor para dhe gjatë luftës dytë botërore. Në vitin 1949 emigroi në Shtete të Bashkuara të Amerikës, pasi kaloi pesë vjet nëpër kampet e refugjatëve në Itali.  Ai  për disa kohë punoi në New York si lavapjatës, para se të bëhej lexues (speaker) i lajmeve në Radion “Europa e Lirë”. Në vitin 1954 u transferua në Washington ku punoi për  “Zërin Amerikës” deri sa  doli në pension,  në vititn 1973…”.  Shenimi i gazetës THE WASHINGTON POST  mbështetet në të dhënat e dokumentave të tij shtetrore amerikane. 

Xhevat Kallajxhiu mori në dorë drejtimin e  gazetës Dielli, tre vjet pasi doli në pension, në vitin 1976. Po të shikohet me vemendje ajo përiudhë, Kallajxhiu u angazha në vepriomtarinë e Vatrës dhe drejtimin e  Diellit në një kohë mjaftë të ndërlikuar. Ndikimi politik i regjimeve komuniste  të Tiranës dhe Beogradit (në dy mënyra të ndryshme ), para se Kallajxhiu të fillonte detyrën e editorit të Diellit, ishte shumë i thell në komunitetet shqiptare, këtu në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ai lloj ndikimi infektues i të dy regjimeve në fjalë,  i cili kishte mbjellur urrejtje të thell midis nesh, natyrisht kishte depërtuar edhe në radhët e Vatrës.  

Ky shkrim i mbështetur në korresponencën e Kallajxhiut dhe disa miqëve të tij, në shumë shkrime të Diellit dhe në shfletimin e një deng faqesh të Dosjeve të Sigurimit, synon pasqyrimin e gjendjes së vështirë të drejtimit të Diellit nga  Kalljaxhiu. Sipas korrespondencës, Kallajxhiu s’parit ndeshet me reagimet e ashpra nga intelektualët e mërgatës politike. Dr. Hamdi Oruçi i shkruan këtë letër me 10 Shkurt, 1977:

I ndereshmi z. Kalljaxhi, 

Nuk pajtohem aspak me mendimet e jueja të shfaquna në letrën e juej të Shkurtit 1977. E qoftë i lavduem Zori se kemi ende ndonji vend tjetër ku mund të botojmë “materialin” që “Dielli” i djeshëm dhe i sotëm nuk i botojnë. 

E kuptoj drejtimin që doni ti jepni fletores “Dielli” – pa dritë. Shkrimet e IDRIZ LAMAJT  mbi Kaleshin klasifikohen “të kaluara dhe jo asktuale”, ato të FEKEÇIT, “nuk kuptohen nga ana e lexonjësëve të “Diellit”, ato të Mahmud Cungut nuk mund të botohen pa i ndryshuar se ashtu e do puna”, ato të Alarupit  janë të gjata dhe nuk kemi vend, ato të tjerëve, me bazë kulturore nuk merren parasysh. Pikërishtë edhe ato punimet  e mija të vogla nuk mund të botohen pa ndryshime, dhe mund të botohen në katër pjesë pa komente. Dmth., hiqi mendimet e paraqitë skeletin. Ashtu i do mushka e kali ushqimet.  Lopa nuk i han fjalët e diktatorit gjinokastrit ‘faqezi’ për “Kosovën”, që ai e si shumë të tjerë vetëm llomotitin por nuk e kuptojnë as Kosovën e as kosovarët, bile tallen me atë dhe ata, pikrishtë siç nuk kuptojnë arbreshtë  e Italisë  por  duen ‘me pasion’ arbreshët e Amerikës, fjalët e faqeziut Diktator Gjinokastrit  nuk tingllojnë mirë sepse mund të gudulisin  të kaluemen  që nuk asht e bardhë, siç asht i shkreti NEXHAT PESHKËPIA:

Dr. Hamdi Oruçi ishte mik i Kallajxhiut, antar i shquar i Vatrës, kontribues i veçantë i Diellit dhe studiues i njohur. 

Letra e Dr. Oruçit nuk mud të shikohet vetëm si mendim i tij personal. Shumë intelektual të mërgatës politike ishin zemruar në Kallajxhiun. Sipas tyre, jo vetëm për zbutjen e  qendrimeve të tij ndaj regjimit komunist në Shqipëri dhe mënyrën e trajtimit të çështjes të Kosovës në gazetën Dielli, por edhe për menjanimin  e shkrimeve të intelektualve të mërgatës piltike. Ata nuk reagonin me polemika në shtypin e mërgatës, por e kritikonin ashpër me anë të korespondencës. Përjashtim të veçantë bëri Bilal Xhaferi,  i cili  polemizoi me Diellin  në Krahun e Shqiponjes,  me shkrimin: “SHUMË PO NDRITË  E PAK PO NXE”

Pas ndërhyrjes time për uljen e tensionit kundër Diellit,  Bilali më dërgoi një letër të gjatë, në të cilën shkruan: 

“… Ne të dy kemi një gjë të përbashkët me njëri-tjetrin dhe me mijëra bashkë-atdhetarë të tjerë në mërgim, që luftojnë për idealet kombëtare; kjo botë e madhe e lirë, na ka kushtuar shtrenjtë, por nuk na ka thyer dot shpirtin për të luftuar gjeri në fund…”  Disa paragrafe të kësaj letre, ai i përdoroi më vonë në një shkrim tjetër, i cili nuk ka të bëjë me Diellin dhe me Vatrën. (Bilal Xhaferi, Krahu i shqiponjës, janar, 1978)”.  

Nëpër faqet e dhjetra letrave të Kallajxhiut, dërguar miqëve të tij:  Rexhep Krasnqit, Hamdi Oruçit, Hasan Dostit, Zef Nekajt, Petraq Vuçanit, Nesti Andreas, etj. shihet edhe humori i tij thumbues ndaj kohës: Ç’jemi katandisur në të. 

Në maj të vitit 1977, ai botoi në Dielli një shenim shumë të shkurtë rreth poezive të mija të  përkthyera në italishtë  nga Nermin Vlora. Në qershor të atij viti me shkruan në një letër: Kam ra në hall, nuk dij ç’të bëjë? Një mik  i përbashkët më shkroi: Ç’farë poeti është ai ? Kur t’i kthej përgjegjen do t’i  shkruaj: Nermini nuk dinë mirë italishtën.  Me 6 Janar 1978 më dërgoi  këtë  kartolinë urimi për Vitin e Ri:  

I dashuri z. Lamaj,

Më ndjeni që po i përgjigjem me vonesë letrës suaj të 18 Dhjetorit. Kam qenë shumë i zënë me punë. Edhe mua me erdhi keq që nuk munda t’ju shihja gjatë  në Festën e Flamurit. Në reportazhin mbi Kremtimet në New York, që do të bëhet në numërin e Janarit 1979 të Diellit, bëj fjalë për Vatrën, Legalitetin dhe Komitetin (është fjala Komitetin “Shqipëria e Lirë” il).

Edhe mua nuk me pëlqejnë polemikat dhe qëndroj larg dhe faji është i dyanshëm, sepse po të hedhësh, duhet edhe të preç, bile më rënd. 

Çështjen  e konfliktit kufitar  shqiptaro-grek e kam mbyllur dhe s’do të bëj më fjalë. Prandaj edhe shenimet që më keni dërguar ju, do ti ruaj me një anë, nuk do ti përdorë tashi. Por nëse keni diçka ekskluzive mbi Çamërinë, të lutëm m’i dërgoni. Tani për tani kam nevoj për një recension për të dy veprat e fundit të Prof. Martin Camajt. Nesti Andrea me tha se ju jeni i vetmi që mund të shkruani me kompetencë për këtë dhe se i keni lexuar veprat e tij, dhe i keni pëqyer. 

A ka mundësi pra që të bëni një recension mbi këto dy vepra. Do të më bëni një nderë të madhe, edhe nëse ato i botoni më vonë në ndonjë vend tjetër. Dielli duhet të jetë i pari, mos ma merrni për të madhe. 

Në këtë rast ju bëj urimet më të mira për Vitin e Ri,  qoftë i mbarë për të gjithë ju! Xhevat Kallajxhiu.

Korrespondenca e Kallajxhiut, sipas disa letrave dërguar H. Oruçit dhe R. Krasniqit, është pasyrim i sinqert dhe real i  kohës kur drejtonte Diellin.  Ai i shkruan Krasniqit me 12 Dhjetor, 1978: “… Në qoftë se nuk kemi kujdes Vatra ndahet. Krahu jonë ka më pak se 100 antarë. Ne  nuk kemi mundësi të  sigurojmë  botimin e Diellit. Nese bëjm këtë, pala tjetër del fituese, ata gjëjnë përkrahje për botimin e gazetës…” 

Po të shikohen me kujdes Dosjet e Sigurimit  gjatë kohës që ai ishte drejtues i Diellit, shihet qartë se përcillej secila veprimtari e tij, e lëre më shkrimet që botonte në Dielli. Të gjitha bisedat dhe raportet e punës të Vatërs përfundonin  në zyrën e misionit të Shqipërisë pranë OKB-së. Për shembull:

“Gjatë punimeve të Kuvendit, Harri Stoja, me cilësinë e kryetarit të organizatës, u shpreh qartazi se “Vatra” nuk duhet të mbaj qendrim armiqësorë ndaj Shqipërisë, duhet të afrohet më shumë me Shqipërinë, qellimi i “Vatrës” të mos jetë përmbysja e regjimit në fuqi në Shqipëri.” (GJENDJA NË ORGANIZATËN “VATRA”, TIRANË –  6, 27,  1985,  DOSJA – 3347).

Gjatë atyre viteve, Kallaxhiu ballafaqohet edhe me një sfidë tjetër shumë të ndërlikuar; me ndikimin e thellë të politikës jugosllave mbrënda komunitetve shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Konsullata e Jugosllavisë në New York kishte kërkuar një takim me udhëheqësit e Vatrës dhe ata ishin shkuar në zyrën e konsullatës, ku kishte marrë pjesë edhe Kallajxhiu. Pas takimit, “një miku i tij” e kritikon ashpër Editorin e Diellit. Kllajxhiu i përgjigjet me një letër private, e cila, si për çudi letra  përfundon në Dosjet e Sigurimit të Shqipërisë. Paragraf i letërs tij: 

“… Neve vamë të Osman Gashi sepse na ftoj. Neve nuk  kemi frik të vemi edhe te Titua – , edhe tek të tjerët kur është puna për të mbrojtur Shqipërinë etnike. Këtë dua ta dini tani e përherë. Unë jam 70 – të e ca vjeç dhe e mora drejtimin e Diellit që ti sherbej atdheut e jo të mbyll ditët me turp. Unë nuk kam  nevoj për para, sepse nuk kam nevoj përse të jetoj më. Unë nuk kam nevoj të bëhëm president as mbret i Shqipërisë, sepse unë e hëngra timen…”. 

Osman Gashi ishte përfaqësues i konsullatës Jugosllave në New York. Në raportin e stërholluar të vizitës, i cili gjindet në Dosjet e Sigutimit, shihen edhe reagimet e Kallajxhiut kundër disa “kolegëve” të tij vatranë.  Pas demontratave të përgjakshme në Kosovë, në vitin 1981,  ashpërsohet qendrimi i Vatrës kundër regjimit jugosllav. Editori përforcon fushatën e formës  nacionaliste të mërgatës politike në gazetën Diellit.  

Ikonën e gazetarisë tonë në mëgrim,  gjatë sherbimit 10 vjeçarë si Editor i Diellit, Dr. Elez Biberaj e vlerëson në këtë mënyrë:  

“… Pas një karriere të shquar prej tre dekadash në Zërin e Amerikës, zoti Kallajxhi u bë  redaktor i Diellit, post në të cilin shërbeu nga viti 1976  deri në vitin  1986. Ai e ringjalli Diellin , rriti standardet gazetareske, zgjeroi fushatë e mbulimit dhe u përqendrua veçanerisht në sfidat me të cilat ndeshej diaspora, Shqipëria, Kosova dhe Çamëria…” (Dr. Elez Biberaj: Kumtesë e me rastin e 110 vjetorit të temelimit të gazetës “Dielli”).

Xhevat Kallajxhiu në megrim përjetoi grindje të thella dhe polemika të ashpra  midis shokëve të tij të ngushtë në éliten e Ballit Kombëtar. Gjatë përiudhës 10 vjeçare në sherbim të Diellit, ai u ballafaqua me intriga, presione dhe prapaskena të kohës. Si rrall kush, të gjitha i përballoi me durim stoik dhe karakter të hekurtë prej atdhetari klasik. Bëri jetë të thjeshtë familjare dhe ishte mikpritës në shtëpi. Asnjë herë nuk e lëshoi penën nga dora.

50 vjetët e fundit kam pas fatin të njihem përsonalishtë, të shkembej letra dhe bashkëpunoj me EDITORËT e DIELLIT: Athans Gegaj, Refat Gurrazezi, Qerim Panariti, Xhevat Kallajxhiu, Bilal Xhaferi dhe Llazo Vishnja (ndihmës editor),  Arshi Pipa, Anton Çefa, Dalip Greca dhe Sokol Paja. Dëshmi janë faqet e Diellit me shkrime të ndryshme, të  nënshkruara me emër, pseudonime, dhe shpesh vetëm me dy shkronja – IL

Ju falenderoj përzemërsishtë për vememdjen tuaj gjatë leximit të këti shkrimi të thjeshtë, të shkruar kohë më parë. 

Filed Under: Analiza Tagged With: Idriz Lamaj

EDITORËT E DIELLIT- BILAL XHAFERRI PËR ATHANAS GEGAJ DHE NJË VLERËSIM PËR DALIP GRECËN

July 13, 2021 by dgreca

NGA IDRIZ LAMAJ*/

EDITORIAL, DIELLI,  27 TETOR, 1971/

         Këtë editorial të shkurtër ja kushtojmë  editorit të Diellit, z. Athanas Gegaj, si shenjë falenderimi dhe mirënjohjeje për tetë vjetë të gjata të jetës së tij që ai ja kushtoi gazetës dhe nëpërmjet gazetës, gjithë komunitetit shqiptar në mërgim. 

