(Ese për mesazhet e ”humbura”)/
Nga ILIR LEVONJA/
Në skajin përballë Europës një gazetar i vjetër i shkruan një letër përshëndetëse një shkrimtari të ri. Kjo ndodh saktësisht më 5 dhjetor 2003, atëhere kur ky (shkrimtari) me një makinë të vogël përpiqej të shpërndante librat e tij në qytete të ndryshme të Shqipërisë. Kudo libraret thoshin më të shumtën një frazë standarte, lëre po nuk e di do të shiten apo jo? Kishte nga ato që kur e shikonin se libri ishte me vjersha. Ulërinin…, -upupupupuuuu, poezi?! Askush nuk lexon. Hiqe nga mendja merri mbrapsht. Ndërkohë, paralel aty afër, një veteran dëshmitar çfarë nuk këputi për demokracinë, për mashtrimin e saj që i kishte kthyer njerëzit në gjakpirës të njëri-tjetrit. Nga ana tjetër nuk skuqej fare për kampet e internimit dhe pushkatimet. Megjithatë, shkrimtari vazhdoi të bënte punën trish, krijues, shofer, shpërndarës. Tek-tuk kishte zëra të mirë, ose zemra të mira, paqësore që ofronin shpresën. Përshembull mbaj mend një grua kaq njerëzore në biliotekën publike të Durrësit, Flora Dervishi (një lloj simotre e poetes Flora Brovina, më flokë të artë që të dyja) që bujarisht të ofronte raftin dhe stendën e botimeve më të reja. Dukej si një shenjtore që Zoti e mbante akoma në mes kësaj zallamahie tranzicioni shqiptar me pamje prej Kandaharit të largët. Ku më rrëmujazhinjtë e parë, përpos të angazhuarve ishin vetë krijuesit. Kishte nga ata, që vinin nga qëndra dhe që nuk e kishin për gjë të rrëmbenin atë fond të pakët Bashkie për biliotekat e shkollave, për gjithë tirazhin e librit. Le të ishte ky një përkthim pa vlerë, apo pjesë e retorikës politike nga fushatat e fundit. Autorit i interesonin dy gjëra, të rëndiste titullin në curricul, që aq të modës u bënë me kryeinicialet dr, doc, apo ku e di unë se çafrë tjetër. Kurse fondin e marrë, për të botuar një pavlerë tjetër. Ndofta për shqiptarët e Maqedonisë apo të Kosovës, Malit të Zi, mjafton të mos prekte lekët e dietave.
Letrën në fjalë shkrimtari do ta merrte në dorë, pas dhjetë e kusur vitesh. Kur i ra për pjesë të jetonte këtej. I ngjan diçka motivit të mesazheve marinare, por kësaj here në një det të thatë toke tropikale. Tamam atëhere kur i dukej krijimtaria si diçka vegime, jerm i përçart; një mëndje iu avitën veteranët ku njëri shante demokracinë dhe tjetri i përgëzonte krijimtarinë. Në disa momente kur mendohej, të vazhdonte apo të hiqte dorë. Ndërsa përbrenda vlonin subjektet.
Le të lexojmë letrën për së pari, pastaj të flasim diçka më gjerë për dy librat që përmend letërshkruesi. Ndërkohë edhe disa nënvizime në lidhje me kohën që po jetojmë, në marrëdhënie të ndryshme, autorë, libër, lexues dhe demokracia post diktaturë. Për më të thjeshtën ndjesi njerëzore, letrën po e publikoj ashtu si e kam, si e la hartuesi i saj, në atë stil e faqosje prej dëshire dhe zemre gazetari shtegtar, ku këndjellja dialektore apo ndonjë mangësi … vinë për shkak të metonimisë, që s’është asgjë tjetër veç përfytyrim.
Andon Kote
2340 SW 18 Taraca, Apt. B.
Fort Lauderdale, Florida
33315 USA Më 5 Dhjetor, 2003
I nderuari z. Ilir Levonja
Lushnje
Dëshëroj që të ini shëndoshë e mirë familjarisht.
Yt kunat, Ladi, me të cilin jemi komshij me banim më ka dhënë për t’i lexuar dy botimet tuaja: ”Antologji poetike me autorë lushnjarë” si dhe vëllimin me tregimet e tua ”Burri që ruante lulet e bajames”.
Nga antologjia poetike më kanë pëlqyer shumë poezi, disa prej të cilave mundet t’i përmend: Dimër, Mishelit dhe Zaimit, Mezi më afrohet mbesa, Erëmollë, Bindja, Babai, Bujari fshatare, Zogu i parë dhe sekretari i parë, Vdekja jote, Vrasja e hënës, Enderr, Murlani, Bashkë, Dasma e motrës, Orfeu nga Devolli, Lumturi Peqini, Rrota, Unë këtu jam, Po na ikin vitet, Qenushka ime ka sy të bukur.