         Gjatë këtyre tetë vjetëve mbajti mbi shpatulla një barrë të rëndë, një detyrë delikate dhe me përgjegjësi. Ajo ishte një detyrë e tillë qytetare që e bën njeriun JO t’i krrus shpatullat nën peshën e saj, po t’i ngrej lartë me krenari. Dhe ai largohet sot nga ne po me atë ndjenjë krenarie me të cilën  qendroi midis nesh, duke luftuar për ne, bashkë me ne,  për të drejtat tona.

         Sikur ai të mund të përmblidhte në një vëllim të paktën  editoriale e tij të këtyre tetë vjetëve, ai vëllim do të delte voluminoz.

         Le të jenë këto pakë rrjeshta si një pasthënje e atj vëllimi.

         I themi lamtumirë dhe i urojmë rrugë të mbarë, duke ju lutur që të mos na harronjë; derisa të ket diellin mbi krye në këtë jetë  mos të harroj “Diellin” e tij për të cilin ai dha një pjesë të jetës. 

BILAL XHAFERI 

***

                           DALIP GRECA NË PENSION

… Pa Diellin nuk ka dritë, pa Diellin nuk ka Vatër. Dalip Greca e ka ndritë Diellin dhe Vatrën. Jamë  plotësisht i bindur, edhe Sokol Paja do t’i mbaj rrezet e Diellit ashtu si i ka mbajtur Dalip Greca dhe kolegët e tij të pavdekshëm;  kolegët e tij EDITOR që mbajtën gjallë  nderin e Shqiptarëve të Amerikës për më shumë se 11 dekada.   

         Prej vitit 1968 deri me sot, kam pas nderin të njihem në person dhe të komunikoj dhe bashkëpunoj, gjithmon simbas interesit të gazetës Dielli, me eitorët e Diellit, duke filluar nga Dr. Athanas Gegaj e te Dalip Greca. Këtë e provojnë shkrimet e  mia të ndryshme të botuara në Dielli, dhe letërkëmbimi me të gjithë, në raste ballafaqimi me valtë e kohës dhe në raste gëzimi.

         Falnderim  Zotit, sonte jemi mbledhur këtu rreth EDITORIT TË DIELLIT, rreth Dalip Grecës,   thjeshtë për një urim vëllazërorë; për daljen e tij në pension. Ku e shohim atë të rrethuar nga familjarët, nga shokët, miqët dhe dashamirët, dhe të shoqëruar nga Zonja e Tij Xhemile, për të cilën kërkoj një duartrokitje të veçantë. Më falni, ndoshta më vonë kërkoj edhe ndonjë lloj duartrokitje për Dalipin, mbasi të shohim si është sjell Dalipi me Diellin tonë 

         Dalip Greca ngiti nivelin e gazetës Dielli në standarde të larta të kohës sotme moderne. Thelloi seriozitetin në të gjitha shkrimet e botuara në të. Mbuloi me kujdes të veçantë  zhvillimet më të rëndësishme të fushave të ndryshme të veprimtarisë të Vatrës, të diasporës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, dhe në të gjitha anët e globit ku jetojnë shqiptar. Dalipi, i mbushi shtyllat e Diellit me shkrime, studime dhe analiza të thukta mbi çdo lloj zhvillimi në Shqipëri, në Kosovë dhe  trevatë tona të tjera etnike në Ballkan, si asnjë EDITOR I DIELLIT  i mëparshëm. Kur them asnjë editor i mëparëshëm, them prej numrit të parë të gazetës Dielli. Për këtë nuk ka nevoj të flas unë, shpaloni Diellin e këtyre 12 vjetëve dhe krahasoni  me Diellin e viteve të mëparëshme.  Këtë gazetë e kam lexuar dhe studiuar me shumë  kujdes për mëse 50 vjet, prej  themelimit të saj deri më sot, dhe e them me njëfarë mburrje, ndoshta përmbajtjen e Dielli e njof më mirë se shumë kush. Por jo më mirë se Dalipi. 

         Si editor i Diellit për këtë përiudhë 12 vjeçare, Dalip Greca,  mbas Refat Gurrazezit – dishepullit të Faik Konicës, do të mbetet i vetmi  editor i Diellit si studiues i historisë të Vatrës dhe të Diellit, studimet e të cilit janë të botuara në faqet e gazetës Dielli.  

         Ti mbledhim shkrimet e Dalipit të botuara në Diell dhe ti botojmë si vëllime në vete. Në ato shkrime  kemi në imtësi të gjithë hitorinë e Vatrës dhe të Deillit. Nuk kemi nevoj të shpenzojmë mijëra dollarë për Akademinë e Shekncave, e cila prej intrigave politike të kohës merret me rishkrimin  e historisë.  Historia e Diellit dhe Vatrës është e shkruar dhe e botuar në faqet e gazetës Dielli në mënyrën më të përsosur shkencore  – mbështetur në arkivat e Vatrës dhe në faqet e Diellit. Këtë histori e ka shkruar Dalip Greca  gjatë këtyre 12 vjetëve. 

         Le mos të shikojmë një ose dy artikuj,  të përshtatshëm ose të pa përshatshëm të botuar në Dielli.  Dielli  dhe editorët e tij nuk mund të gjykohen me dy-tre artikuj të  botuar në të. Dielli për të cilin flas këtu,  është forca e jonë morale që duhet ndihmuar pa komplekse dhe duhet mbajtë gjall.cPa Diellin nuk ka dritë, pa Diellin nuk ka Vatër. Dalip Greca e ka ndritë Diellin dhe Vatrën. Jamë  plotësisht i bindur, edhe Sokol Paja do t’i mbaj rrezet e Diellit ashtu si i ka mbajtur Dalip Greca dhe kolegët e tij të pavdekshëm;  kolegët e tij EDITOR që mbajtën gjallë  nderin e Shqiptarëve të Amerikës për më shumë se 11 dekada.   

         Dalip Greca, urime të përzemërta për daljen në pension! Përsonalishtë dhe familjarishtë të deshirojmë jetë të gjatë, shendet, gëzime dhe çdo të mirë ty dhe familjes tënde!


*11 KORRIK  2021, NË ORA  6 PM.

RESTORANTI:  TESORO D’ITALIA,              

160 MARBOL AVE. PLEASANTVILLE nz. 10570 

Filed Under: Ekonomi Tagged With: Athanas Gaga, Bilal Xhaferri, dalip greca, Idriz Lamaj

“Vatra” dhe “Dielli” në vitet ‘30

July 10, 2021 by dgreca

Nga Idriz Lamaj/ Në këtë kumtesë do të sjellim në mënyrë kronologjike zhvillimin historik të Fedetarës Vatra gjatë viteve ‘30. Burimet e kësaj kumtese kryesisht mbështetën në gazetën “Dielli”, organ i “Vatrës”. Gazeta “Dielli”  besoj se është burim i mirë dhe i saktë për pasqyrimin e historisë së “Vatrës” për arsye se aty është regjistruar e gjithë veprimtaria e saj. Natyrisht për këtë shkrim kam konsultuar edhe burime të tjera dhe kam kthye kujtesën time për shumë biseda me Refat Gurrazezin, Petro Kolonjën dhe Qerim Panaritin, të cilët i kam njohur nga afër dhe shpeshherë kam dëgjuar të flisnin për periudha të ndryshme të “Vatrës”. Këtu kam sjellur edhe një letër të Faik Konicës, të pabotuar më parë, drejtuar Abdurahman Matit. Konica gjatë përiudhës për të cilën do të flas  ishte ambasador i Shqipërisë në Washington dhe kryetar nderi i “Vatrës”. Letra ka të  bëjë me ftohjen e Konicës ndaj Mbretit Zog, në vitet e fundit të sherbimit të tij si ambasador. Në fund është dhe konkluzioni im lidhur me periudhën që bëhet fjalë.

            Viti 1930  shënon për Federatën Vatra suksesin më të madh në botimin e organit të vet. Gjatë atij viti dolën në qarkullim 82 numra të gazetës “Dielli”, dhe është vëllimi më i pasur i të gjithë dekadës. Në secilin numër ka të dhëna për zhvillimet e brendshme e të jashtme të Shqipërisë, Ballkanit, Evropës dhe Shteteve të Bashkuara. Në gazetën “Dielli” zhvillohen polemikat më të ashpra me Nolin, Çekrezin, Koço Kotën e Mihal Xoxën, i cili botonte një gazetë antizogiste në Konstancë të Rumanisë. Lavdërimet për mbretin Zog, monarkinë dhe Konicën janë kulmore.

Në fillim të vitit 1930, “Vatra” kishte një shtëpi që atëherë e quanin binaja e “Vatrës” dhe në katin e poshtëm të saj, në bodrum, kishte makinerinë e shtypshkronjës ku botohej “Dielli”, d.m.th. kishte dhe shtypshkrojën e vet. Mirëpo, me thellimin e krizës ekonomike në Shtetet e Bashkuara, në maj të vitit 1930 “Vatra” e humbi shtëpinë për arsye se kishte hyrë borxh dhe nuk arrinte të paguante morgiçin. Atë shtëpi vatranët e kishin blerë vite më parë për 22.500 dollarë. Kur “Vatrës” i konfiskoi banka shtëpinë, Vasil Pani, kryetar i “Vatrës” dhe George Prifti, konsull i Shqipërisë në Boston, e blenë nga banka shtëpinë për 15 mijë dollarë. Natyrisht ata e blenë për fitim personal, por u zotuan që bodrumin ku ndodhej shtypshkroja, do t’ia jepnin “Vatrës” pa qira.

Më vonë gjendja ndryshoi, Vasil Pani shiti pjesën e vet dhe George Priftit kërkoi qiranë mujore për zyrat, 40 dollarë për bodrumin, borxhet që i kishte “Vatra” plus fajden gjashtë përqind. Të dhënat mbi këtë çështje janë kontradiktore. Konica, në dy letra dërguar George Priftit, thotë se z. Prifti e kishte shpëtuar disa herë “Vatrën”.

“Vatra” gjatë atij viti nuk zhvilloi ndonjë veprimtari të dukshme. Herë pas here bëri përpjekje për të mbledhur anëtarësitë e papaguara. 25 degë nuk paguan anëtarësinë vjetore. “Vatra” i dërgon telegram urimi Musolinit për fejesën e vajzës së tij, Edda Musolinit me Kontin Çiano, (“Dielli”, 18 shkurt, 1930). Po atë vit, botohet në faqën e parë të “Diellit” një fotografi e madhe e Musolinit dhe shkrime lavdruese për të. (“Dielli”, 28 tetor, 1930). Thjesht, “Vatra” ndjek politikën zyrtare të Shqipërisë ndaj Italisë. 

            Në maj të vitit 1930 kthehet Noli nga Evropa. Pa humbur aspak kohë, “Vatra” fillon fushtën e ashpër kundër tij. Artikull pas artikulli, editorial pas editoriali botohen shkrime kundër Nolit. “Dielli” e cilëson Nolin si bolshevik të rrezikshëm dhe kërcënon mbështetësit e tij: “Fan Noli me arritjen e tij në Amerikë do të marrë në qafë shumë shqipëtarë që kanë familjet e tyre në Shqipëri dhe që duan të kthehen prapë në shtëpitë e tyre: se kemi frikë Guverna e Shqipërisë mund të marrë masa kundër gjithë atyre njerëzve që janë pasonjës të një njeriu i cili bënë propagandë bolshevike dhe do të derdhet prapë gjak”.(“Dielli” 16 maj, 1930). 

            Noli nuk rrin duarkqyq. Fillon vizitën nëpër kishat e tij dhe bën fushatë kundër bejlerëve, agallarëve, turkomanëve e të gjithë atyre, që sipas tij kishin shkatërruar Shqipërinë. Ai zotohet se do të vazhdonte luftën deri në fund.

            Në një fjalim, Noli thotë: “Një gjeneral freng i tha ushtrisë: Po të vete përpara, pasomëni, po të gjunjëzohem, ndihmomëni, po të kthehem prapa, vramëni.” (“Dielli”, 6                                                qershor, 1930). Kjo thënie e Nolit botuar në gazetën “Dielli” i jepte shkas “Vatrës” për ta akuzuar atë si luftënxitës.

Viti 1931. Gjatë vitit 1931 botohen 54 numra të gazetës “Dielli”. Organi i “Vatrës” merret me të gjitha zhvillimet e brëndshme dhe të jashtme të Monarkisë Shqiptare, ashtu si vitin e mëparshëm. Në shkurt 1931, bëhet atentat kundër mbretit Zog në Vjen, nga Aziz Çami dhe Ndokë Gjeloshi. “Dielli”  merret gjerësisht me këtë çështje. Dërgon telegrame urimi për shpëtimin e Mbretit. Denoncon atentatorët si kriminelë dhe spiunë të huaj. Përpiqet të ndërlikojë Fan Nolin drejtpërdrejt me këtë çështje, duke shkruar se disa ditë para atentatit Noli u largua fshehurazi nga Shetet e Bashkuara për në Evropë, etj. Ndërkaq, Fan Noli i quan atentatorët heronj që bënë atentatin thjejsht për pikëpamje patriotike dhe mbledh të holla për t’i nxjerrë ata nga burgu. “Dielli” shkruan se gjatë fushatës në New York, peshkop Noli mblodhi më shumë se 3000 dollarë për këtë çështje.

Më 29 deri 12 korrik, mbahet Kuvendi i XIX i “Vatrës”, pa shënuar ndonjë veprimtari konkrete me përjashtim të jehonës së “Diellit”. Noli e quan Vatrën kufomë mbi gropën e varrit dhe Kuvendin e saj të dështuar. Editori i “Diellit”, Refat Gurrazezi, i inatosur nga vlerësimet negative të Nolit, kalon çdo kufi intelektual me të shara kundër Peshkopit. Megjithatë detyrohet të pranojë se në Kuvend kishin  marrë pjesë vetëm pesë delegatë. Ai pohon se, nga papunësia dhe kriza e ekonomike, delegatët nuk mund të përballonin shpenzimet e udhëtimit për në Kuvend.

Dihet se Gurrazezi ishte një prej kundërshtarëve më të fortë të Nolit. Në “Dielli” shkruhet: “Kur e ndien  shumë thellë kamxhikun e Gurrazezit, Fan Noli do që ta nxjerë inatin gjetkë: sulet si qen i tërbuar dhe atakon pahësisht Faik Konicën.” (“Dielli”, 7 korrik, 1931).

Shkrimet e Nolit kundër “Vatrës” dhe Konicës, botuar në gazetën e tij “Republika”, e detyrojnë Faik Konicën t’i përgjitgjet personalisht atij. Në një intervistë me Gurrazezin, Konica thotë: “Fan Noli kur më mohon të drejtën e shvillimit dhe të ndryshimit të mendimeve politike të mia në dritë të shvillimeve dhe të ndryshimeve që u bënë në Shqipëri në shtatë vjetët e fundit, çfaqë sa poshtë është unjur fuqia e gjykimit tij. Të mohuarit e një të drejte të tillë çfaq një mendje fshataraku të pagdhendur, që ka vetëm një llustër të jashtme; nuk çfaq mendjen e një ‘intelektuali’ të vërtetë. Një intelektual nuk interesohet në ndryshime mendimesh së ndryshme; interesohet në arsyet për të cilat bënë ato ndryshime, do të dijë në ishin arsye të mira a të liga, të shëndosha a të dobëta, për dobin’ e Kombit a për dobin’ e armiqëve të huaj ”. (“Dielli”, 2 tetor, 1931).

Në fund të vitit, “Vatra” njofton degët me një shkresë se “Dielli” pushon botimin për disa kohë për arsye të gjendjes së rëndë ekonomike.

Viti 1932 është i njëjti avaz për “Vatrën”: polemika, fushatë mbas fushate për mbledhje të hollash, ndërrime telegramesh me Mbretin Zog dhe luftë kundër Çekrezit e Nolit, megjithëse këta dy të fundit, kishin pikëpamje të kundërta për çdo gjë. Atë vit numri i parë i “Diellit” del në qarkullim më 11 mars. Gurrazezi sulmon me helm e vrer Nolin e Çekrezin.  Sipas tij ata ishin gëzuar dhe kishin festuar mbylljen e “Diellit”.

Sekretari i “Vatrës” shkruan: “Me rastin e pushimit të Diellit, hapsaniku i falur, spiuni i denuar për tradhëti, Kost Çekrezi, së bashkut me revolucionarët e arratisur dhe bolshevikët pa fe dhe pa kombësi, u gëzuan për mbylljen e Diellit.” (Dielli 11 mars 1932).

Në prill, vdes patrioti i njohur Sotir Peci. “Vatra” e përkujton Pecin më një mbledhje zyrtare. Në gazetën “Dielli” botohen artikuj për veprimtarinë e tij kombëtare. Ndërkaq, Konica e vlerëson në këtë mënyrë mikun e tij të ngushtë Gurrazezin, për punën e shkelqyeshme që bënte në gazetën “Dielli”: “Gëzohem kur marr Diellin se në çdo numër shoh që ju i mbani kurdoherë përpara syve të mendjes fjaët që i çkembyem, dhe përdorni një shqipe e cila ka kthiellsinë, ngjyrën, tingëllimin e gjuhës së gjallë të gjyshërve t’anë. Lavde më të madhe se këte s’kam”. (Dielli, 9 shtator, 1932).

            Konica flet disa herë në radio stacionin WOL, i ftuar prej gazetës, The Washington Times. Bisedat e tij mbi gjendjen në Shqipëri, ribotohen në gazetën “Dielli”. (Dielli, 27 tetor, 1932).

Viti 1933. Atë vit botohen 38 numra të “Diellit”. Kryetari, Vasil Pani shkon për vizitë disamuajshe në Shqipëri. Në gazetë pasqyrohet në imtësi kriza ekonomike në Amerikë, siç ishte mbyllja e bankave dhe papunësia. Aty shkruhet edhe mbi shoqërinë “Miqtë Amerikanë të Shqipërisë”, (“Dielli”, mars 1933). Kjo organizatë meriton një studim të veçantë për arsye se ka zhvilluar një lloj lobizmi për mbrojtjen e të drejtave të Shqipërisë për një kohë të gjatë. Për herë të parë në “Dielli” botohen edhe shkrime në dialektin gegërisht, të marra nga botimet që dilnin në Shkodër. Gjatë atij viti botohen edhe përshtypjet e kryetarit të “Vatrës” mbi Shqipërinë. Kryetari, Vasil Pani, flet me nostalgji për katundin e tij, Dardhën, dhe takimet që kishte pasur në Tiranë me personalitete të larta shtetërore.

            Ngecja e aktivitetit të “Vatrës” përsëri i atribohet gjendjes ekonomike në Amerikë. “Dielli
 vënë në dukje: “Po bëhën katër vjet qëkur se nisi kriza ekonomike në Shtetet e bashkuara të Amerikës. Në këtë përiudhë të keqe me qindra shqiptarë humbën punët e tyre e qindra të tjerë humbën tregtitë e vogla që kishin, ose shtëpitë që kishin blerë. Një shumicë tjetër, me të paktat kursime ose me ndihmën e bashkë atdhetarëve u kthyen në Shqipëri. Pra nga moskamja, shumë vatranë të sinqertë u shtërnguen të hiqen nga shoqëria e tyre e famëshme”. (Editorial: “Vatra dhe kriza”, “Dielli”, 14 korrik, 1933).

Edhe Kuvendi  XX i “Vatrës”, që ishte planifikuar të mbahej në korrik, shtyhet për vitin tjetër, për shkak të gjendjes së rëndë ekonomike.

            Në gusht (1933), vritet në Selanik Hasan Prishtina. “Dielli” njofton mbi vrasjen dhe ndjek politikën e shtetit shqiptar, duke e cilësuar si vrasje pa rëndësi politike. “Dielli” shkruan se “Hasan Prishtina i kishte bërë Shiqpërisë shumë të liga”. (“Dielli”, 15 gusht,1933). Qëndrimi politik i “Vatrës”  për çështjen e Kosovës është i njejtë me qëndrimin e qeverisë së Tiranës. “Vatra” thotë se kosovarët nuk duhet të përzihen në problemet e Shqipërisë, ata duhet të çlirohen vetë nga pushtimi serb. Ndërsa, çështjen e Çamërisë, “Vatra” e trajtonte ndryshe. Për çështjen çame protestohej në formë të organizuar dhe shkruhej shpesh. Por, lë të mos të harrojmë, Kosovës i dilte zot Noli. Ai e kritikonte ashpër “Vatrën” për qëndrimin e saj negativ ndaj çështjes së Kosovës.

            Në dhejtor (1933), ndodh diçka e dhimbshme. Peshkop Noli sëmuret rëndë në Boston.  Ai i shkruan këtë letër Faik Konicës:“I dashur Usta – Munt të vini dorën në zjarrë që jam hequr nga politika me një mënyrë të përfuntme, – pneumonia i vuri kapakun tërë punës sime. Jam akoma në shtrat, dhe plaga e mëlçisë është akoma e hapur. Tani e dini tërë historinë dhe munt ta merrni me mënt që s’kam më as nge as qef as takat për politikën. U zgjata mjaft në këtë pikë, se dua që t’a dini mirë punën dhe kështu të muntni t’a shiguroni qeverinë tonë që këllëçi im politik është varur në muze, dhe nuk del s’andejmi kurrë më. I jap funt letrës, se u lodha. Bile kam frikë se ju kam lodhur ca më tepër. Shtoj vetëm këto fjalë: Përpiquni të më ndihni, se jam keq mga të gjitha pikëpamjet – Me të fala. Juaji me besë, F.S. Noli.” (Dielli, 28 shkurt, 1974).

Viti 1934 e karakterizon veprimtarinë e “Vatrës” me botimin e 40 numrave të gazetës “Dielli”. Të kthehemi përsëri te letra e Nolit dërguar Konicës dhe rezultatet e saj. Me 6 janar 1934, Noli i shkruan prapë Konicës dhe i thotë se mori përgjegje nga mbreti Zog dhe Mbreti i dërgoi një ndihmë prej 3000 frangash ari. Me atë ndihmë Noli pagoi doktorin, vajti në spital dhe u sherua nga sëmundja. Këtu dua të shtoj se miqësia personale midis Nolit e Konicës vazhdoi gjatë gjithë jetës së tyre, qëkur u njohën për herë të parë. Megjithëse lufta e fjalëve mes tyre vazhdoi për më se shtatë vjet, takimet e fshehta nga publiku shqiptar dhe letërkëmbimin e vazhduan gjithnjë. Për këtë çështje mund të shkruhet gjer e gjatë, por të kthehemi përsëri te “Vatra” e vitit 1934.

Me 25 maj (1934), vdes në Dardhë të Korçës, patrioti i njohur Josf Pani, babai i Vasil Panit, kryetart të “Vatrës”. Kryetarit i drejtohen telegrame ngushëllimi nga të gjitha degët e “Vatrës” dhe nga Faik Konica, i cili shpreh hidhërimin e thellë për humbjen e mikut dhe bashkëpunëtorit të vjetër. Josif Pani erdhi në Shtete të Bashkuara më 1904. Ai ishte një prej themeluesve dhe drejtuesve të parë të shoqatës “Besa Besën”. Përveç shkrimeve në gazetën “Dielli”, kur ishte organ i asaj shoqate, botoi  në Uster, më 1917, gazetën  Sazani dhe, më  1920 në Watertown gazetën, Drejtësia.

Gjatë atij viti “Vatra” nuk zhvillon ndonjë veprimtari përveç fushatave nëpër degë për mbledhjen e anëtarësive. 

Viti 1935 fillon për “Vatrën” me përpjekje intensive për mbledhje të hollash për arsye se borxhet po i shtoheshin përherë e më shumë. Nga mesi i viti “Vatra” bën Kuvendin Ekstraordinar. Në kuvend caktohen konferencierët dhe menjëherë fillojnë udhëtimet e gjata nëpër koloni. Kristo Thanas ishte një prej konferencierëve më të suksesshëm. Ai çdo herë i bënte udhëtimet me shpenzimet e veta. Gjatë vitit botohen 39 numra të “Diellit”. Çdo numër është i mbushur me lajme nga Shqipëria, me komente dhe artikuj rreth Kryengritjes së Fierit dhe shtypjes së saj. Si më parë, lavdërohet Mbreti, vihen në dukje përparimet në Shqipëri, lavdërohet Konica, dhe shahen pa mëshirë kundërshtarët e Monarkisë, si Kost Çekrezi, të cilin “Vatra” e cilësonte armikun më të rrezikshëm të Shqipërisë dhe ndërlikues të drejtpërdrejtë të Kryengritjes së Fierit. Bëhet thirrje për një bashkim me forcat pronoliste, por atyre nuk u lihet rrugë tjetër vetëm pranimi i gabimeve politike. Me përjashtim të një kritike të lehtë kundër Nolit, i cili nuk kishte thënë një meshë përshpritjeje për vdekjen e Nënës Mbretëreshë, ai nuk ngacmohet.

Me 29 dhe 30 qershor, “Vatra” zhvillon Kuvendin XX. Në kuvend zgjidhen të njëjtit zyrtarë: Vasil Pani, kryetar; Refat Gurrazezi, sekretar dhe editor. Kuvendi Ekstraordinar bëhet më 27 tetor. Konferencierët, Kristo Thanas dhe Nevruz Starja riaktivizojnë disa degë dhe mbledhin ca të holla.

Me 31 gusht vdes miku i madh i shtetit shqiptar dhe i shqiptarëve të Amerikës, ambasadori Herman Bernstein, i cili kishte shërbyer në Shqipëri si ambasador nga shkurti i vitit 1930 deri në shtator të vitit 1933.  Më 13 shtator, shqiptarët humbën një mik tjetër të madh, që patën para Luftës së Dytë Botërore, gjeneralin Willim Edward Horton, një nga themeluesit dhe udhëheqësit e shoqatës “Miqtë Amerikanë të Shqipërisë”. Të dy këta ishin miq të ngushtë të Konicës. Sipas Konicës, ushtaraku i lartë amerikan, gjenerali Horton, ishte zotuar me kohë se sa të ishte ai gjallë, kufijtë e Shqipërisë nuk do t’i cenonte kush. “Vatra” i përkujton me nderime të larta këta dy miq të ngushtë të popullit shqiptar. Gazeta “Dielli” shkruan rreth jetës dhe veprimtarisë së tyre.

Ndërkaq, Dr. Andrea Ilia shkruan një seri artikujsh me titull: Shenime Shëndetësie. Në “Dielli” botohen edhe disa artikuj mbi gjendjen e vështirë të shqiptarëve në Greqi. Lufta kundër Çekrezit vazhdon si më parë, i shtohet edhe akuza si spiun i serbëve. Thënë të vërtetën, edhe Noli e Konica, e sulmuan vazhdimisht Çekrezin. Çështja Çekrezi mbetet për t’u studiuar.

“Vatra” dhe “Dielli” shprehin hidhërim të thellë dhe zemërim edhe për vrasjen  gjerneral Gjiraldit në Kryengritjen e Fierit. Gjenerl Gjiraldi ishte hungarez i lindur në Kroaci. Sipas “Diellit”, ai i kishte shërbyer çështjes shqiptare mbasi ishte vendosur në Shqipëri për mëse 20 vjet.  Gjeneral Gjiraldi kishte përcjellur Zogun në Jugosllavi me 1924, kur forcat e Nolit morën pushtetin. (Dielli, 23 gusht, 1935).