Keni bërë një punë të madhe, të kujdesshme dhe të ndërgjegjshme që keni përmbledhur në këtë antologji prej 275 faqesh disa nga krijimet e poetëve lushnjarë. Me disa prej tyre si Faslli Haliti, Bujar Xhaferri, Loni Papa, Murat Nexha, Vath Koreshi, e ndonjë tjetër kam patur njohje e shoqëri. Gjat 55 viteve që merrem me publiçistikë, gazetari dhe krijimtari letrare, ua kam lexuar edhe krijimet e tyre, si ato publiçistike, gazetareske ashtu edhe ato letrare. bile mjaft krijime të tyre, i kam botuar nëpër organet e shtypit ushtarak ”10 korrik” ”Luftëtari”, ku unë kam punuar për një periudhë të gjatë. Nëse keni rast të takoheni me ta, jepu të falat dhe konsideratat e mija.
Edhe tregimet e tua më kanë pëlqyer për tematikën që trajtoni, për mendimet e ngjeshura e konçize, për përdorimin e shprehjeve e proverbave popullore, gjat thurrjes së tyre. Tek të gjitha tregimet më kanë pëlqyer frazat, dialogjet e shkurtëra e domethënëse, si dhe gjuha e pastërtë.
Shumë nga tregimet më kanë emocionuar dhe me kane ngjallur respekt për personazhet. Të tillë janë tregimet: Burri që ruante lulet e bajames, Njeriu i praruar, Pesëmbëdhjetë vjet në përjetësi, dhe më shumë nga të gjithë tregimi ”Mjergulla e Llogarasë.”
Atë natë që ka ndodhur ngjarja, kam qënë me pilotin e helikopterit, Sotiraq Gjylametin, të cilin e kemi tonin. Disa nga studentët dhe dy ekuipazhet e regjimentit të helikopterëve i njihnim personalisht. Të lumtë që i ke përjetuar në tregimin tënd kaq real e tërheqës. Paç gjithmonë suksese!
Të fala shoqërore
Andon Kote
T’i kthehemi, fillit. Për mua kjo letër pati një rëndësi të madhe. Por edhe gati të paspjegueshme në lidhje me rimotivimin e një emigranti shkrimtar. Kjo përkon edhe me dhënien e një falenderimi, këtij gazetari të vjetër, i cili nuk e mori vesh asnjëherë nëse letra e tij ra në duart e mia. Ose ndofta ka kujtuar se unë e kam marrë, por ashtu si jemi ne, nuk ia kam varur shumë, pasi nuk kishte ndonjë gjë emocionuese. E në fund të fundit përse duhej t’i ktheja përgjigje. Ai në njërin skaj të globit, unë në tjetrin?! Çfarë na lidhte? Në të njëjtën kohë kam përfytyrimin se ajo botë e njeriut të fjalës, me peshën e viteve, me vështrimin e urtë, mund të t’i ketë përmbledhur të gjitha në një shprehje të po natyrës sonë shqiptare. -Nuk ka gjë, -ka thën ai. – I ri është.
(a) Antologjitë, apo antologjia në fjalë ishte një nismë personale, e përftuar nga ideja e mirë për të vënë një gurë në ngrehinën e kulturës së qytetit tim. Një qytet me histori të re, por që deri në atë kohë, kishte një lloj ndërthurje me botën shqiptare për faktin politik, si gazerma e internimit të diktaturës. Edhe pse reklamohej si hambari i Shqipërisë, po aq, me të njëjtën forcë, me të njëjtën energji e përdornin si vendi ku mbaheshin zairet e shtëpisë. Nga ana tjetër lushnjarët vet, kurrë nuk i përbuzën këta, të ashtuquajturit të deglasuar. Po le të qëndrojmë tek antologjia. Detaje për tu përmendur 1. Nga kërkimet rezultoi se ekzistonte një zë, i cili në qytet qe njeriu që tregohej me gisht, në sensin e krahasimit, kur duam të tallim dikë. Ai zakonisht vishej bukur dhe nga bisedat me ‘të rezultonte e kundërta. Biles as që nuk i bëhej vonë se çfarë thoshin të tjerët. Ndërsa bisedonte me mua në këmbë, mbante në njërën dorë çantën e tij të zakonshme, të natyrës së akademikut . Dhe në tjetrën po një çantë e tipit rrjetë nailon të mbushur me foragjere nga tregu. Kalon aty pari një mesoburr dhe duke dashur të ngacmojë, i thotë që, ”unë e di se çfarë ke ti në këtë rrjetën tënde”. ”Natyrisht që e di, -ia ktheu ky. -Kafsha e njeh mirë ushqimin e vet”. Në koleksionin e gazetës Zëri i Rinisë, të viteve 60-70, ky njeri i batutave rezultonte dominues, me lirikia. Vërtet lirika të bukura. Çuditërisht nuk pranoi të përfshihej për arsyet e tia, edhe pse sot e kësaj dite ka sirtarë të tëre me dorëshkrime. Vetëm pasi doli libri, më ndaloi në rrugë dhe më tha tekstualisht. ”Eshtë hera e parë që gaboj në jetë, duhet të isha përfshirë aty”. I thashë se antologjitë nuk janë një, por dy e tre, e kështu me radhë. Megjithatë që nga ajo kohë nuk është bërë akoma një e dytë ku mund të klasifokohej edhe sipas tematikës, viteve, botimeve etj.