Në “Dielli” ribotohet  përgjegjja e Konicës gazetës amerikane The Times,  kundër një artikulli ku thuhej:“Do të ishte në interes të Shqipërisë, deklarimi si shtet neutral nën mbrojtjen e shteteve të mdha të Evropës, dhe largimi i saj sa më parë  nga kthetrat e politikës italiane”.

            Konica i përgjigjet: “… Shqiptarët besojnë se gjëja e mbarë për ta është t’i shtrohen punës, duke marrë si kryefjalë: Të rrojmë dhe të lëmë të tjerët të rrojnë. Nga ana tjetër fqinjtë e Shqipërisë jane raje ose skllav të çliruar, të cilët kanë shpirtin e rajait ose të skllavit të bërë zot, një shpirt të cilin e dinë mirë të gjithë ata që janë marrë me historinë e Romës. Ky soj njerzish kanë sëmundjen se kanë fituar fuqi, edhe atëherë kur interesi e tyre i vërtetë u thotë të rinë urtë e të punojnë në paqe.” (“Dielli”, 18 shkurt, 1935).

Sipas Koncisë Shqipëria ishte e detyruar të mbetej e lidhur ngusht me Italinë për arsye se vazhdimisht i kërcnohej rreziku i Greqisë dhe Serbisë dhe se shtetet e mëdha të Evropës nuk i garantonin Shqipërisë asnjë lloj mbrojtjeje nga këto dy vende fqinje.

Viti 1936. Nga mesi i janarit, policia mbyllshëtpinë ku ndodheshin zyra e “Vatrës” dhe shtypshkronja e “Diellit” me kërkesë të pronarit të ndërtesës, z. George Prifti, konsull i Shqipërisë në Boston.Gazeta “Dielli” nuk botohet nga data 10 janar deri më 15 maj të atij viti. “Vatra” është e mbytur në borxh; z. Prifti kërkon parat e qirasë bashkë me fajden, editori dhe radhitësi i gazetës nuk ishin paguar për shumë kohë. Përçarja në gjirin e “Vatrës” merr përmasa serioze. Midis George Priftit dhe Refat Gurrazezit hyn pyka e armiqësisë së përbetuar. Kishte kohë që këta nuk e shikonin me sy të mirë njëri-tjetrin.

Me mbylljen e zyrës e të shtypshkrojës dhe me konfiskimin e arkivit të “Vatrës”, Gurrazezi nuk sheh tjetër rrugë, vetëm atë të fushatës më të egër dhe më të papërmbajtur kundër konsullit Prifti dhe sekretarit të konsullatës, Hito Sadikut. Ai del nëpër degët e Midlle West-it ku kishte mbështetje të fortë, bën 2500 mila udhëtim nëpër kolonitë e atjeshme, për të njoftuar vatranët se “Vatra” po mbyllej përgjithmonë. I inatosur, i raskapitur fizikisht dhe i dërmuar moralisht, Gurrazezi shkruan disa muaj më vonë: “ Kur u nisa nga Bostoni për në kollonit e Middle Westit, e ndjeva vetën si një njeri i mundur në luftë, dhe m’u duk sikur me ndiqte armiku! At çast shkova nër ment luftën e viteve 1912-1913 dhe m’u çfaq përpara syve një ushtar shqipëtar i asaj kohe, – i mundur nga armiqtë, i këputur si mos më keq nga lufta, dhe i vënë përpara prej Grekut, Bullgarit dhe Serbit”. (“Dielli”, 15 maj, 1935).

            Ndërkaq, burri i urtë dhe patrioti i vjetër, Vasil Pani, ndjek një rrugë shumë më të arsyeshme se Gurrazezi. Punon intensivisht me shokët e tij për mbajtjen e kuvendit. Me 4 Korrik fillon punimet Kuvendi XXI i “Vatrës”, i cili zgjati shtatë ditë. Në kuvend morën pjesë delegatët e 15 degëve. Kryetari i kuvendit zgjidhet Theodore Kotelly, sekretar Hamit Stermolli dhe reporter Shefqet Bença. Zgjidhen edhe drejtuesit e komisioneve të ndryshme siç ishte ai i shqyrtimit të financave dhe komisioni për hetimin dhe zhdukjen e konflikteve. Me gjithë gjendjen e tensionuar, Kuvendi po zhvillohej në mënyrë normale, sipas udhëzimeve që përmbante kanunorja.

            Ditën e tretë të kuvendit arrin telegrami i urimit i ministrit Konica. Teksti i telegramit është ky: “Lutem paraqitni delegatëve urimet e mia për mbarëvajtjen e Vatrës si një institut nacionalist për mbrojtjen dhe përparimin e Kombit jashtë çdo fryme të huaj dhe ngatrronjëse – Faik Konica.” Siç shihni Konica shquan pikën, fryme të huaj dhe ngatronjëse, do të thotë, ai ishte i informuar mirë rreth konfliktit serioz në gjirin e Vatrës.

            Katër ditët e para dukej se kuvendi po arrinte njëfarë kompromisi për mbylljen e konfliktit: Përjashtohet për jetë nga “Vatra” George Prifti.Gurrazezi propozon për kryetar të “Vatrës” z. Kristo Thanas, veteran i organizatës, burrë i respektuar nga të gjithë dhe njeri që kishte bërë shumë sakrifica personale financiare. Emërimi i tij si kryetar ishte e vetmja alternativë për zgjidhjen e konfliktit. Mirëpo, Kristo Thanas nuk pranoi kryesinë. Më në fund, pas shumë debatesh, kryetar i “Vatrës” dhe editor i “Diellit” emërohet dr. Andrea Ilia, kurse sekretar  i Federatës emërohet, Refat Gurrazezi.

            Mbas zgjedhjes së kryetarit, shtrohet për bisedim problemi më i madh dhe më konfliktuoz, transferimi i “Vatrës” nga Bostoni në Detroit. Shumica e delegatëve e mbështetën transferimin. Duhet të vëmë në dukje se shumica e delegatëve ishin nga Middle West-i, përkrahës të flaktë të Gurrazezit. Për t’i dhënë një zgjidhje këtij problemi, vendoset që me këtë çështje të mirrej një komision i veçantë. Grupi i Bostonit, këmbëngulte se transefrimi i “Vatrës” nuk mund të bëhëj në Detroit për arsye se vatranët e Middle West-it nuk kishin intelektualë për ta drejtuar “Vatrën” dhe pohonin se Bostoni ishte kryeqyteti i shqiptarëve të Amerikës. Diskutimi i ashpër rreth kësaj çështjeje solli “fatalitetin”. Një vatran i besimit ortodokës, e fyen Gurrazezin në sedrën kombëtare dhe fetare. Fyerja fetare kurrë nuk u shqua në shtyp as në dokumenta të asaj kohe, por personat që i kanë njohur protagonistat e asaj periudhe, janë mirë të informuar rreth kësaj çështjeje. Si reagim ndaj fyerjes së Gurrazezit, Fazlli Panariti me shumicën e delegatëve largohet nga salla e kuvendit. 

            Në atë kohë, fyerjet e natyrës fetare ishin mjaftë sensitive. Vatranët ishin të padjallëzuar dhe besimtarë të mirë. Ata ndikoheshin shumë edhe nga kryeustallarët e tyre, nga Noli e Konica. Këtu kam sjellur dy shembuj për të qeshur.

Në një intervistë me gazetarë të huaj, Noli kishte thënë: “Me nxorën nga Shqipëria myslimantë anadollak të cilët përbëjnë shumicën”. Pak kohë më vonë, Konica ishte “hakmarrë” për këtë lloj fyerjeje, me një fyerje tjetër po të kësaj natyre: “Asnjë shqiptarë i krishterë nuk është politikanë i mirë. Politikan të mirë janë vetëm shqiptartë myslimanë.” Këto ngacmime fetare për Nolin e Konicën nuk kishin asnjë rëndësi, por kshin rëndësi për shumë vatranë të padjallëzuar.

Tani kthehemi përsëri të kuvendi i “Vatrës”. Ai përfundon me fyerje e polemika. Konflikti kryesor, transferimi i Vatrës, mbetet pezull. Këtu nuk mund të kaloj pa përmendur edhe një herë përpjekjet që bëri Vasil Pani për shuarjen e mosmarrëveshjeve. Ai mbajti një fjalim shumë të prekshëm me rastin e dorëheqjes nga posti i kryetarit të “Vatrës”.

Kush ishte Vasil Pani?Vasil Pani lindi në Dardhë të Korçës, më 1896, dhe erdhi në Amerikë me 1907. Këtu, menjëherë iu afrua lëvizjes kombëtare. Me 1912, shkoi në Shqipëri si vullnetar për çlirimin e Toskërisë nga sundimi grek. Në fillim të shekullit të kaluar shumë shqiptarë të Amerikës vepruan si Vasil Pani, ngjeshën armët për mbrojtjen e atdheut nga pushtuesi grek. Historia përsëritet: edhe në fund të shekullit të kaluar, shumë shqiptarë veshën uniformën në Shtete të Bashkuara të Amerikës, ngjeshën armët dhe shkuan në mbrojtje të Kosovës nga sulmet barabare të Serbisë.

Pasi u kthye në Amerikë, Vasil Pani shërbeu disa herë në komisionin qëndror të “Vatrës”. Për vite me radhë qe kryetar i shoqërisë Dardhare “Mbleta”. Me 1929-1936 qe kryetar i “Vatrës”. Ai vinte nga një familje me tradita të larta kombëtare. Babai i tij, Josif Pani, kishte qenë këtu në Amerikë kryetar i shqorisë së njohur patriotike “Besa Besën” e cila botonte gazetën “Dielli”, para se të bëhëj organ i “Vatrës”. Ai botoi këtu edhe dy gazeta tjera që predikonin bashkim dhe luftë për fitimin e pavarësisë kombëtare. I biri i këtij patrioti të shquar, Vasil Pani, përveç veprimtarisë kombëtare ishte edhe punëtor i madh dhe  kishte arritur sukses në tregëtinë e restauranteve. Ai i dha mbështetje të fortë financiare “Vatrës”, në kohën më kritike të rënies ekonomike në Amerikë.

Pas kuvendit, dr. Ilia dhe Gurrazezi filluan bashkëpunimin. Gurrazezi nxori një numër të “Diellit” në Boston. Por, bashkëpunimi nuk zgjati shumë. Vatranët e Middle West-it, me kryeqendër Detroitin, e kishin bërë mendjen top. Ata nuk e njihnin më “Vatrën” e Bostonit, si “Vatrën” e tyre. Me 13 tetor 1936, del numri i parë i gazetës “Dielli” në Detroit, nën drejtimin e Gurrazezit. “Vatra” tanimë është defacto e ndarë dysh. “Vatra” e Detroiti ka kryetarin e vet, Fazlli Panaritin, dhe sekretarin e editorin e vet, Refat Gurrazezin. Kurse “Vatra” e Bostonit, ka për kryetar dhe editor, dr. Andrea  Ilinë.

Më 30 tetor, “Vatra” e Detroitit nxjerr numrin e parë të gazetës “Dielli”. Edhe “Vatra” e Bostonit nxjerr gazetën “Dielli”. Deri në vitin 1939, kur Italia fashiste pushtoi Shqipërinë, këtu kemi dy “Vatra” dhe dy gazeta “Dielli”, që grinden si mos më keq. Secila palë, këmbëngul mbi legjitimitetin udhëheqës, si “Vatra” e vetme. Dy “Vatrat” dhe gazetat e tyre “Dielli” janë besnike të Monarkisë e të mbretit Zog. Ndjekin politikën e brendshme dhe të jashtme të shtetit shqiptar. Faik Konica përkrah “Vatrën” a Bostonit dhe ftoh marrëdhëniet me Refat Gurrazezin.

            Viti 1937. Gjatë atij viti nuk shënohet ndonjë veprimtari e dukshme nga asnjëra “Vatër”. Dy gazetat “Dielli” polemizojnë mes tyre gjithë vitin. Në korrik të atij viti, “Vatra” e Detroitit mbajti kuvendin e vet dhe zgjodhi një komision prej tre vetash për të bërë marrëveshjen me “Vatrën” e Bostonit. Nga ajo përpjekje nuk doli gjë. Të dielën, më 28 Nëntor 1937, ndodh një kthesë e re për shqiptarët e Amerikës. Faik Konica shkoi në Kishën e Shëngjergjit në Boston për të festuar Ditën e Pavarësisë Kombëtare, të organizuar nga peshkop Noli. “Dielli” i Detroitit shkruan me cinizëm:“Vajtja e tij pa ftuar dhe pa pandehur çuditi të gjithë. Ceremoninë e festimit e hapi Noli dhe pas përshendetjes paraqiti ministrin Konica i cili tha disa fjalë. Në cermeoni Faiku nuk ndej gjatë. Disa pohojnë se ai doli i zemruar për arsye se aty mbajti një fjalim qortues për guvernën shqiptare, Qerim Panariti, i cili është kundërshtar i njohur i Konicës dhe i Monarkisë.  Koncia e quajti Qerimin “xhandari i Panaritit”. (“Dielli”, 9 dhjetor, 1937).

Viti 1938 fillon me njëfarë zbutjeje të tensioni mes dy “Vatrave”. Qeveria shqiptare angazhohet për pajtimin e vatranëve dhe bashkimin e tyre. Përpjekjen e parë e bëri Abdurahman Mati, gjatë një vizitë në Amerikë. Fill  pas tij dërgohet një delegacion i veçantë nga Tirana për këtë çështje. Delegacioni i posaçëm i Tiranës, kolonel Aqif Permeti dhe z. Kristo Kirka, ishin personalitete me influencë tek shqiptarët e Amerikës. Kolonel Aqif Permeti kishte qenë managjer i “Diellit”, konferencier i “Vatrës” dhe organizues i trupave vullnetare të shqiptarëve të Amerikës për çlirimin e Shqipërisë së Jugut nga pushtimi grek. Ndërkaq, Kristo Kirika kishte qenë një prej themeluesve dhe udhëheqësve të shoqërisë “Besa Besen”. Ai mori pjesë në themelimin e “Vatrës” dhe shërbeu si zyrtar i lartë, konferencier dhe kryetar i saj.

Me 12 mars 1938, arritën në Detroit Aqif Permeti dhe Kristo Kirka, për të pajtuar vatranët dhe mundësisht për të thirrur Kuvendin e Bashkimit Kombëtar. Me të arritur në New York, ata shkuan në Detroit për të shikuar gjendjen e atjeshme. Pas tre ditë bisedimesh me udhëheqësit e Detroitit, shkuan në Boston për të zhvilluar bisedimet me zyrtarët e “Vatrës” tjetër. “Dielli” i Detroitit shkruan për ardhjen e tyre:“…Nuk tregohet dot gëzimi i vatranëve edhe gjithë shqipëtarëve të këtushmë kur panë këta dy shokë edhe udhëheqës të vjetër, të cilët punuan me besnikëri edhe pa rreshtur për lëvizjen kombëtare vjet me radhë kur ishin në Amerikë…” (Dielli, 25 mars, 1938).

Më 19 mars (1938), bëhet një marrëveshje për bashkim, në praninë e Abdurahman Matit, i cili ndodhej për vizitë në Amerikë, dhe dy delegatëve të tjerë të dërguar nga Tirana. Më 28 mars, në prani të Aqif Permetit dhe të Kristo Kirkës, përfaqësuesit e dy “Vatrave” nënshkruan këtë marrëveshje: 1) Kuvendi i dy “Vatrave” do të mbahet në Boston më 24 prill. 2). Organet e tyre “Dielli”, në numrin e parë që do të dalin do të botojnë vendimet e komisionit të bashkimit dhe do të pushojnë botimin e tyre gjërsa të vendoste Kuvendi se ç’do të bëhet në të ardhmen. 3).  Vasil Pani, në emër të “Vatrës” së Bostonit, dhe Kristo Thanas, në emër të “Vatrës” së Detroitit, ngarkohen prej komisionit të bëjnë përgatitjet për të zënë vendin ku do të mbahet kuvendi.

Më në fund arrti 24 prilli, delegatë e përfaqësues të dy “Vatrave” tubohen në Boston. Të dy palët, shkelin marrëveshjet e nënshkruara. Gjatë bisedimeve tensioni midis tyre ishte shumë i lartë. Përfundimisht, të gjitha përpjekjet për të bashkuar “Vatrën” dështuan. Me kthimin e përfaqësuesve të qeverisë shqiptare në atdhe, gjendja acarohet edhe më tepër.

Ndërkaq, Konicës përditë vinte duke iu shtuar konflikti me qeverinë e Tiranës. Me 1 korrik (1938), atij i shkruan nga Durrësi, Abdurahman Mati: “Para se të mirsha letrën tuaj kam pas niet me të shkruem nji letër dhe me të lajmruem un privatisht se N.M.Tij Mbreti ka vendos për interesa eprore të Shtetit me dërgue Zotnin tane si përfaqësues fuqiplot në Londër. Un e dij fort mirë se ti je nji njeri me vleft, dhe sidomos për Shtetin tonë, por e prish vehten kur të hyp damari yt. Pra lajmin e sipër po ju a ap qi të jeni i përgatitun por sa të ju vijë njoftimi i transferimit tuaj si Ministër Fuqiplot i joni pran Mbretit Imperator të Ingliterës. Dhe vet N.M. Tij Mbreti na tha se ket po e bon se situata politike e sotme e kërkon qi ju të jeni në Londër si përfaqësues i joni. Ju e kuptoni mirë punën tash dhe nuk asht nevoja me u zgjanue mbi ket çeshtje.

      Ju përshendes miqsiht miku juaj, Adrurahman Mati.”

Konica i përgjegjet Abdurahman Matit, me 14 korrik, 1938:

I dashur mik,

            Letrën t’uaj, me datën 1 Korrik 1938, e mora sot në mengjez, edhe po shpejtoj të ju përgjigjem.

            Lajmin që me jipni, se do t’me transferojnë në London, e kam ditur që me kohë, me që Legata e Jugosllavisë këtu ka një mot që po përhap nër Amerikanët se do t’me heqin nga Washington-i; nga ana tjetër, të dy kodoshët që Mbreti dërgoj në Mars të trazojnë punët e Vatrës, duke thyer kanunet e Amerikës (po asnjë prej jush nuk ësht i zoti t’a kuptojë), u mburnë se kanë në dorë të më largojnë nga Amerika.

            Mbreti ka shumë zotësira të larta; po si çdo njeri ka edhe ca mungesa. Një nga mungesat etij është se atë që thotë sot e harron nesëra. N’at letër që me prutë me dorë, Mbreti me thosh se, duke marë në sy trazimet që mund të bëhen në botë dhe rolin që do të lozë Amerika, e do interesi i Shqipërisë që të jem ministër në Washington, me që jam i vetmi që e di vendin. Pa shkuar tre muaj, e paska ndruar mendjen, dhe tani dashka të më dërgojë në London. Në i do qejfi, le të dërgojë këtu si përfaqësonjës të tij Osman Gazepin ose ahçin’ e Koço Kotës. E ka në dorë, dhe le të bëjë si të j’a dojë nderi.

            Unë ju thashë arësyet për të cilat nuk largohem dot nga Amerika. Regimi në Shqipëri tronditet se ka themele të dobëta, dhe nesër munt të rëzohet; pastaj Mbreti është njeri që intrigat e Toskëve nuk është aspak i zoti t’i marë vesh, dhe sot të do, nesër të shkelmon pa shkak. Po të jem në London, mundet nonjë qërhanëxhi grek e kuçovllah t’i mbush mendjen Mbretit të më heqë: aherë unë, njeri i lashtë, me mallin dhe shtëpinë në Greqi, pa mjete, ç’munt të bëj? Po të jem n’ Amerikë është ndryshe: se këtu kam lidhje të shuma dhe zë një udhë. Jo, miku im; të heqim dorë nga intrigat, dhe të flasim hapta.

            Mbreti munt të bëjë tre gjëra për mua:

1). Munt të më lejë këtu si përfaqësonjësin e tij;

2). Munt të me heq me një pension t’arsyeshëm që të mbaroj ditët me vepra letrare;

3). Munt të me heqë pa pension dhe pa çpërblim. Që të tria këto i gjëj t’arsyeshme dhe i pranoj.

              Nonjë udhë të katërt s’di. Të fala shumë – Faik Konitza

Vitit 1939, si për “Vatrën” e Bostonit ashtu edhe për “Vatrën” e Detroitit, fillon si çdo vit tjetër, me grindje të zakonshme, me polemika sarkastike dhe kërcnuese kundër njëra-tjetrës, pa asnjë parashikim për mundësinë e pushtimit të Shipërisë. Dy organet e tyre, gazetat “Dielli”, botonin lajme të vonuara nga Shqipëria. Lajmet që merrnin nga Shqipëria dhe botoheshin në faqet e gazetave “Dielli” janë pa rëndësi, por pasqyrojnë si më parë besnikërinë e “Vatrës” ndaj Mbretit Zog dhe Monarkisë.

“Vatra” e Detroitit  botoi pesë numra të gazetës “Dielli”, nga 13 janari deri me 12 maj të vitit 1939. Në editorialin e “Diellit” të Detroitit, 13 janar 1939, lexojmë: “Ngjarjet e vitit 1936 dhe vazhdimi i luftës vjetët e tjera 1937-1938 kundër Vatrës prej përfaqësonjësve të Guvernës s’onë në Amerikë dhe të një grupi të vogël njerzish të pabindur në Boston, vunë një njollë të zezë në historinë e shkelqyer të kësaj shoqërie dhe të Shqiptarëve të Amerikës.”

Më 31 janar 1939, “Dielli” i Bostonit boton një artikull, ku propozon t’i bëhet Faik Konicës një monument në Boston. “Dielli” i Detroitit i përgjigjet artikullit me një gjuhë të ashpër kundër Konicës, duke e akuzuar atë “për veprime antikombëtare” dhe shton me sarkazëm: “Po do të ish mirë që monumenti të zbukurohesh edhe me këta shokë që i kanë mbetur sot. Abdul Abazi ti pastroj këpucët, Shefqet Bença t’i japë dorën, Hito Sadiku t’i shkruaj vjershë. Nelo Drizari t’i shkruaj historinë, Dr. Andrea Ilia t’i thotë se  ç’duhet të hajë, Vasil Pani t’i gatuaj ëmbelsira, Mehemt Korça t’i lajë enët dhe Petro Kolonja t’i këndoj ungjillin e pseudoprotestanëve”.  Në artikull thuhet se do të ishte mirë që monumenti i Konicës të bëhëj sa më parëdhe në fund të monumentit të shkruhej epitafi: “Monumenti i çkatrrimtarit të shqiptarve dhe i prishsit të Vatrës”.

Papritmas, shpërthen si bombë lajmi i pushtimit të Shqipërisë nga Italia. Këtë lajm tronditës sëpari e sjell shtypi amerikan. Gazetat e njohura si New York Times, Christian  Science Monitor,etj., botojnë artikuj e analiza rreth pushtimit; kurse gazetat më pak të njohura e kritikojnë pushtimin dhe disa prej tyre i bëjnë thirrje qeverisë amerikane për ndërhyrje ushtarake.

Një gazetë e vogël e Filadelfisë, në artikullin e vet redakcional i bënte thirrje qeverisë amerikane t’i shpallte luftë Italisë, pasi akuzonte botën perëndimore për heshtje ndaj pushtimit të Shqipërisë. Artikulli ka një paragraf shumë të prekshëm: “ Tosktë dhe Gegtë trima, bijtë e një prej kombeve më të lashta të Evropës, do t’i nxjerrin nga varret e stërgjyshëve të vet  të lavishëm armët e ndryshkura nga gjakui tyre, dhe do t’a lirojnë Shqipërinë. Ata kanë turpruar në fushën e luftës hordhitë e Sulltanëve të Azisë, ata do t’a nxjerrin Italinë fashiste me turp nga atdheu i tyre.” ( The Morning Star, 10 prill, 1939).

Shkrimet e botuara në gazetat “Dielli” rreth qëndresës së forcave shqiptare kundër forcave italiane janë sa kontradiktore aq edhe emocionuese. Thirrjet për bashkim tingëllojnë si kushtrimet e dikurshme tradicionale: “Sot shqiptarët kudo që jetojnë mbi faqe të dheut, këtu në Amerikë apo në shtete të tjera të botës, duhet të bashkohën dhe të organizohen  ashtu siç e thrret nderi ynë kombëtar për çlirimin e atdheut nga Italia fashiste”.(“Dielli” i Detroitit, 12 prill, 1939).

            Kryetari i “Vatrës” së Bostont, Dr. Andrea Ilia, bën hapin e par për bashkim, duke i dërguar një letër private, Fazlli Panaritit, kryetarit të “Vatrës” së Detroitit. Pas fërkimeve të vogla që dukën në faqet e “Diellit” të Detroitit, delegacioni i “Vatrës” së Bostonit shkon në Detroit dhe arrihet marrëveshja për bashkimin e “Vatrës”. Në të dy gazetatë “Dielli” botohet ky njoftim:

                                    Kuvendi i Bashkimit Rreth Federatës Vatra

                                                            Deklaratë

1. Sot, më 8 të majit 1939, të mbledhur këtu në 2035 Temële Str., Detroit, Michigan, Zyrtarët e Vatrës me Qendrën në Detroit, Mich., edhe Përfaqësonjësit e Vatrës me qendër në Boston, Mass., pas shumë bisedimeve, deklaruan bashkimin e dy palëve të Vatrës.

2. Duk parë rrezikun e Shqipërisë, dhe për hirin e shpetimit të Atdheut t’onë nga robëria italiane, ky Kuvend vendosi të thërritet një Kuvend i Përbashkët për të bashkuar gjithë vatranët dhe Shqiptarët e Amerikës rreth Federatës Vatra.

3. Ky Kuvend vendosi që Kuvendi i Përbashkët i Vatrës të mbahet në Boston, Mass., të dielën me 4 të Qershorit 1939.

Gjith’ ashtu ky Kuvend vendosi që Kuvendi i Përbashkët të përfundojë se ku duhet të jetë Qendra e Vatrës, të zgjedhë zyrtarët e saj për vititn 1939-1940, dhe të caktoj programinë e Shoqërisë.

Nënshkruar: Përfaqësuesit e Vatrës me Qendër në Boston, Mass: Vasil Pani, Nelo Drizari. Zyrtarët e Vatrës me qendër në Detroit, Mich: Kryetar Fazlli Panariti, Sekretar Refat Gurrazezi.

            Kuvendi i përbashkët zhvillohet, “Vatra” e bashkuar emëron udhëheqjen e re dhe vazhdon veprimtarinë e vet për çlirimin e Shqipërisë me anë  protestash, memorandumesh dhe letrash dërguar personaliteve të ndryshme botërore, në radhë të parë, presidentit amerikan dhe zyrtarëve të lartë të këtij vendi.

Vështrimi im për veprimtarinë e “Vatrës” gjatë asaj dekade përfundon këtu për arsye se rrjedha e historisë së Shqipërisë dhe i fatit të shqiptarëve ndryshon, ashtu siç ndryshon edhe forca e veprimtarisë së “Vatrës”. Sytë e shqiptarëve të Amerikës për çlirimin e atdheut drejtohen nga Noli e Konica. Këta dy vigaj të shqiptarizmës ulen edhe një herë së bashku dhe bëjnë planet e tyre të veprimit politik, por veprimtaria e tyre del jashtë kornizës së temës sime. Ajo i takon një dhjetëveçari tjetër.