(b)Detaji tjetër është fakti i një poeti, i cili më lavdëroi në kulm për inisiativën, për ndërrmarrjen dhe bashkëpunimin me Onufrin. Aty atëhere punonin një staf i mrekullueshëm, poetja F.Açka dhe V. Korreshi. Libri doli i kalibrit të tregut bashkëkohor Europian. Poeti që më lavdëroi më shumë, më ndali në rrugë, dhe nuk më la pa më sharë e fyer deri në stratosferë. E gjitha konsistonte në faktin kriter, që unë me një nga bashkëpunëtorët e mi, Agim Bakushin kishim vendosur në lidhje numrin e rreshtave në cv kuadrat të autorëve. Poeti në fjalë pretendonte se nuk i ishin përmendur qindra çmime që kishte marrë në botën matanë. Nuk më erdhi aspak keq. Fal qetësisë sime i thashë konceptin tim mbi antologjinë dhe se ai kishte plotësisht kohë, të drejtë legjitime të një inisiative tjetër, për të bërë një antologji të çmimeve. Por sigurisht nuk bëri asnjë lloj të tillë.
(c)Titujt e vjershave që letërshkruesi i mësipërme përmend, tani më kujtohen pjesërisht. Por sigurisht jo autorët. Vath Korreshin ngulte këmbë se kishte ardhur koha e një antologjie të prozës. Gjithsesi efekti qe kombëtar, pasi u paraqitën njëri pas tjetrit rrethe të ndryshme të Shqipërisë. Korça, Elbasani etj. Në Lushnje na nderoi Dritëroi me familjen dhe Moikom Zeqo. Me Moikomin kemi folur atë ditë për Jahuda Amakain (Yehuda Amichai) poetin izraelit.
Dua t’i them letërshkruesit se një nga vjershat e kësaj antologjie që ti e përmend, është ai që më shau deri në stratosferë. Por ti ke të drejtë i dashur letërshkrues, pasi edhe sot e kësaj dite ne nuk e dimë, nuk njohim, nuk mbajmë mend …., çmimet që ka marrë Lasgush Poradeci, por vargje të tilla ”o ti e bukura me sytë përdhe”.Pa u larguar nga tema, antologjia nuk është cv, por krijimtaria.
(d) Tregimi Mjergullat e Llogarasë. Në fakt ka pasur disa njerëz që audhorinin tregimin tim, por që habiteshin me qetësinë, mënyrën e ftohtë se si unë i prisja këto elozhe. Shumë nga këta biles më thoshin që ti lodhesh kot me poezinë. Kampioni i dashurisë me prozën time të shkurtër ka qënë mentori im, shkrimtari Halil Jaçellari. Madje nuk përtonte të mi daktilografonte. Vath Koreshi, Faslliu etj. Mbaj mend që Haxhi Rama më thoshte se një ditë do ta bëjmë teatër tregimin tënd ”Dhe yjet nuk kanë të mbaruar”. Këtë tregim e donin shumë çuditërisht, regjisorët. Ka qënë edhe një mësues me emrin Vladimir Çuni. Ky shkruante edhe bukur. Pra me një farë vëzhgimi, kishte grupime në tema, në shije etj. Ashtu sikur edhe ti krejt papritur më nxjerr shijet e tua dhe më veçon tregimin Mjergulla e Llogarasë. Eshtë fakt se ky tregim është mbështetur mbi një ngjarje reale, fatkeqësinë e rënies së dy heliktorëve, ku humbën jetën plot 23 studentë, saktësisht më 22 nëntor 1989,përfshirë edhe mjekë të Himarës. Edhe sot e kësaj dite e kam të gjallë fytyrën e mjekut Mefail Metollari. Djali i ri, i bukur, nga Skrapari. Ka pasur shumë pandehma, interpretime, por habia e jonë, kanë qënë dy detaje; -a) moti kaq i kthjellët i nëntorit dhe -b)prepotenca e urdhrit nga Tirana, që helikopterët duhet të niseshin me domosdo për në Tiranë. Edhe pse pilotët dhe specilistë të tjerë të lart ushtarak, ngulnin këmbë që ishte i pamundur fluturimi për shkak të rrymave të forta e të ftohta ajri, sipër në qiell. Dukej si një urdhër vdekje, i dashur letërshkrues dhe ashtu qe. Tani më rezulton se ti e paske njohur personalisht pilotin. Fal letërsisë, fal komunikimit.
(c)Më ke dhënë mundësinë të zbulojë disa enigma të letërsisë në përgjithësi. Sot vërtetë ka dhe një lloj letërsie të fjetur. Besomë. Ka shumë e shumë zëra modestë, subjekte, apo libra që rrinë të pluhurosur. Unë më sipër të solla një shembull me deputetin e qëndrës dhe pushtetit lokal. Por ndofta është edhe kalvari ku është e dënuar të kalojë krijimtaria, pasi tregu ka frikë nga libri dhe autorët e pa dëgjuar.