Konkluzioni im

Deri këtu kemi ndjekur zhvillimin kronologjik mbi veprimtarinë e “Vatrës” në vitet 30 të shekullit që kaloi. Tani dëshiroj të dëgjoni mendimin tim për atë periudhë.

            Gjatë asaj periudhe 10-vjeçare “Vatra” kaloi nëpër shumë vështirësi, por tri janë më dallueset: 1). Kriza e thellë ekonomike në Amerikë ndikoi shumë në bllokimin e veprimtarisë së “Vatrës”, ku numri më i madh i degëve nuk arrinte të paguante antarësitë vjetore. 2). Ndërlikimi i thellë i konsullatës së Shqipërisë në Boston në punët e “Vatrës”, shkaktoi përçarjen  dhe ndarjen e “Vatrës” në dysh.  3). Qëndrimi strikt i Refat Gurrazezit, me një grup të fortë vatranësh, në mbështetje të pakompromis ndaj Monarkisë Shqiptare dhe mbretit Zog, nxiti urrejte të madhe në mesin e antarëve të moderuar të “Vatrës”.

            Konsulli i Shqipërisë në Boston, George Prifti, duke pasur edhe mbështetjen e Konicës, kishte ardhur në përfundim se Gurrzezi duhej larguar nga posti i editorit të “Diellit”, thjesht për arsye të qëndrimit të tij intrasigjent kundër vatranëve moderues dhe peshkop Nolit. Nga fundi i vitit 1934, Konica kishte filluar të tregonte njëfarë ftohësie ndaj mbretit Zog. Një prej arsyeve që kishte shkaktuar ftohjen ishte se shpenzimet e  Legatës vinin duke u shtuar, siç ishte qiraja, dhe buxheti që vinte nga Tirana zvogëlohej për herë e më shumë; rroga personale dhe i gjithë buxheti  i vinte me vonesë të madhe, nganjëherë kalonin edhe gjashtë muaj. Lidhur me këtë mund të bisedohet gjer e gjatë, mbështetur vetëm në letrat private të Konicës.

Nga mesi i viteve 30, bëhej fjalë edhe për mbylljen e “Vatres”. Dy gazeta në Shqipëri dhe një letër e Konicës drejtuar z. George Prifti, lënë të kuptohet se po bëheshin plane për mbylljen e “Vatrës” nën pretekstin se ajo e kishte përfunduar misionin e vet kombëtar.

Plani për mbylljen e “Vatrës” tingëllon edhe si një mesazh presioni i Konicës për të detyruar mbretin Zog t’u përmbahej zotimeve financiare dhe dërgimit në rregull të buxhetit për Legatën e Shqipërisë në Washington. Me këtë masë, ai i sillte në mend Mbretit se këllëçi politik i Nolit nuk ishte varur në muze për përgjithmon. Qeverisë së Tiranës nuk i interesonte mbyllja e “Vatrës”, përkundrazi, ajo ishte e intersuar që “Vatra” të jetonte dhe të vazhdonte vijën  e saj politike ashtu siç e kishte ndjekur qysh nga viti 1925.PeshkopNoli dhe opozita vazhdimisht pohonin se “Vatra” ishte kufomë dhe mbahej vetëm nga paratë që jepte guverna shqiptare. Në këtë plan përfshihej edhe largimi i Refat Gurrazezit nga posti i editorit të “Diellit”. George Prifti i shkruan Konicës se Hito Sadiku, sekretar i Konsullatës, ishte personi më i mirë për editor.

            Konsulli i Shqipërisë i kishte në dorë çelësat e “Vatrës”. Ndertesa ku ishin zyrat dhe shtypshkronja ishin pasuri e tij. Atij “Vatra” i kishte para borxh dhe nuk mund t’ia paguante aty për aty. Më në fund, konsulli i mbylli dyrtë e “Vatrës” me polici, por Gurrazezi nuk u gjunjëzua para faktit të kryer.

Koncia u ftoh në Gurrazezin dhe mbajti anën e “Vatrës” së Bostonit, e cila ishte më tolerante në veprimtari politike se “Vatra” e Detroitit. Si miq të ngushtë që ishin, ata nuk e sulmuan në shtyp personalisht njëri-tjetrin. Duket se pritnin ditën e pajtimit. Pajtimin e tyre publik e solli vetëm pushtimi i Shqipërisë nga Italia.

Kur shkruan për “Vatrën” e atyre viteve, studiuesi është  i detyruar të shkruajë për Nolin e Konicën. Kur shkruan për Nolin e Konicën në kontekst të zhvillimit historik të “Vatrës”, natyrisht, ai është i detyruar të shkruajë edhe për Gurrazezin, Panaritin, Kolonjën e protogonistë të tjerë të asaj kohe. Edhe në vitet 30, gadi si në çdo kohë tjetër të “Vatrës”, epiqendër janë Noli e Konica dhe lufta klasike e mendimit të lirë midis vatranëve, për t’i dalë zot sa më mirë Shqipërisë. Fërkimet politike në atë kohë duken aq serioze sa do të thoje se Noli e Konica do të vrisnin njëri-tjetrin. Shqiptarët, në përgjithësi, qoftë edhe dishepujt e tyre, si Gurrazezi, Kolonja dhe Panariti, i shikonin ata si dy kundërshtarë të poleve më ekstreme politike dhe si armiq, që nuk mund të pajtoheshin. Por, dokumentat provojnë të kundërtën. Ata ruajtën miqësinë dhe respektin për njëri-tjetrin në çdo kohë, ata ndejtën bashkë, shkëmbyen mendime dhe ndihmuan njëri-tjetrin sipas nevojës dhe takatit.

Në fillim të viteve 30, botimi i gazetës “Dielli” është financuar nga qeveria e Tiranës. Në vitet 30, protogonistë kryesorë të “Vatrës” janë: Faik Konica, Vasil Pani, Refat Gurrazezi, Kristo Thanas, Dr. Andrea Ilia, George Prifti, Hito Sadiku, Petro Kolonja, Qerim Panariti dhe Nelo Drizari. Ka edhe shumë veprimtarë  të tjerë të cilët bien nën hijen e këtyre të parëve.

Sot, me rastin e këtij seminari, e kujtoj me nderim të veçantë Kalorësin Klasik të Federatës Vatra, Refat Gurrazezin. Dhe ja pse: Gurrazezi ishte gazetar i shkëlqyer, polemist i ashpër, konferencier tribunal dhe një ndër personat më dinamikë të “Vatrës” në vitet 30. Megjithëse e kishte Konicën udhëheqës shpirtëror, ai nuk i nënshtrohej as mjeshtrit të vet, kur mendonte se i përkitej sedra e besimit politik e atdhetar. Shkrimet e tij të vëllimshme publicistike i njoh mirë. Atë e njoha edhe nga afër, në vitet 70, natyrisht kur ishte i thyer nga pleqëria e i këputur nga varfëria. Gurrazezin e njoha atëherë kur ishte editor i “Diellit” dhe shkruante e redaktonte, duke iu dridhur duart. Këtë vatran të madh e njoha atëherë kur kishte nevojën e ndihmës dhe pak kush e ndihmonte.

  • Dielli Arkiv

Filed Under: Politike Tagged With: Idriz Lamaj, Vatra-Dielli

STUDIUESI IDRIZ LAMAJ I DHUROI ARKIVIT TË VATRËS REKORDIN E VITIT 1919

June 17, 2021 by dgreca

Sot kisha në Vatër mikun tim, studiuesin e njohur Idriz Lamaj. Ashtu si në të shkuarën ai nuk erdhi duarbosh në selinë e Vatrës: Këtë herë solli rekordin e shtypur në Shtypshkronjën e  Diellit, record që ka regjistruar punimet, vendimet, zgjedhjet, bilancet financiare të Kuvendit të Vatrë, 6 Korrik 1919. Z. Lamaj i ka dhuruar Vatrës një sërë dokumentesh me vlerë, Letërkëmbime të personaliteteve të Vatrës dhe Diellit, kopje të plotë të dosjeve të emigrantëve shqiptarë të ardhur në SHBA me ndërmjetësimin e Komitetit Shqipëria e Lirë dhe Kisha, qindra libra të bibliotekës së tij etj etj…Cfarë përmbanë broshura e dhuruar sot?

Është i plotë Rekordi i Kuvendit të Federatës Pan-Shqiptare “VATRA” për Kuvendin që filloi punimet me 6 Korrik dhe përfundoi me 15 Korrik 1919. U zhvilluan gjithsej 21 sesione dhe aty përshkruhen me detaje se cfarë ndodhi në secilin prej tyre.

Kjo ishte një praktikë mjaft e mirë që i shërbente shumë Vatrës për të mos krijuar precedente pas Kuvendeve. Gjithcka është shkruar në 36 faqet e broshurës.

Faleminderit z. Lamaj!

Shenim: -Kushdo që disponon materiale të Vatrës, koleksione te Diellit, dëshmi, apo fotografi, relike, është i lutur t’i sjell në Vater…

Filed Under: Politike Tagged With: Idriz Lamaj, Rekordi 1919

BARBARIZMAT GREKE NË ÇAMËRI….

March 29, 2021 by dgreca

– PËRCJELLJE NGA EDITORI I NJË ARTIKULLI 42 VITE PASI U SHKRUA-/

Nga Dalip Greca/

Studiuesi Idriz Lamaj, autor i qindra artikujve, i disa librave historikë, monografive e dokumenteve origjinale historike si librat:(“Dokumente engleze mbi konfliktin shqiptaro-malazez rreth Plavës dhe Gucisë 1879-1880)”, “Komiteti Shqipëria e Lirë”,”Xhaferr Deva-Në dritën e letrave të veta dhe zbulesa të tjera të Mërgatës”, “Për Vatrën dhe Vatranët” etj… mbetet një arkiv i pasur dokumetar,plot letra, letërkëmbime të personaliteve që jetuan në Mërgatën e kohës së tij. Një pjesë e bibliotekës të tij të pasur i është dhuruar Vatrës, ndërkohë që edhe dosjet e dokumentacionit të emigrimit të një pjese të madhe të emigracionit shqiptar që erdhën në SHBA me ndërmjetësimin e Komitetit Shqipëria e Lirë dhe Kishës, po ashtu janë sistemuar në Vatër. Përse e bëmë këtë hyrje që nuk ka lidhje me artikullin që po botojmë? Arsyeja është se unë i kërkova mikut tim Idriz Lamaj që t’më siguronte sa më shumë letra dhe dokumente të editorëve të Diellit me të cilët ai ka pasë letërkmëbim. Xhevat Kallajxhiu, ish editori 10 vjeçar i Diellit(në kohë pas pensioni), është një figurë me përmasat e rilindasve, që më ka tërhequr shumë, dhe një pjesë të materialeve m’i ka dërguar Lamaj dhe Tonin Mirakaj. Në Diellin e shkurtit 2021, studiuesi Lamaj botoi arikullin”Xhevat Kallajxhiu-Editor i Diellit në kohë të vështirë”, ndërtuar edhe mbi letërkëmbime të Kallajxhiut me personalitete me peshë të Mërgatës. Pas shkrimit i kërkova z. Lamaj kopje të letërkëmbimeve me qëllim pasurimi të arkivit të Vatrës për studiuesit që vijnë pas nesh. Në kërkim e sipër ai gjeti dhe artikullin që po publikojmë sot.

Artikulli u shkrua për gazetën Dielli me porosi të editorit të atëhershëm të Diellit, Xhevat Kallajxhiu, cili i kërkoi Lamajt, që të shkruante diçka për Çamërinë. Kërkesa e tij u bë dhjetor 1977. Artikulli u shkrua, por për arsye politike të kohës nuk u botua në Dielli. Disponojmë letërkëmbimin e plotë mes Kallajxhiut dhe Lamajt.

          E pyeta studiuesin Lamaj:Përse nuk e publikoi Kallajxhiu në Dielli 42 vite të shkuara artikullin? Përgjigja e tij: “Në dhjetor të vitit 1977, z. Kalljaxhiu me kërkoi të shkruaja diçka për Çamërinë, duke më lënë të kupotja që ishte një temë jo shumë e preferuar për ndjenjat e Vatrës ndaj regjimit komunist në Tiranë dhe duhej trajtuar me kujdes. Unë i kisha dërguar disa shënime për të cilat i pata lënë  dorë të lirë për përdorimin e tyre, sipas pozitës në të cilën ndodhej…. Kallajxhiu më shkroi me 6 janar 1978:  “… çështjen e konfliktit  kufitar shqiptaro-grek e kam mbyllur dhe s’do të bëjë më fjalë. Prandaj edhe shënimet që me keni dërguar ju, do t’i ruaj me një anë, nuk do t’i përdor tash …”

         Patët qejfmbetje nga vendimi i editorit për t’mos e botuar materialin e përgatitur prej jush?-, e pyeta sinqerisht Idrizin.

         Përgjigja: Aspak.Me z. Kalljaxhiu kam pasë miqësi dhe letërkëmbim të pasur;e kemi kuptuar fort mirë njëri-tjetrin dhe rrethanat poltike të kohës….

   Kur ma përcolli artikullin Idrizi përveç letërkëmbimit më editorin e atëhershëm, më shkroi: Nëse e sheh se ka vlera për sot, botoje, por theksoje të lutem-Merita i takon Xhevat Kallajxhiut, i cili ma porositi, por nuk mundi ta btojë për shkak të situatës politike dhe përplasjeve të kohës.

    ….Pasi ta lexosh, i dashur lexues i Diellit, më gjyko nëse kam bërë mirë që e kam botuar pas 40 e ca vjetësh, apo jo. Në gjykimin tim shkrimi mbetet një dëshmi e fortë që nuk e vjetron koha. Faleminderit Xhevat Kallajxhiu, që e porosite artikullin! Faleminderit Idriz Lamaj që pate mirësinë ta ruaje dhe ia dërgove Diellit!

***

DESHMIT E MASAKRAVE GREKE NË ÇAMËRI NË MEMORANDUMIN E  VITIT 1947

PËRGATITI: IDRIZ LAMAJ/Gazeta Dielli

Memorandumi i Komitetit Antifashist  i emigrantëve Çamër në Shqipëri:

         – Ne, Komiteti i Emigrantëve çamër në Shqipëri, me besim në parimet demokratike dhe humanitare të Kombeve të Bashkuara (U. N. O.), në emër të emigrantëve çamër në Shqipëri, parashtrojmë para Komisionit hetimor të drejtat tona të humbura, shtypjet, persekutimet dhe masakrat që kryen grekët për të çfarosur  minoritetin shqiptar në Greqi. 

          Në vazhdim të protestave dhe kërkesave tona drejtuar aleatëve të mëdhenj dhe Kombeve të Bashkuara, na kërkojmë drejtësi përsa parashtrojmë: 

          Rregjimet shoveniste greke, prej 32 vjetësh me radhë, duke shkelur brutalisht çdo parim njerëzorë, dhe duke mos përfillur aspak traktatet ndërkombëtare, kanë përdorur kundrejt minoritetit shqiptar në Greqi një politikë çfarosjeje. 

          Qysh prej pushtimit grek të Çamërisë me 13 shkurt 1913, Banda e  D. Janaqit  e shtytur dhe e përkrahur nga autoritetet e vendit, masakroi pa më të voglën arsye, 72 burra të krahinës të Paramithisë në përruan e Selanit.

          Këto masakra qenë fillimi i çfarosjes së minoritetit shqiptar dhe zbulojnë orjentimin që mori politika greke kundrejtë popullësisë tonë. Ndjekjet, përsekutimet, burgimet, internimet, torturat, plaçkitjet dhe grabitjet, nën pretekstin e çarmatimit gjatë viteve 1914 – 1921, veprimtaria terroriste e komitëxhinjëve, provokacioni i 1921-së i Gjen Barias, të gjitha këto tregojnë realitetin e mjerimeve në të cilën u vu popullata jonë në kohën e pushtimit grek. Koska, Lopsi, Varfanji, Karbunari, Kardhiqi, Paramithija, Margelleçi, Arpica, Grykohori etj., janë një pjesë e fshatrave që kanë paguar më shtrenjtë këtë terror. 

          Me 1922-23, qeveritarët e Greqisë vendosën të impononin shpërnguljen e elementit musliman të Çamërisë në shkembim me grekët e Azisë së Vogël, duke i konsideruar si turq. Ky akt i turpshëm i qeveritarëve të Athinës u has në rezistencën tonë dhe me ndërhyrjen e Lidhjes së Kombeve, e cila duke konstatuar kombin shqiptar të popullësisë tonë, hodhi poshtë vendimin e qeverisë Greke. 

          Por megjithë ndërhyrjen e Lidhjes së Kombeve dhe të angazhimeve solemne të marrura nga nga qeveria greke në Lozan, me 16 janar 1923, prapë grekët vazhduan politikën e tyre të çfarosjes. Ata përdorën çdo mjet për të vështirësuar qendrimin në Çamëri të elementit shqiptar, ç’pronësuan qindra famlije në 6. 000 hektarë tokë pa më të voglin shpërmblim si në Dushk, Gumenicë, Kardhiq, Karbunar etj.

          Qeveria e Athinës instaloi emigrantët e Azisë së Vogël në Çamëri me qëllim që ta popullojë me grekë dhe ta krijoj mundësinë e emigrimit të popullatës autoktone shqiptare. Familje të tëra detyroheshin të braktisnin vatanin për në Turqi, Shqipëri, Amerikë e gjetkë dhe fshatra si Petrovica, Shëndellia u braktisën krejt nga banorët shqiptarë. 

          Në këto rrethana ne nuk gëzuem asnjë të drejtë kombëtare dhe na pengohesh akoma edhe gjuha amtare;  në vend të zhvillimit të kulturës kombëtare dhe përparimit, përkrahesh fanatizmi dhe injoranca, në vend të shkollave hapeshin edhe subvencionoheshin  klubet fetare në gjuhë arabe. 95 përqind të popullatës sonë qendrojshin akoma analfabetë. Krahina e Çamërisë, një vend i pasur dhe i begatshëm, kishte mbetur mbrapa pa zhvillim ekonomik, pa komunikacion dhe në duarët e  fajdexhinjëve grekë, akaparatorëve: Koçoni, Pituljet, Kaflla, Zhulla, Ringa etj., që varfëruan dhe skllavëruan gjithë vendin.

          Në luftën kundër fashizmit, dhe tamam në përfundim të saj, forcat  gjakatare të Llakës së Sulit, të komanduara nga Gjeneral Napoleon Zervas, sulmuan dhe masakruan pabesisht  banorët shqiptar muslman të Çamërisë. Masakrat në Çamëri  janë një shkelje flagrante e parimeve njerëzore dhe një mospërfillje e turpshme e parimeve dhe karakterit të luftës aleate antifashiste. Masakrat në Çamëri edhe gjatë pushtimit gjerman, u kryen nga autoritetet dhe bandat e tyre të vendit, të cilëve u vinin urdhërat prej Athinës për të zhdukur elementin Shqiptar në Greqi. Ja një fakt konkret; me largimin e forcave gjermane nga Filati, forcat e Theodhor Vitos hynë në Filat. Kështu një përfitim i tillë u siguroi forcave Zerviste krahët duke u dhënë mundësi për të filluar terrorin dhe masakrat në një stil të gjerë në të gjitha krahinat e Çamërisë.

          Forcat e Divizionit të 10-të  të E. O. E. A.,  nën komandën e Kolonel Vasil Kamaras dhe pikërisht ato të regjimentit të 16-të  të këtij divizioni të udhëhequra nga avokat Stavropullos Balluni Zoto, kriminelët me damkë  Pretezenjt etj., me 27 qershor 1944 hynë në qytetin e Paramithisë. Në kundërshtim me premtimet e dhëna dhe marrëveshjes së bërë midis Myftiut Hasan Abdullaj nga një anë dhe Shapera me Dhespotin e Paramithisë nga ana tjetër si agjentë të Zervos, filluan masakrat më të tmershme. Burra, gra  dhe femijë të pambrojtur qenë objektivi i monarko-fashstëve grekë. Numëri  i të masakruarëve në qytetin e Parathimisë dhe rrethe  arrin në 600 veta. 

          Me 20 Korrik 1944, forcat e regjimentit 40-të nën Komandën e Agores hynë në Pargë, ku masakruan 52 burra, gra dhe fëmijë.

          Forcat e E.O.E.A, – së  nën komanden e Theodhor Vitos, Ilija Kaqo, Hristo Mavrudhi, Hristo Kaqo, Hari Dhiamanti etj., mbasi rrethuan qytetin e Filatit, me 23 shtator 1944, ditën e shtunë  në mëngjez hynë në qytet. Po në atë ditë hynë dhe në Spatër. Plaçkitën dhe grabitën të gjitha familjet dhe gjithë çfarë gjetën. Në mbrëmjen e natës 23, duke u gdhirë 24 shtatori i 44-s, hynë dhe forcat e komanduara nga Kranjaj e të tjerë. Me arritjen e këtyre forcave filluan menjëherë masakrat, 47 burra, gra dhe fëmijë u masakruan në Filat dhe 157 numërohen të masakruarit, të vrarët dhe të humburit në Spatar, ku një pjesë e mirë e tyre ishin mbledhur nga katundent e tjera. Të gjitha gratë e reja dhe vajzat u çnderuan prej kriminelëve të Zervos. Pak ditë më vonë kriminelët grekë grumbulluan të gjithë burrat që kishin mbetur, dhe me vendimin e qjyqit fallco: Koçinja Kryetar, Stavropullos Prokuror dhe katër anëtarë, 47 shqiptar të pa fajshëm u maskruan. Në Granicë të Filatit janë mbuluar kufomat e 46-të vetave të vrarë dhe të therur me thika dhe 45 të tjerë në fushë të Filatit tek ara e Xhelo Metos…

          Familje të tëra janë zhdukur me prindër, fëmijë dhe foshnja në djep. Gratë dhe vajzat  u çnderuan. Me qindra deklarata të atyre që shpetuan  përshkruajnë vrasjet dhe vuajtjet e pasosura. Nga ato del qartë  kriminaliteti dhe qellimi i veprimeve kriminale në Çamëri. Ja disa shembulla:

          Sanie Bollati, në Paramithi është djegur me benzinë mbasi ju pren sisat dhe i nxorën sytë. Ymer Muratin e vranë dhe bënë copa copa në Paramithi. Në shtepinë e Sulo Tarit ishin grumbulluar më se 40 gra, dhe Çili Popova (nga Popova), i veshur ushtarak me një grup ushtarësh hyri brënda, muarën gratë dhe vajzatë më të bukura dhe tilluan t’i çnderonin në një dhomë tjetër.Ulurimat e vajzave, të grave arrinin kulmin. Kjo poshtërsi vazhdoi gjithë natën. Seri Fejzo, Fizret Sulo Tare etj., ishin objekt i këtyre poshtërsive.

          Hilmi Beqirin nga Filati, mbasi e plagosën para familjes së tij e lanë dhe ikën. Familja, për ta sigurar, e strehon tek dentisti Mavrudhiu, ai e mban për disa orë, por më vonë lajmron ta marrin dhe e çojnë tek Stavro Muhaxhiri, kurse vet largohet për tek Shuaip Metja, ku ishin mbledhur shumë familje. Andartët informohen, e marrin, më parë i xjerrin dhëmbët e floririt me daltë dhe pastaj e vranë. 

          Malo Muho, plak 80 vjeçar i sëmurë prej katër vjetësh, vritet me sopatë para së shoqes. Trutë i ranë në prehër të së shoqes, e cila pasi ja mblodhi, e mbuloi me jorgan dhe iku.

          Në Spatar, Abdyl Nurqe merret, çohet në Filat zbathur, zvarriset nëpër rrugë të qtetit, dhe më në fund vritet para shtëpisë së Nidh Tafeqit. 

          Familja e Lile Rustemit nga Sullashi e përbërë prej 16 vetash, shumica fëmijë, zhduket krejtësisht pa shpëtuar as edhe një.

          Xhelal Minit nga Paramithija i presin kokën me bajoneta mbi trupin e Myfti Hasan Abdullahut.

          Sali Muhedini, Abedin Bakos, Muhamet Pronjës dhe Malo Sejdiut ju presin gishtërinjtë, hundën, gjuhën dhe këmbët. Dhe, kur këta ulurijnë nga dhëmbja e madhe, andartët Zervistë këndojnë këngën e Komandantit të tyre, dhe kënaqeshin kur shikonin këto tmerre. Më në fund i varën në çengal të  kasapëve.

          Eshref Himi, qytetar nga Paramithija,deklaron sa vijon për masakrat në Paramithi:

          “Të Martën, më 27 Qershor 1944, në orën 7 të mëngjezit, hyjnë në Paramithi ushtria greke e komanduar nga Kolonel Kamara, Major Kranja, Kapiten avokat Nikolla Çenos, etj. Porsa hynë në qytet, u dha urdhëri që askush të mos lëvizte nga vendi sepse nderi, liria dhe pasuria nuk do të prekeshin në asnjë mënyrë. Pas dreke filluan menjëherë arrestimet ndër gra, burra dhe fëmijë, kurse nga ana tjetër filloi vjedhja. Të gjithë burrat deri të nesërmen u vranë.

          Pasi me mbajtën 4 ditë në burg, vazhdon Eshrefi, me lanë të lirë për të varrosur të vrarët. Në vendin e quajtur Kisha e At Jorgjit, munda të njof 5 nga personat e vrarë, të tjerët ishin bërë të panjohur për shkak të torturave të pësuara. Të 5 viktimat e njohur prej meje janë: Met Qere, Sami Asim, Mahmut Kupi, Adem Beqiri e Haki Mile. Pas dy ditësh me shpunë pas “Galatajt” në afërsi të shtëpisë së Dhimitër Nikollas ku kishin vrarë 8 veta. Nuk munda t’i njoh pasi ishin bërë copa copa. Ngado shiheshin kufoma njerzish. E quajtura Sanije Bollati, pasi pësoi tortura të frikshme e dogjën të gjallë me benzinë. Kjo tragjdi ndodhi të mërkurën në mengjez”.  

          Deshmitë Eshref Himit janë të tmershme dhe vazhdojnë njëra pas tjetrës. Ai përfundon në burg:

          “Në burg gjeta 380 përsona ndër të cilët gra dhe fëmijë. 120 nga këta vdiqën urie. 4 përsona dhe unë qëndruam 15 ditë në burg dhe mandej na përcuallën për në Prevezë prej kah shkuam në Janinë dhe qendruam 40 ditë. Atje pësuam tortura të pa parashikuara”

          Dervish Sulo nga katundi Spatar të Filatit përshkruan në këtë mënyrë masakrat në Spatar:

          “Në mëngjezin e një të shtundje të shtatorit 1944 e gjithë popullata u grumbullua përpara xhamisë së fshatit Spatar. Ushtarët filluan grabitjet dhe çnderimet ndër gra, vajza e deri në plaka. Paçe Çulani, 50 vjeçare, u çnderua, ia pren flokët mandej veshët dhe më në fund e vranë në baçen e saj në afërsi të Muços. Në shtëpinë tonë ishte instaluar familja e Sako Banushit nga Skropojna prej tetë vetash, gra burra dhe fëmijë. Pasi çnderuan gratë, të cilave iu shpuan gjirët me thika, të gjithë u masakruan.

          “Në shtëpinë e Damit Muhametit u vranë 5 gra dhe tre fëmijë. Në shtëpinë e Fetin Muhametit u torturua dhe mandej u çnderua Hane Isufi së bashku me një grua tjetër. Në shtëpinë e Dule Sherifit ju pre koka plakut 80 vjeçar, Sulejman Dhimicës dhe së shoqes së tij. Në shtëpinë e Meta Brahos u dogjën të gjallë 20 përsona, gra, fëmijë dhe burra. Kije Nurçia, 76 vjeçare, u therr me thikë. Në vreshtin e Zules dhe në kopshtin e Avdyl Nurçes pashë 30 përsona të masakruar. Në shtëpinë e Haxhi Latifit u çnderua Hava, Ajshja dhe Nazo Arapi, mandej kjo e fundit u masakrua.”

          Viktimat dhe humbjet sipas statistikave të deritanishme, gjatë masakrimeve të 1944 – 1945 të shqiptarëve në Greqi, arrijnë numrin 2, 877,  të ndarë si vijon:

          Filati dhe rrethe 1286, Gumenica dhe rrethe 192, Paramithi dhe rrethe 673, dhe Magelliç e Perg 626. Ky qe fati i të gjithë atyre që nuk mundën të largohen nga Çamëria me përjashtim të disa grave që edhe sot janë dëshmitare të gjalla të kësaj masakre rëqethëse në Paramithi, në Perg, në Spatar dhe në Filat. Nga goja e tyre del qartë gjenocidi i grekëve kundër shqiptarëve  në Çamëri. 

          Kjo kasaphanë e frymëzuar prej ndjenjave më të ulta të urrejtjes shoviniste dhe fetare përfundoi në shpërnguljen me forcë të afro 23, 000 çamëve, qe u strehuan në Shqipëri në kondita të tmerrshme. 68 katunde me  5, 800 shtëpi u grabitën, u shkatrruan dhe u dogjën. Nga llogaritja e dëmeve, del të jenë grabitur në Çamëri nga forcatë fashiste të Zervës,  17, 000 kokë bagëti të imta, 1, 200 të trasha, 21, 000 kv bereqet dhe 80, 000 kv. Vaj, gjithashtu edhe prodhimi i vitit 1944-1945, që arrin në 11, 000, 000, kgr. bereqet dhe 3, 000, 000 kgr vaj. Gjatë emigracionit 110, 000 kokë bagëti e imtë dhe 2, 400 bagëti e trashë ngordhën dhe humbën.

          Shihet  qartë katastrofa e madhe ekonomike që pësoi popullata e jonë duke mbetur nëpër rrugët e emigracionit vetëm me rrobat e trupit.

          Në mbështjetje të kësaj situate të konstatuar, Misioni i UNRRA-së në Shqipëri pati aprovimin nga qendra e Washingtonit për akordimin në favor të emigrantëve, 1, 450, 000 dollarë si ndihmë imediate ndaj gjendjes sonë të vështirë.” Përfundon një paragraf i memoramdumit në fjalë….

           ***  

                         PROVOKACIONI I GUSHTIT

          Propaganda e regjimit komunist të Tiranës ka shkruar gjër e gjatë për Provokacionin e Gushtit  të Vitit 1949 duke dhënë një motiv plotsishtë të kamufluar të realitetit të ngjarjeve historike të asaj kohe që natyrishtë, populli shqiptar i pagoi shtrenjtë. Prej vitit 1945 deri në vitin 1949,regjimi i ri komunist në Shqipëri, i dirigjuar në secilën fushë nga jugosllavët, mbështeti lëvizjen komuniste në Greqi për marrjen e pushtetit në dorë. Natyrisht, armatimi dhe trajimi i forcave  komuniste greke në territorin e shtetit shqiptar mbahej sekret dhe drejtohej nga jugosllavët. Konfliktet midis Bullgarisë dhe Jugosllavisë lidhur me udhëheqjen e Federatës ose Konferedatës komuniste Ballkanike (në të cilën duhej  të përfshihej Greqia), dhe disa faktor të tjerë, sjellin ndërhyrjen politike amerikane në shpetimin e Greqisë nga rënia nën regjimin komunist; gjë që shkaktoi menjëherë  ndërhyrjen sovjetike në Ballkanë, dhe solli si rezultat “prishjen e marrëdhënieve jugosllavo-shqiptare”,  për arsye të mosaftësisë së tyre në realizimin e planeve sovjetike në zgjërimin e pushtimit territorial të Ballkanit. 

          Tani  të kthehemi të  PROVOKACIONI I GUSHTIT TË VITIT 1949, sipas  Memorandumit të Komitetit Antifashistë të Emigrantëve  Çamër në Shqipëri, botuar në Tiranë në vitin 1947, dhe të ribotuar prej Shoqërisë Çamëria në Hartford, Connecticut të SH. B. A., me 1949: 

          – Me 2 Gusht 1949, forca të rregullta të ushtrisë greke të përbëra nga 3 batalione, të përforcuara me artileri dhe 15 aeroplanë bombarues, sulmuan tokën shqiptare, në sektorin e Bozhigradit, në një front prej 700-800 metra gjërsi. Rojet kufitare të ushtirisë shqiptare bënë një qëndresë heroike, u hodhën në kundërsulm, e dëbuan ushtrinë greke dhe rivëndosën situatën. Në luftimet e 2 gushtit, në mbrojtje të atdheut mbetën në fushë të luftës, kapiteni Memo Nexhipi nga Dukajt  e Tepelenës, aspirant Ferid Bresari nga Vendresha e Skraparit dhe 4 ushtarë të rojeve kufitare.

          Më 3, 4 e 5 gusht ushtria greke në reparte të rregullta të këmbësorisë, artilerisë dhe aviacionit kreu provokacione në sektorin e Bozhigradit, Leskovikut e Sarandës. Në luftimet e zhvilluara mbetën të vrarë në tokën shqiptare 12 ushtarë grekë, u kapën 2 oficerë dhe u rrëzuan nga artileria shqiptare 2 aeroplanë, njëri në sektorin e Bozhigradit dhe tjetri të Sarandës. Në këtë rast u kap i gjall piloti Panajot Bellafis me gradë nënkolonel.

          Më 12 gusht, në ora 3. 00 të mëngjezit, forcat greke, të mbështetura nga artileria dhe aeroplanat sulmuan sektorin e Bilishtit. Në orën 13.00 po të asaj dite, një brigadë e ushtrisë greke e mbështetur nga artileria dhe 6 aeroplana sulmuan tokën shqiptare drejt primadës 32-34, po në sektorin e Bilishtit. Në të dy këto raste forcat shqiptare qëndruan trimërisht dhe i dëbuan jashtë kufirit duke i shkaktuar humbje të rënda ushtrisë greke.

          Me 13 gusht, nga disfatat e pësura më parë,  dy brigada të ushtrisë greke, të mbështetura nga artileria e rëndë, sulmuan më tërbim duke kaluar kufirin në sektorin e Bilishtit, por forcat shqiptare, të përqëndruara mirë në pozitatë e tyre, i thyen keqas dhe i vunë në ikje duke lënë 26 ushtarë të vrarë. Të nesërmën, më 14 gusht, brigade e 41 e Divizionit të 9 të ushtrisë greke, duke patur në dispozicion artilerinë dhe një skuadër aeroplanash, iu vërsulën përsëri Bilishtit nga të gjitha anët. Ushtria shqiptare jo vetëm që përballoi me sukses sulmin, por u hodh mbi llogoret e armikut: Ushtria greke u tërhoq duke lënë 60 të vrarë dhe shumë të plagosur. Këtu, jo vetëm ushtria e rregullt shqiptare, por edhe populli i thjeshtë i vëndosur deri në vdekje në mbrojtje të Atdheut, tregoi një qendresë  heroike në mbrojtjen e kuotës 1309,  dhe theu sulmet e batalioneve greke.

          Edhe ditët e tjera, në sektorin e Llapanicës, në atë te Posta e Gurit, ose në Trestenik e vënde të tjera, u bënë luftime të ashpra. Tafil Ferati, MuharremVeizi, Myftar Shato Leskaj, Nasi Remarçka, etj. luftuan fyt përfyt dhe mbetën në tabe (llogore) të armikut. Këta atdhetarë të devoçëm, dhe shumë si këta, paguan me gjakun e tyre avanturat e politikës të Enver Hoxhës, dhe i treguan armikut grek se kufiri i shtetit të sotëm shqiptar nuk kapërcehet pa gjak. 

          Ç’prej datës 2 gusht deri në ora 12 të datës 15 gusht, forcat shqiptare iu shkaktuan forcave pushtuese greke më tepër se 300 të vdekur dhe qindra të plagosur.

          Keto të dhëna i kemi marrë me rezervë nga shtypi zyrtar i Shqipërisë: Zëri i Popullit”, 4, 7, 14, 16 gusht 1949; “Luftëtari”, 18 dhe 22 shtator 1949; Komunikatë e ATSH, në “Zëri i Popullit”, 6 gusht 1949;Komunikate operative e Ministrisë se Forcave të Armatosura të  RPSH, 7 gusht 1949. Kam  bë edhe  një krahasim të shpejtë në të dhënat e studimeve MILITARY REPORT ON ALBANIA, të asaj përiudhe.

          Me u marrë me këto luftime që padyshim i shkaktuan Shqipërisë dëme të mdha materiale dhe humbje njerzore duhet një prencizitet dhe kujdes i veçantë.

                           ***

          Shënimi i redaksisë së ‘Diellit’ (16 Qershor 1978, fq. 7-të) thotë më të drejtë:"… hyrja e ushtrive greke në tokat shqiptare më 1949, u shkaktuan nga veprimi i çmëndur i regjimit të Tiranës, që ndihmonte çetat komuniste greke dhe e kishte bërë Shqipërinë si qendër strehimi dhe strevitje për to.” Këtu nuk duhet të dyshojmë aspak se, sikur forcat ushtarake greke mos të thyheshin nga forcat shqiptare, ato (grekët) do të aneksonin Shqipërinë e Jegut. Nga disa dokumente të Kombeve të Bashkuara shihet se Greqia, nën protekstin e shtypjes së forcave rebele komuniste greke kishte për qëllim të realizonte ëndrrën e vjetër shoveniste të ‘Vorio Epirit’.

          Gjithashtu, verifikohet me një duzinë dokumentash arkivore, intervenimi i shpejtë i qeverisë amerikane pranë Mbretit të Greqisë për shuarjen e konfliktit me Shqipërinë. Kemi kaluar nëpër duar shumë shkrime në të cilatë shihet qartë se qeveria amerikane  asnjëherë nuk iu ka vu veshin shpifjeve, propagandës,  as sulmeve të çthurura dhe të ulta të Enver Hoxhës dhe regjimit të tij diktatorial. Por, para dhe mbas Gushtit të vitit 1949, Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë  bë presion të fortë ndaj çdo kërcënimi që i është kurdisur shtetit shqiptar,dhe në secilën veprimtari diplomatike  kanë mbrojtë integritetin territorial të Shqipërisë së sotme.

          Ata që polemizohen për të kaluarën e hidhur më mirë të vështrojnë në episodin e tashëm tragjik të marrëdhënieve miqësore midis regjimit staliniste të Shqipërisë dhe Greqisë impërialiste.

          Shtypi zyrtar i Greqisë dhe diplomatët e saj herë mbas here, derdhin lotë si shtrydhje qelbi për përsekutimet e minoritetit mikroskopik grek në Shqipëri. Enver Hoxha me turp përulet sot  para Athinës,  ashtu siç është përulur para Beogradit dhe Moskës, dhe me gojën e tij pohon gënjeshtrën kur thotë: “… minoriteti grekë në Shqipëri ka përjetuar shumë ditë dhe vite të vështira.” Shoku Enver le të pyesë miqtë e tij në Athinë, çfarë ditësh dhe vitesh përjetuan dhe përjetojnë shqiptarët në Greqi?

….Populli shqiptar kurrë nuk do të harrojëÇAMERINË E MASAKRUAR NGA GREKËT(Idriz Lamaj)

                                                                             Dhjetor 977

Filed Under: Featured Tagged With: Barbarizmat greke, Cameri, Dalip Greca-Percjellja, Idriz Lamaj, Xhevat Kallajxhiu

  • « Previous Page
  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • …
  • 8
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • Frank Shkreli merr titullin ‘Qytetar Nderi’ i Malësisë së Madhe
  • Zgjedhjet piramidë dhe Shkodra
  • KUSH ËSHTË ABDULLAH RAMI?
  • Koncerti Panshqiptar Shpalos Bukurinë e Muzikës së të Gjitha Trevave
  • “Përtej harrimit” dhe përkthimi i “Shekspirit” të Hygoit, një përpjekje në rimëkëmbjen historike të kujtesës sonë të përbashkët
  • Sovraniteti dhe integriteti territorial i Republikës së Kosovës është i pacenueshëm, i patjetërsueshëm dhe i pandashëm
  • “50 VJETORI I REVOLTËS SË SPAÇIT”, HOMAZH DHE NDERIM TE VATRA
  • JU MIRËPRESIM NESËR TE VATRA
  • Shoqatat Shqiptare organizojnë “Piknikun shqiptar” në Staten Island, New York më 28 Maj
  • PAQEJA DHE MBROJTJA, NDESHJA DYFISHE N’EVROPË
  • ME VISARIN…
  • Presidentja Osmani priti në takim ministrin e Jashtëm të Maqedonisë së Veriut, Bujar Osmani, njëherësh kryesues aktual i OSBE-së
  • Misioni fisnik i AFC ndërthuret me simbolikën historike të New England Conservatory, Boston në 27 maj
  • Kryeministri Kurti mirëpriti Komisionerin e Bashkimit Evropian për Fqinjësi dhe Zgjerim, Olivér Várhelyi
  • SI DEGRADOI POZITA E SHQIPTARËVE NË MAL TË ZI GJATË KOHËS SË PUSHTETIT TË MILLO GJUKANOVIQ-it ?

Kategoritë

Arkiv

Tags

alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT