Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

PERPJEKJET PER ALFABETIN E SHQIPES

by

Kongresi i Manastirit priu pavarësinë e shtetit shqiptar/1-kongresi-i-manastirit-300x169Nga Geg Kosova/
Rruga e shkronjave shqipe, është rruga e gjuhës dhe historisë së popullit shqiptar. Rruga e shkronjave shqipe, është rruga e shkollës e librit dhe shkrimit shqip. Rruga e shkronjave shqipe, është rruga e jetës dhe rruga e lirisë shqiptare.

Tash kur shkruajmë këta rreshta, në shënim të përvjetorit të shkronjave shqipe. Kthehemi 104 vjet mbrapa, më 14-22 nëntor të vitit 1908 në Manastir, tash qytet nën juridiksionin e Maqedonisë, ku pat filluar punimet Kongresi me rëndësi të madhe për gjuhën, kulturën, historinë dhe çështjes shqiptare përgjithësisht. Ruga e shkronjave shqipe, është rruga e gjuhës dhe hsitorisë së popullit shqiptarë. Rruga e shkronja shqipe, është rruga e shkollës e librit dhe shkrimit shqip. Rruga e shkronja shqipe, është rruga e jetës dhe rruga e lirisë shqiptare. Kongresi i Manastirit, tuboi personalitetet më të ditur, intelektualët dhe shkrimtarët më të angazhuar të gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare, të cilët në këtë kongres do të vendosnin njërën nga problemet themelore të gjuhës shqipe, vendosjen e një alfabeti të shqipes. Kongresi i Manastirit u mblodh në kohën, kur Lëvizja Kombëtare Shqiptare, po arrinte kulmin e qëllimet e saj kundër synimeve të krahut të Lindjes orientale osmane te dobesuar, e krahut të Lindjes sllave-greke synuese e gallabrimit te trojeve shqiptare, për të cilën shumë patriotë e pishtarë të shkrimit,e të shqipes shqipe flijuan jetën.
Rruga e mundimshme
Përpjekjet e tyre për shqipen e shkruar kishin një vazhdë të përgjakshme në kohë dhe hapësirë shqiptare. Që nga viti 1462, kur merret dokumenti i parë i shkruar në gjuhën shqipe e gjerë në vitin 1908, kur u mbajt Kongresi i Manastirit, 36 shkronjat, shenjat grafike të cilat shënojnë 36 tingujt e gjuhës sonë, kaluan rrugë të mundimshme, shkronjat tona kaluan këtë rrugë sa edhe vet populli që fliste gjuhën e këtyre shkronjave. Sa me të drejtë Sami Frashri për këtë thotë; “Është për tu çuditur, qysh ka rrojtur gjerë më sot kombi shqiptarë, duke mos shkruar e duke mos kënduar gjuhën e vetë, kur janë humbur kaq kombe, që shkruanin e këndonin gjuhën e tyre. Siç janë syrjanët, kaldënjasit, latinët e të tjerë”. Kushtet e egra që i rrezikonin nga të gjitha anët, të cilat i kaloi gjuha dhe alfabeti ynë, që nga osmanët që synonin të përhapnin përmes mejtepeve e medreseve sa më bindshëm fenë islame e kultin e saj, në të cilat shkrimi i fëmijëve shqiptarë bëhej me alfabet arab. Kishat në anën tjetër vepronin me alfabet latin e grek, e një kohë edhe me atë sllav. Kishin të vetmin qëllim, shkombëtarizimin e shqiptarëve, sepse ndjenja shqiptare ishte pengesë që jo vetëm pengonte fenë islame dhe shtrirjen e ortodoksizmit, por, ajo edhe urrehej me gjelazi në formë e përmbajtje primitive. Patriarkana Greke, aleate e këtij morali të keq, mundohej me gjitha mjetet të formojë bindje, se shqiptarët janë të topitur për kulturë, madje shqiptarët nuk kanë asnjë dëshmi nga e kaluara e tyre primitive. Ky veprim grek mundohej të bind opinionin e kohës, se shqiptarët që më kohë nuk kanë pasur elementin qenësor kombëtar GJUHËN, mjetin elementar, jo vetëm kulturor, por edhe kombëtar. Ata injoronin, se gjuha e shqipe është gjuhë barbare. Andaj e mallkonin dhe e ndëshkonin çdo shqiptarë, që përpiqej të shkruante e të mësonte gjuhën kombëtare. E si duket, çdo veprim që me masa shtrënguese mundohej ta ndalonte i huaji, shqiptarëve iu shtonte rrezistencën. Kjo përpjekje e vetëdisimit shumë shqiptarë të moteve të rëndë i ka bë të mëdhenj kombëtarisht. Përkundër urrejtjes e represalieve të të huajve kundër gjuhës, kulturës dhe popullit tonë, iluministët tanë, dëshmorë të gjuhës e kombit, kurrë nuk u përulën para sakrificave. Me vetsakrificë ata shkruanin abetare e tekste shkollore dhe ato i shpërndanin ndër bashkombasit, që të mësojnë gjuhën e tyre. Në këto rrethana, ata hapën edhe shkollat e para, si ajo e Korçës dhe simotrat e saj të mëvonshme. Nuk ka dyshim se fara e hedhur nga Naum Veqilharxhi, Pandeli Sotiri, P. K. Negovani, P. N. Luarasi e rreshti i madh pas këtyre pishtarëve të arsimit tonë kombëtarë, do të jetë ftillues i mbarsëm nga farëhedhësit e mirë, të niset kjo rrugë e mbarë e të vijë gjerë në ditët tona. Pionierët e saj të nderohen e të çmohen prej gjithë breznive që vijnë pas tyre. Kësaj rrugë të trasuar, kësaj kulle të madhe e të fortë, të cilës themelin ia vuan pishtarët tanë të lavdishëm, më vonë çdo shqiptarë atdhedashës “i ka vuar nga një gurë, që ajo të jetë edhe më e madhe e më e fortë”. Kjo është kalaja e kulturës sonë kombëtare sot.
Rruga e shkronjave shqipe
Alfabeti ishte problem i dorës së parë për gjithë shqiptarët përparimtarë të shekullit 19-të. Megjithëkëtë, ky shekull kaloi pa e zgjedhur problemin e shkronjave të shqipes. Edhe pse kësaj rrugë rrugëtuan personalitetet e gjuhës dhe kulturës kombëtare, që nga Buzuku, Budi, Bogdani, Matrënga, Bardhi e të tjerë shkrimtarë të veriut, që veprat e tyre i shkruanin me alfabet latin, ata herë-herë tentuan që ato ti zëvendësojnë me ndonjë shkronjë të veçantë përshtatur natyrës fonetike të gjuhës shqipe. Shkrimtarët e jugut, të njohur me emrin Bejtexhi, Nazim Frakulla, H.Z.Kamberi. M.K.Çami, Dalip e Shahin Frashri e të tjerë, shkruanin shqipen me alfabet arab, nga të cilët nuk vërehet ndonjë tentim në drejtim të zgjidhjes së një alfabet të shqipes. Ndërsa arbreshët matanë Adriatikut, patën angazhime në zgjidhjen e alfabetit të gjuhës arbëreshe. Veçohet De Rada me dy Kongreset e mbajtura për gjuhën shqipe. Kamarda bëri tendencë për një alfabet të ri, por nuk pati jehonë /Alfabeto generalo Albano Epirotika/. Rrugës së shkronjave shqipe, pos individëve prinë edhe shoqëritë patriotike të shqiptarëve jashtë dhe brenda atdheut. Alfabeti gjatë ishte pikësynim i të gjithë shqiptarëve, sepse shkrimi i shqipes me shkronja të njësuara, peshonte edhe njësimin e vet shqiptarëve. De Rada me të drejtë shkruante, “Alfabeti nuk duhet të shkaktojë, që ne të zihemi si gratë” Kjo zgjidhje do të bënte një zgjim të tërësishëm dhe do të ndihmojë për shkëputje nga okupuesit dhe aspirantët grabitqarë. Përpjekjet e Rilindëseve ndikuan që ata të veprojnë të përbashkuar në çështjen kombëtare, ata krijuan alfabete të shqipes dhe ato i përhapnin ndër shqiptarët. Kështu, Naum Veqilharxhi hartoi alfabetin origjinal në vedi, të cilin u mundua ta përhap në Shqipëri. Kristoforidhi përdori alfabetin e veçantë me vetëm dy shkronja të huazuara nga greqishtja, Jubani përdori alfabetin latin edhe pse ai numërohej ndër autorët e parë të shekullit të kaluar me veprën “Raccolta di conti popolari rapsodia albanesi”. Edhe Pashko Vasa në vitin 1878 kishte një alfabet të veçantë, i cili pati afirmim bukur të gjerë dhe pati ndikim edhe në alfabetin e sotëm, për dallim ka vetëm 10 shkronja. De Rada me punën e tij prej vigani, gjashtë dekada u muarr me letërsinë dhe gjuhën shqipe, por edhe çështjes së shkronjave të shqipes nuk iu nda. Më 1836 botoi veprën “Këngët e Milosaut” me alfabet latin, të kombinuar me disa shkronja greke e disa të tjera konvencionale. Kurse më 1894 dha një alfabet të veçantë të kombinuar me shkronja latine e greke. Më parë kishte botuar edhe një gramatikë në Firence më 1870, “Grammatica della lingua Albanese”. Kamarda hartoi tri alfabete të një pas njëshme. Më 1870 botoi alfabetin e tij më të përsosur i cili ofrohet shumë me këtë të sotshmin, edhe pse siç thamë më parë, ai nuk kishte ndonjë shtrirje të madhe, ai i jep shkas Kamardës të numërohet ndër filologët tanë të mëdhenj. Kuptohet edhe me veprat tjera nga fusha e gjuhësisë.
Përpjekjet shqiptare për alfabetin e shqipës
Përpjekjet shqiptare për alfabetin e shqipes, gjatë gjithë shekullit 19-të, ishin të pandërprera. Nuk ka dyshim, patriotët e Rilindjes Kombëtare këtë çështje e kishin me prioritet që kërkonte zgjidhje të shpejt. Nuk mungonin shkrimet e angazhimet personale të autoriteteve kompetente, të shkrimtarëve dhe dijetarëve, as angazhimet e tyre në grupe dhe shoqëri të organizuara shqiptare jashtë e brenda atdheut. Një tentim për këtë çështje të madhe e njohim edhe nga i madhi Ismail Qemaili me bashkëveprimtarë, V. Pashën, Kristoforidhin e Hoxhë Tahsinin, Poashtu një tjetër iniciativë e njohur më 1869 dhe prapë më 1872, që nuk u kororizuan me ndonjë sukses. Megjithëkëtë, këto njihen për fille të mbara në këtë drejtim. Filologu ynë i famshëm Kristoforidhi edhe një herë tentoi më 1877 të bëjë një zgjidhje, por edhe kjo nuk doli fatlume. Megjithatë, këto tentime nuk janë të pafrytshme, meqë, mu këto ishin nisje e mbarë për një shtruarje të përbashkët të kësaj çështjeje kombëtare. Vetëm një vit pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit më 1879, u formua Shoqëria e Stambollit, çështjen e alfabetit e shtroi në përmasa të gjëra. Këtu mbahet mbledhja e 28 personaliteteve autoritative, mes tyre edhe tre Vëllezërit Frashri, Abdyli, Naimi e Samiu, së bashku edhe me P.Vasën, Said Toptanin, H. Tahsinin, Ali Vrionin, Koto Hoxhin, Ibrahim Dimën, Nikollë Bonotin, Anastas Frashërin e shumë atdhetarë të tjerë. Këto autoritete formojnë në Stamboll shoqërinë “Drita” dhe pas tre numrave të revistës me emërin “Drita”, revista merr emrin “Dituria”, e cila nga katër variantet e mundshme të alfabetit të kësaj shoqërie, ai i Sami Frashërti u bë bazë për hartimin e teksteve dhe veprave të botuara më vonë nga kjo shoqëri. Në shoqërinë e Stambollit u botua Abetarja e parë shqipe në 20.000 kopje, që doli me emrin “Alfabetore e Gjuhës Shqipe”. Alfabeti i kësaj shoqërie u njoh me emrin Alfabeti i Stambollit, ose edhe Alfabeti i Frashërve, i cili një kohë pati jehonë të madhe edhe në shumë koloni shqiptare, si në Bullgari, Rumani dhe në disa hapësira të trollit amë në Shqipëri. Çështja e një ABECEDE të gjuhës shqipe, ishte jo vetëm aktuale, por edhe e domosdoshme në këtë vlug të ngjarjeve historike të popullit tonë. Në të njëjtën kohë shqiptarët ishin përballur edhe me kërkesa të vështira politike teknike dhe praktike, për shkak të gjeturisë së shtypjes, mundësisë tipografike që dispononte autonomia turke. Se kishte disa propozime në këtë tubim.
Shekulli 20-të shqipen e gjeti pa një alfabete të përbashkët për gjithë shqiptarët
Alfabeti i Stambollit dominoi shumë kohë, megjithatë, nuk pati shtrirje në gjithë kombin. Ai u përhap shumë në shqipen e jugut, ndërsa në veri dominonte Alfabeti i Shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës. Alfabeti i Stambollit u pranua për shumë arsye, në dorë të parë ishin arsyet politike, fonetike dhe gjeolinguistike, me të cilat ky alfabet ju dha grusht të fortë armiqve të gjuhës sonë në aspektin politik, ndërsa në parimin fonetik kishte “çdo shkronjë të ketë vetëm një zë dhe për një zë një shkronjë në vete”. Parim që nuk do të zbatohet as në Kongresin e Manastirit, edhe pse ky alfabet do të shërbejë për bazë dhe kishte idhëtar edhe Mjedjen. Për çështjen e alfabetit, përpjekjet shqiptare nuk marrin fund, Shoqëria e Stambollit përdori për bazë shkronjat dhe fonemat e alfabetit latin me çka iu kundërvu tendencave armiqësore të më parshme turkomane e grekomanë. Përkundër shtrirjes së tij në trollin shqiptarë, jashtë tij gazetat përdornin alfabetet e tyre të veçanta. Kjo ishte frymë e pa konsoliduar në shkallë të gjerë kombëtare dhe tendencë e pashuar nga armiqtë, që gjuha shqipe të mos ngrite nivelin e saj me shkronja të veçanta. Andaj, nga shqiptarët me kënaqësi vështrohej përcjellja e shkrimeve të saj, po aq sa vështrohej me kërcënim nga të huajt. Kështu vepruan “Albania”e Konicës, që ishte tribunë e shtypit të kohës, “Kombi” në Amerikë dhe të tjera, përveç Bukureshtit dhe Sofjes.
Shekulli 20-të shqipen e gjeti pa një alfabet të përbashkët për gjithë shqiptarët. Sipas dokumenteve të njohura, shqipja e fillimit të shekullit 20-të, përdorte shtatë apo tetë alfabet të ndryshme, vitet e mëhershme në shkrimet e pakta të shqipes përdoreshin edhe 52 alfabete, nga kjo me të drejtë ankohej lexuesi i kohës, çka do të bënte i mjeri shqiptarë për ta kënduar gjuhën e tij? Cilat ti merr, e cilat ti lë? Gjendja e tillë për shqiptarët e atëhershëm, me shkallë të ultë të arsimimit, ishte shumë e komplikuar dhe kërkonte një zgjidhje sa më të shpejtë e fatlume. Përball forcave përparimtare kombëtare, armiqtë e gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve, përpiqeshin që me çdo kusht, ta mbanin popullin tonë në një gjendje pakrye. Disa nga ata dilnin gjëja se përkrahnin myslimanët, e të tjerët dilni, se përkrahnin të krishterët. Kështu me këto “përkrahje” të njërës palë të pengonin palën tjetër, thjeshtë ata pengonin gjitha proceset shqiptare në këtë drejtim. Fundi i shekullit 19-të dhe fillimi i shekullit 20-të, përveç rritës së madhe të Lëvizjes Kombëtare për lirimin e shqiptarëve nga zgjedha pesë shekullore e Turqisë. Patriotët shqiptarë vazhduan luftën, lëvizja rritej, lufta politike pa aleatë thuaja vendnumëronte, ndërsa lëvizja kulturore zgjerohej. Rritej numri i krijuesve dhe veprave artistike në gjuhën shqipe si edhe numri i revistave, gazetave, shoqërive kulturore jashtë dhe brenda tokave tona, Rrjeti dhe niveli i shkollës shqipe u zgjerua, krahasuar me atë të fillimit në Korçë (7 mars 1887), Realisht u poqën kushtet që edhe çështja e alfabetit që ishte afër zgjidhjes të përkryhet. Me iniciativën e Klubit “Bashkimi” të Manastirit, u ftua Kongresi i Manastirit, i cili do të mbahej në Manastir prej 14 deri më 22 nëntor të vitit 1908. Për këtë ngjarje monumentale të gjuhës, kulturës dhe historisë shqiptare, që merret ndër ngjarjet dhe datë më e madhe historike e shpirtërore kombëtare, pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878, Kongresi i ABC-së shqiptare i priu shpalljes së Pavarësisë së shtetit shqiptar, më 28 ëntor 1912 në Vlorë.
Roli i shoqatave “Bashkimi” dhe “Agimi”, e Shoqëria e Stambollit.
Iinfluencë të madhe kishte kleri katolik i veriut At Gjergj Fishta, që atë kohë drejtonte shoqërinë “Bashkimi” në Shkodër. Temë e vetme e këtij Kongresi ishte zgjidhja e alfabetit të shqipes. Në Kongres morën pjesë 150 të deleguar nga të gjitha viset dhe kolonitë shqiptare, në mesin e tyre kishte edhe konzujë të huaj, në Kongres ishin të përfaqësuara edhe besimet fetare. Delegatët, sipas dëshmive të kohës, vinin të hipur në kuaj, ishin të veshur solemnisht dhe solemnisht priteshin nga shqiptarët anas të Manastirit me rrethinë. Përfaqësuesve në Kongres të Manastirit, vendorët para ndërtesës ku mbahej kongresi ju shtruan rrugën me qilima e sixhade, që nga ura gjer te ndërtesa tri katshe me kupolë, ku tuboheshin të deleguarit, të cilëve nga vendorët iu sigurua edhe roje për mirëvajtjen e sigurisë gjatë punës së Kongresit. Delegatët ishin nga Manastiri, Shkodra, Durrësi, Elbasani, Vlora, Gjirokastra, Shkupi, Kolonja, Janina, Selaniku, Bukureshti, Konstanca, SHBA-të, Sofja, Egjipti dhe Italia. Kongresi zgjati disa ditë. Për datën e fillimit ka mendime kontestuese, disa thonë Kongresi filloi më 12 nëntor, disa mendojnë më 1 nëntor, madje një konzul serbë thotë se Kongresi u mbajt diku në dhjetor. Por, data e 14 nëntorit, sipas gjithë dokumentacionit dëshmon realitetin dhe saktësinë e vërtetë të mbajtjes së Kongresit të Manastirit. Kongresi që në fillim zgjodhi kryetarin e Kongresit Mit-hat Frashërin të birin e Abdyl Frashërit, Sekretare u zgjodh Parashqevi Qiriazi ndërsa nënkryetar i Kongresit u zgjodh Grigori Cilka dhe 11 anëtarë të tjerë. Kongresi zgjodhi edhe një Komision të zgjeruar nga shoqëritë “Bashkimi dhe “Agimi”, Shoqëria e Stambollit dhe personalitete tjera nga shoqëritë dhe kolonitë shqiptare, që pas diskutimeve, propozimeve dhe mendimeve të ndryshme, më 22 nëntor 1908 Komisioni solli një konkluzë. Në të cilën para Kongresit u sollën dy alfabete alternative të mundshme për përdorim të barabartë, të cilat vet koha, në zbatueshmërinë praktike të tyre, do të dëshmojë cili nga ata të merret për alfabet të shqipes dhe për gjithë shqiptarët. Për variant u moron Alfabeti i Stambollit dhe një alfabeti me bazë alfabetin latin. Komisioni dhe Kongresi vendosen, që në të gjitha shkollat dhe në të gjitha revistat dhe shkrimet e shqipes, të përdorën këto dy alfabete alternative. Komisioni përbëhej nga këta anëtarë: Atë Gjergj Fishta, Kryetar. Luigj Gurakuqi, Sotir Peci, Mit-hat Frashri, Shahin Kolonja, Dhimitrak Budi, Ndre Mjedja, Fehmi Topuli, Nuset Vrioni dhe Grigor Cilka, anëtarë. Të gjithë u zgjodhën me votë të fshehtë. Në këtë komision u zgjodhën personalitete eminente me qëllim të mos bazohen në alfabetet e deri atëhershme të përdoruar në gjuhën shqipe, edhe pse më parë Kongresi kishte vendosur që për alfabet të shqipes të mbështetej në alfabetin latin, i cili për gjitha parimet gjuhësore i përgjigjej shqipes. Komisioni mori për çdo tingull të shqipes veç e veç një shenjë grafike të veçantë, gjegjësisht për çdo tingull një shkronjë. Analiza e thellë e praktikës gjuhësore për disa tinguj kërkoi një punë e gjatë. Pas diskutimeve të rrepta, të nivelit gjuhësor e shkencor, në mes të delegatëve në Kongres, u murr vendim, që disa tinguj të shqipes, duhet të shënohen me dy shenja grafike. Kështu që, më 22 nëntor 1908, Komisioni arriti të propozon qëndrim definitiv para Kongresit. “Pasi që u kënduan verbalist ditëve tjera, e pasi që e pamë, se puna që kishim bërë ishte mjaft e madhe, por jo aq sa të na kënaqë të gjithëve, e ti shërbente si përparim dhe diturisë ndër ne; Të shtyre edhe nga disa shkaqe të përjashtme e shtyem prapa, e me pëlqim të të gjithëve u vendos që: Të merret ABECE-ja e Stambollit, e me te së bashku, një ABECE thjeshtë latine, që të përdorën bashkërisht në mes të shqiptarëve”. Nga kjo vërehet, se Kongresi i Manastirit nuk e zgjodhi përfundimisht çështjen e alfabetit të shqipes. Por, Kongresi e thjeshtoi shumë rrugën e pakrye që deri atëherë e mundonte shkrimin e shqipes. Padyshim ky trasim lehtësoi shumë zgjedhjen definitive, që do të arrihet brenda një kohe relativisht të shkurtër më 1910. Korpusi fonetike e fonologjik i shqipes, ligjet dhe zhvillimet e brendshme të gjuhës sonë, përmbushen me 36 shkronjat e kërkuara kahmot, që janë përkatëse me 36 tingujt fonetik të shqipes, shkronjat me bazë latine të cilat i kemi sot të afërta me shkronjat e shumë gjuhëve të zhvilluara të botës. Prej këtu e tutje shqiptarët me punën e tyre i dhanë hov luftës dhe punës krijuese mendore edhe kundër pushtuesve dhe lakmisë së tyre për të imponuar shqiptarëve gjuhën e tyre. Hovi i zhvillimit të gjithmbarshëm të vetëdijes shqiptare për gjuhën dhe zhvillimin e vlerave pozitive shpirtërore kombëtare, dobësoi furinë e synimeve imponuese dhe nëpërkëmbjen e këtyre vlerave kombëtare nga të huajt.
Kongresi i Elbasanit vendosi, që nga mesi i shtatorit të hap Shkollën Normale në Elbasan
Për Kongresin e Manastirit gjithë pjesëmarrësit e në veçanti Fishta, Mjedja, Mit-hat Frashri, Gurakuqi, Grameno, Hilë Mosi, Bajo e Qerqiz Topuli e shumë të tjerë, kanë luajtur rol me rëndësi, alfabetet e të cilëve kanë pasur ndryshime gjatë kohës, gjerë në Kongresin e Manastirit. Vitet e para pas Kongresit të Manastirit filluan protestat shqiptare për mbrojtjen e alfabetit kombëtar të Manastirit, në Berat masa dogji abetaren me shkronja arabe-turke, ndërsa në Korçë protestuesit kënduan këngën e alfabetit shkruar nga mësuesja Parashqevi Qiriazi. Protesta u organizuan për mbrojtjen e alfabetit kombëtar të Manastirit nga gjonturqi dhe fryma greke. Në mbrojtje të alfabetit shqiptarët u organizuan edhe në Përmet e Elbasan. Përkundër kërcënimeve antishqiptare turke e greke, Kongresi i Elbasanit vendosi, që nga mesi i shtatorit të hap Shkollën Normale në Elbasan, e cila për shkak të rrethanave filloi punën më 1 dhjetor 1909.
Tash kur po përmbyllet një përvjetor i moshës së moçme për shkronjat tona, që po rrugëtojne në fillmshekullin e dyte te jetes së tyre dhe nismen e rrugëtimit e rritës së gjuhës gjuhës kombëtare shqipe, e cila këtë vit mbushi shekullin “Komisija Letrare e Shkodrës 1916”. Përkujtojmë vështërsitë dhe punën e mundimshme të atdhetarëve shqiptarë, përpjekjet shumëvjeçare të tyre, që ne sot të ligjërojmë e të shkruajmë alfabetin e trashëguar nga stërgjyshërit tanë të lavdishëm. Ky alfabet ka ngritur lartë kalanë gjithëdijes shkencore dhe vlerave shpirtërore të artit e kulturës sonë kombëtare. Sot jemi të barazuar me civilizimin e popujve që dikur ua kishin laminë, dhe ka bërë të na lakmojnë edhe ata, që dikur nuk na kanë shikuar me simpati, as neve për popull të moçëm, e as gjuhën tonë për vlerë të veçorisë kombëtare.

Kongresi i Manastirit i priu pavarësisë të shtetit shqiptar

by

PERPJEKJET PER ALFABETIN E SHQIPES/
1-kongrs1908jh11
Rruga e shkronjave shqipe, është rruga e gjuhës dhe historisë së popullit shqiptar. Rruga e shkronjave shqipe, është rruga e shkollës e librit dhe shkrimit shqip. Rruga e shkronjave shqipe, është rruga e jetës dhe rruga e lirisë shqiptare./ 
Shkruan : Ismail Gashi-Sllovia/
            Tash kur shkruajmë këta rreshta, në shënim të përvjetorit të shkronjave shqipe. Kthehemi 108 vjet mbrapa, më 14-22 nëntor të vitit 1908 në Manastir, tash qytet nën juridiksionin e IRJM , ku pat filluar punimet Kongresi me rëndësi të madhe për gjuhën, kulturën, historinë dhe çështjes shqiptare përgjithësisht. Ruga e shkronjave shqipe, është rruga e gjuhës dhe historisë së popullit shqiptarë. Rruga e shkronja shqipe, është rruga e shkollës e librit dhe shkrimit shqip. Rruga e shkronja shqipe, është rruga e jetës dhe rruga e lirisë shqiptare. Kongresi i Manastirit, eshtë njëra ndër ngjarje historike, dalur nga Rilindja Kombëtare dhe asaj të Lidhjes Shqiptare të Prizreni, që,tuboi personalitetet më të ditura, intelektualë dhe shkrimtarët më të angazhuar të gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare. Të cilët në këtë kongres, do të zgjedhin e vendosin njërën nga problemet themelore të gjuhës kombëtare shqipe, vendosjen e një alfabeti të përbashkèt të gjuhës shqipes. Kongresi i Manastirit u mblodh në kohën, kur Lëvizja Kombëtare Shqiptare, po arrinte kulmin  e qëllimet e saj kundër synimeve osmane e sllavo-greke, për të cilën shumë patriotë e pishtarë të shkrimit të shqipes flijuan jetën.
Rruga e mundimshme
 Përpjekjet e tyre për shqipen e shkruar kishin një vazhdë të përgjakshme në kohë dhe hapësirë shqiptare. Që nga viti 1462, kur merret dokumenti i parë i shkruar në gjuhën shqipe e gjerë në vitin 1908, kur u mbajt Kongresi i Manastirit, 36 shkronjat, shenjat grafike të cilat shënojnë 36 tingujt e gjuhës sonë, kaluan rrugë të mundimshme, shkronjat tona kaluan këtë rrugë sa edhe vet populli që fliste gjuhën e këtyre shkronjave. Sa me të drejtë Sami Frashri për këtë thotë; “Është për tu çuditur, qysh ka rrojtur gjerë më sot kombi shqiptarë, duke mos shkruar e duke mos kënduar gjuhën e vetë, kur janë humbur kaq kombe, që shkruanin e këndonin gjuhën e tyre. Siç janë syrjanët, kaldënjasit, latinët e të tjerë”. Kushtet e egra që i rrezikonin nga të gjitha anët, të cilat i kaloi alfabeti ynë, që nga osmanët, krahu oriental i lindjes, që synonin të përhapnin gjuhën dhe alfabetin e tyre, përmes mejtepeve e medreseve sa më bindshëm fenë islame e kultin e saj, në të cilat shkrimi i fëmijëve shqiptarë bëhej me alfabet arab. Kishat ortodokse, krahu tjetër i lindje ortodokse, në anën tjetër vepronin me alfabet grek, e një kohë edhe me atë sllav. Kishin të vetmin qëllim, shkombëtarizimin e shqiptarëve, sepse ndjenja shqiptare ishte pengesë që jo vetëm pengonte fenë islame dhe shtrirjen e ortodoksizmit, por, ajo edhe urrehej me gjelazi në formë e përmbajtje primitive. Patriarkana Greke, aleate e këtij morali të keq, mundohej me gjitha mjetet të formojë bindje, se shqiptarët janë të topitur për kulturë, madje shqiptarët nuk kanë asnjë dëshmi nga e kaluara e tyre primitive. Ky veprim grek mundohej të bind opinionin e kohës, se shqiptarët që më kohë nuk kanë pasur elementin qenësor kombëtar GJUHËN, mjetin elementar, jo vetëm kulturor, por edhe kombëtar. Ata injoronin, se gjuha e shqipe është gjuhë barbare. Andaj e mallkonin dhe e ndëshkonin çdo shqiptarë, që përpiqej të shkruante e të mësonte gjuhën kombëtare. E si duket, çdo veprim që me masa shtrënguese mundohej ta ndalonte i huaji, shqiptarëve iu shtonte  rrezistencën. Kjo përpjekje e vetëdisimit shumë shqiptarë të moteve të rëndë i ka bë të mëdhenj kombëtarisht. Përkundër urrejtjes e represalieve të të huajve kundër gjuhës, kulturës dhe popullit tonë, iluministët tanë, dëshmorë të gjuhës e kombit, kurrë nuk u përulën para sakrificave. Me vetsakrificë ata shkruanin abetare e tekste shkollore dhe ato i shpërndanin ndër bashkombasit, që të mësojnë gjuhën e tyre. Në këto rrethana, ata hapën edhe shkollat e para, si ajo e Korçës dhe simotrat e saj të mëvonshme. Nuk ka dyshim se fara e hedhur nga Naum Veqilharxhi, Pandeli Sotiri, P. K. Negovani, P. N. Luarasi e rreshti i madh pas këtyre pishtarëve të arsimit tonë kombëtarë, do të jetë ftillues i mbarsëm nga farëhedhësit e mirë, të niset kjo rrugë e mbarë e të vijë gjerë në ditët tona. Pionierët e saj të nderohen e të çmohen prej gjithë breznive që vijnë pas tyre. Kësaj rrugë të trasuar, kësaj kulle të madhe e të fortë, të cilës themelin ia vuan pishtarët tanë të lavdishëm, më vonë çdo shqiptarë atdhedashës “i ka vuar nga një gurë, që ajo të jetë edhe më e madhe e më e fortë”. Kjo është kalaja e kulturës sonë kombëtare sot.
Rruga e shkronjave shqipe
            Alfabeti ishte problem i dorës së parë për gjithë shqiptarët përparimtarë të shekullit 19-të. Megjithëkëtë, ky shekull kaloi pa e zgjedhur problemin e shkronjave të shqipes. Edhe pse kësaj rrugë rrugëtuan personalitetet e gjuhës dhe kulturës kombëtare, që nga Buzuku, Budi, Bogdani, Matrënga, Bardhi e të tjerë shkrimtarë të veriut, që veprat e tyre i shkruanin me alfabet latin, ata herë-herë tentuan që ato ti zëvendësojnë me ndonjë shkronjë të veçantë përshtatur natyrës fonetike të gjuhës shqipe. Shkrimtarët e jugut, të njohur me emrin Bejtexhi, Nazim Frakulla, H.Z.Kamberi. M.K.Çami, Dalip e Shahin Frashri e të tjerë, shkruanin shqipen me alfabet arab, nga të cilët nuk vërehet ndonjë tentim në drejtim të zgjidhjes së një alfabet të shqipes. Ndërsa arbreshët  matanë Adriatikut, patën  angazhime në zgjidhjen e alfabetit të gjuhës arbëreshe. Veçohet De Rada me dy Kongreset e mbajtura për gjuhën shqipe. Kamarda bëri tendencë për një alfabet të ri, por nuk pati jehonë /Alfabeto generalo Albano Epirotika/. Rrugës së shkronjave shqipe, pos individëve prinë edhe shoqëritë patriotike të shqiptarëve jashtë dhe brenda atdheut. Alfabeti gjatë ishte pikësynim i të gjithë shqiptarëve, sepse shkrimi i shqipes me shkronja të njësuara, peshonte edhe njësimin e vet shqiptarëve.  De Rada me të drejtë shkruante, “Alfabeti  nuk duhet të shkaktojë, që ne të zihemi si gratë” Kjo zgjidhje do të bënte një zgjim të tërësishëm dhe do të ndihmojë për shkëputje nga okupuesit dhe aspirantët grabitqarë. Përpjekjet e Rilindëseve ndikuan që ata të veprojnë të përbashkuar në çështjen kombëtare, ata krijuan alfabete të shqipes dhe ato i përhapnin ndër shqiptarët. Kështu, Naum Veqilharxhi hartoi alfabetin origjinal në vedi, të cilin u mundua ta përhap në Shqipëri. Kristoforidhi përdori alfabetin e veçantë me vetëm dy shkronja të huazuara nga greqishtja, Jubani përdori alfabetin latin edhe pse ai numërohej ndër autorët e parë të shekullit të kaluar me veprën “Raccolta di conti popolari rapsodia albanesi”. Edhe Pashko Vasa në vitin 1878 kishte një alfabet të veçantë, i cili pati afirmim bukur të gjerë dhe pati ndikim edhe në alfabetin e sotëm, për dallim ka vetëm 10 shkronja. De Rada me punën e tij prej vigani, gjashtë dekada u muarr me letërsinë dhe gjuhën shqipe, por edhe çështjes së shkronjave të shqipes nuk iu nda. Më 1836 botoi veprën  “Këngët e Milosaut” me alfabet latin, të kombinuar me disa shkronja greke e disa të tjera konvencionale. Kurse më 1894 dha një alfabet të veçantë të kombinuar me shkronja latine e greke. Më parë kishte botuar edhe një gramatikë në Firence më 1870, “Grammatica della lingua Albanese”. Kamarda hartoi tri alfabete të një pas njëshme. Më 1870 botoi alfabetin e tij më të përsosur i cili ofrohet shumë me këtë të sotshmin, edhe pse siç thamë më parë, ai nuk kishte ndonjë shtrirje të madhe, ai i jep shkas Kamardës të numërohet ndër filologët tanë të mëdhenj. Kuptohet edhe me veprat tjera nga fusha e gjuhësisë.
Përpjekjet shqiptare për alfabetin e shqipës
            Përpjekjet shqiptare për alfabetin e shqipes, gjatë gjithë shekullit 19-të, ishin të pandërprera. Nuk ka dyshim, patriotët e Rilindjes Kombëtare këtë çështje e kishin me prioritet që kërkonte zgjidhje të shpejt. Nuk mungonin shkrimet e angazhimet personale të autoriteteve kompetente, të shkrimtarëve dhe dijetarëve, as angazhimet e tyre në grupe dhe shoqëri të organizuara shqiptare jashtë e brenda atdheut. Një tentim për këtë çështje të madhe e njohim edhe nga i madhi Ismail Qemaili me bashkëveprimtarë, V. Pashën, Kristoforidhin e Hoxhë Tahsinin, Poashtu një tjetër iniciativë e njohur më 1869 dhe prapë më 1872,  që nuk u kororizuan me ndonjë sukses. Megjithëkëtë, këto njihen për fille të mbara në këtë drejtim. Filologu ynë i famshëm  Kristoforidhi edhe një herë tentoi më 1877 të bëjë një zgjidhje, por edhe kjo nuk doli fatlume. Megjithatë, këto tentime nuk janë të pafrytshme, meqë, mu këto ishin nisje e mbarë për një shtruarje të përbashkët të kësaj çështjeje kombëtare. Vetëm një vit pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit më 1879, u formua Shoqëria e Stambollit, çështjen e alfabetit e shtroi në përmasa të gjëra. Këtu mbahet mbledhja e 28 personaliteteve autoritative, mes tyre edhe tre Vëllezërit Frashri, Abdyli, Naimi e Samiu, së bashku edhe me P.Vasën, Said Toptanin, H. Tahsinin, Ali Vrionin, Koto Hoxhin, Ibrahim Dimën, Nikollë Bonotin, Anastas Frashërin e shumë atdhetarë të tjerë. Këto autoritete formojnë në Stamboll shoqërinë “Drita” dhe pas tre numrave të revistës me emërin “Drita”, revista merr emrin “Dituria”, e cila nga katër variantet e mundshme të alfabetit të kësaj shoqërie, ai i Sami Frashërti u bë bazë për hartimin e teksteve dhe veprave të botuara më vonë nga kjo shoqëri. Në shoqërinë e Stambollit u botua Abetarja e parë shqipe në 20.000 kopje, që doli me emrin “Alfabetore e Gjuhës Shqipe”. Alfabeti i kësaj shoqërie u njoh me emrin Alfabeti i Stambollit, ose edhe Alfabeti i Frashërve, i cili një kohë pati jehonë të madhe edhe në shumë koloni shqiptare, si në Bullgari, Rumani dhe në disa hapësira të trollit amë në Shqipëri. Çështja e një ABECEDE të gjuhës shqipe, ishte jo vetëm aktuale, por edhe e domosdoshme në këtë vlug të ngjarjeve historike të popullit tonë. Në të njëjtën kohë shqiptarët ishin përballur edhe me kërkesa të vështira politike teknike dhe praktike, për shkak të gjeturisë së shtypjes, mundësisë tipografike që dispononte autonomia turke. Se kishte disa propozime në këtë tubim.
Shekulli 20-të shqipen e gjeti pa një alfabete të përbashkët për gjithë shqiptarët
             Alfabeti i Stambollit dominoi shumë kohë, megjithatë, nuk pati shtrirje në gjithë kombin. Ai u përhap shumë në shqipen e jugut, ndërsa në veri dominonte Alfabeti i Shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës. Alfabeti i Stambollit u pranua për shumë arsye, në dorë të parë ishin arsyet politike, fonetike dhe gjeolinguistike, me të cilat ky alfabet ju dha grusht të fortë armiqve të gjuhës sonë në aspektin politik, ndërsa në parimin fonetik kishte “çdo shkronjë të ketë vetëm një zë dhe për një zë një shkronjë në vete”. Parim që nuk do të zbatohet as në Kongresin e Manastirit, edhe pse ky alfabet do të shërbejë për bazë dhe kishte idhëtar edhe Mjedjen. Për çështjen e alfabetit, përpjekjet shqiptare nuk marrin fund, Shoqëria e Stambollit përdori për bazë shkronjat dhe fonemat e alfabetit latin me çka iu kundërvu tendencave armiqësore të më parshme turkomane e grekomanë. Përkundër shtrirjes së tij në trollin shqiptarë, jashtë tij gazetat përdornin alfabetet e tyre të veçanta. Kjo ishte frymë e pa konsoliduar në shkallë të gjerë kombëtare dhe tendencë e pashuar nga armiqtë, që gjuha shqipe të mos ngrite nivelin e saj me shkronja të veçanta. Andaj, nga shqiptarët me kënaqësi vështrohej përcjellja e shkrimeve të saj, po aq sa vështrohej me kërcënim nga të huajt. Kështu vepruan “Albania”e Konicës, që ishte tribunë e shtypit të kohës, “Kombi” në Amerikë dhe të tjera, përveç Bukureshtit dhe Sofjes.
            Shekulli 20-të shqipen e gjeti pa një alfabet të përbashkët për gjithë shqiptarët. Sipas dokumenteve të njohura, shqipja e fillimit të shekullit 20-të, përdorte shtatë apo tetë alfabet të ndryshme, vitet e mëhershme në shkrimet e pakta të shqipes përdoreshin edhe 52 alfabete, nga kjo me të drejtë ankohej lexuesi i kohës, çka do të bënte i mjeri shqiptarë për ta kënduar gjuhën e tij? Cilat ti merr, e cilat ti lë? Gjendja e tillë për shqiptarët e atëhershëm, me shkallë të ultë të arsimimit, ishte shumë e komplikuar dhe kërkonte një zgjidhje sa më të shpejtë e fatlume. Përball forcave përparimtare kombëtare, armiqtë e gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve, përpiqeshin që me çdo kusht, ta mbanin popullin tonë në një gjendje pakrye. Disa nga ata dilnin gjëja se përkrahnin myslimanët, e  të tjerët dilni, se përkrahnin të krishterët. Kështu me këto “përkrahje” të njërës palë të pengonin palën tjetër, thjeshtë ata pengonin gjitha proceset shqiptare në këtë drejtim. Fundi i shekullit 19-të dhe fillimi i shekullit 20-të, përveç rritës së madhe të Lëvizjes Kombëtare për lirimin e shqiptarëve nga zgjedha pesë shekullore e Turqisë. Patriotët shqiptarë vazhduan luftën, lëvizja rritej, lufta politike pa aleatë thuaja vendnumëronte, ndërsa lëvizja kulturore zgjerohej. Rritej numri i krijuesve dhe veprave artistike në gjuhën shqipe si edhe numri i revistave, gazetave, shoqërive kulturore jashtë dhe brenda tokave tona, Rrjeti dhe niveli i shkollës shqipe u zgjerua, krahasuar me atë të fillimit në Korçë (7 mars 1887), Realisht u poqën kushtet që edhe çështja e alfabetit që ishte afër zgjidhjes të përkryhet. Me iniciativën e Klubit “Bashkimi” të Manastirit, u ftua Kongresi i Manastirit, i cili do të mbahej në Manastir prej 14 deri më 22 nëntor të vitit 1908. Për këtë ngjarje monumentale të gjuhës, kulturës dhe historisë shqiptare, që merret ndër ngjarjet dhe datë më e madhe historike e shpirtërore kombëtare, pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878, Kongresi i ABC-së shqiptare i priu shpalljes së Pavarësisë së  shtetit shqiptar, më 28 ëntor 1912 në Vlorë.
Roli i shoqatave “Bashkimi” dhe “Agimi”, e Shoqëria e Stambollit.
            Iinfluencë të madhe kishte kleri katolik i veriut At Gjergj Fishta, që atë kohë drejtonte shoqërinë “Bashkimi” në Shkodër. Temë e vetme e këtij Kongresi ishte zgjidhja e alfabetit të shqipes. Në Kongres morën pjesë 150 të deleguar nga të gjitha viset dhe kolonitë shqiptare, në mesin e tyre kishte edhe konzujë të huaj, në Kongres ishin të përfaqësuara edhe besimet fetare. Delegatët, sipas dëshmive të kohës, vinin të hipur në kuaj, ishin të veshur solemnisht dhe solemnisht priteshin nga shqiptarët anas të Manastirit me rrethinë. Përfaqësuesve në Kongres të Manastirit, vendorët para ndërtesës ku mbahej kongresi ju shtruan rrugën me qilima e sixhade, që nga ura gjer te ndërtesa tri katshe me kupolë, ku tuboheshin të deleguarit, të cilëve nga vendorët iu sigurua edhe roje për mirëvajtjen e sigurisë gjatë punës së Kongresit. Delegatët ishin nga Manastiri, Shkodra, Durrësi, Elbasani, Vlora, Gjirokastra, Shkupi, Kolonja, Janina, Selaniku, Bukureshti, Konstanca, SHBA-të, Sofja, Egjipti dhe Italia. Kongresi zgjati disa ditë. Për datën e fillimit ka mendime kontestuese, disa thonë  Kongresi filloi më 12 nëntor, disa mendojnë më 1 nëntor, madje një konzul serbë thotë se Kongresi u mbajt diku në dhjetor. Por, data e 14 nëntorit, sipas gjithë dokumentacionit dëshmon realitetin dhe saktësinë e vërtetë të mbajtjes së Kongresit të Manastirit. Kongresi që në fillim zgjodhi kryetarin e Kongresit Mit-hat Frashërin të birin e Abdyl Frashërit, Sekretare u zgjodh Parashqevi Qiriazi ndërsa nënkryetar i Kongresit u zgjodh Grigori Cilka dhe 11 anëtarë të tjerë. Kongresi zgjodhi edhe një Komision të zgjeruar nga shoqëritë “Bashkimi dhe “Agimi”, Shoqëria e Stambollit dhe personalitete tjera nga shoqëritë dhe kolonitë shqiptare, që pas diskutimeve, propozimeve dhe mendimeve të ndryshme, më 22 nëntor 1908 Komisioni solli një konkluzë. Në të cilën para Kongresit u sollën dy alfabete alternative të mundshme për përdorim të barabartë, të cilat vet koha, në zbatueshmërinë praktike të tyre, do të dëshmojë cili nga ata të merret për alfabet të shqipes dhe për gjithë shqiptarët. Për variant u moron Alfabeti i Stambollit dhe një alfabeti me bazë alfabetin latin. Komisioni dhe Kongresi vendosen, që në të gjitha shkollat dhe në të gjitha revistat dhe shkrimet e shqipes, të përdorën këto dy alfabete alternative. Komisioni përbëhej nga këta anëtarë: Atë Gjergj Fishta, Kryetar. Luigj Gurakuqi, Sotir Peci, Mit-hat Frashri, Shahin Kolonja, Dhimitrak Budi, Ndre Mjedja, Fehmi Topuli, Nuset Vrioni dhe Grigor Cilka, anëtarë. Të gjithë u zgjodhën me votë të fshehtë. Në këtë komision u zgjodhën personalitete eminente me qëllim të mos bazohen në alfabetet e deri atëhershme të përdoruar në gjuhën shqipe, edhe pse më parë Kongresi kishte vendosur që për alfabet të shqipes të mbështetej në alfabetin latin, i cili për gjitha parimet gjuhësore i përgjigjej shqipes. Komisioni mori për çdo tingull të shqipes veç e veç një shenjë grafike të veçantë, gjegjësisht për çdo tingull një shkronjë. Analiza e thellë e praktikës gjuhësore për disa tinguj kërkoi një punë e gjatë. Pas diskutimeve të rrepta,  të nivelit gjuhësor e shkencor, në mes të delegatëve në Kongres, u murr vendim, që disa tinguj të shqipes, duhet të shënohen me dy shenja grafike. Kështu që, më 22 nëntor 1908, Komisioni arriti të propozon qëndrim definitiv para Kongresit. “Pasi që u kënduan verbalist ditëve tjera, e pasi që e pamë, se puna që kishim bërë ishte mjaft e madhe, por jo aq sa të na kënaqë të gjithëve, e ti shërbente si përparim dhe diturisë ndër ne; Të shtyre edhe nga disa shkaqe të përjashtme e shtyem prapa, e me pëlqim të të gjithëve u vendos që: Të merret ABECE-ja e Stambollit, e me te së bashku, një ABECE thjeshtë latine, që të përdorën bashkërisht në mes të shqiptarëve”. Nga kjo vërehet, se Kongresi i Manastirit nuk e zgjodhi përfundimisht çështjen e alfabetit të shqipes. Por, Kongresi e thjeshtoi shumë rrugën e pakrye që deri atëherë e mundonte shkrimin e shqipes. Padyshim ky trasim lehtësoi shumë zgjedhjen definitive, që do të arrihet brenda një kohe relativisht të shkurtër më 1910. Korpusi fonetike e fonologjik i shqipes, ligjet dhe zhvillimet e brendshme të gjuhës sonë, përmbushen me 36 shkronjat e kërkuara kahmot, që janë përkatëse me 36 tingujt fonetik të shqipes, shkronjat me bazë latine të cilat i kemi sot të afërta me shkronjat e shumë gjuhëve të zhvilluara të botës. Prej këtu e tutje shqiptarët me punën e tyre i dhanë hov luftës dhe punës krijuese mendore edhe kundër pushtuesve dhe lakmisë së tyre për të imponuar shqiptarëve gjuhën e tyre. Hovi i zhvillimit të gjithmbarshëm të vetëdijes shqiptare për gjuhën dhe zhvillimin e vlerave pozitive shpirtërore kombëtare, dobësoi  furinë e synimeve imponuese dhe nëpërkëmbjen e këtyre vlerave kombëtare nga të huajt. 
    Kongresi i Elbasanit vendosi, që nga mesi i shtatorit të hap Shkollën Normale në Elbasan
            Për Kongresin e Manastirit gjithë pjesëmarrësit e në veçanti Fishta, Mjedja, Mit-hat Frashri, Gurakuqi, Grameno, Hilë Mosi, Bajo e Qerqiz Topuli e shumë të tjerë, kanë luajtur rol me rëndësi, alfabetet e të cilëve kanë pasur ndryshime gjatë kohës, gjerë në Kongresin e Manastirit. Vitet e para pas Kongresit të Manastirit filluan protestat shqiptare për mbrojtjen e alfabetit kombëtar të Manastirit, në Berat masa dogji abetaren me shkronja arabe-turke, ndërsa në Korçë protestuesit kënduan këngën e alfabetit shkruar nga mësuesja Parashqevi Qiriazi. Protesta u organizuan për mbrojtjen e alfabetit kombëtar të Manastirit nga gjonturqi dhe fryma greke. Në mbrojtje të alfabetit shqiptarët u organizuan edhe në Përmet e Elbasan. Përkundër kërcënimeve antishqiptare turke e greke, Kongresi i Elbasanit vendosi, që nga mesi i shtatorit të hap Shkollën Normale në Elbasan, e cila për shkak të rrethanave filloi punën  më  1 dhjetor 1909. 
Tash kur po përmbyllet një përvjetor, ka hyjë në shekullin e dyte, të moshës së moçme për shkronjat tona dhe nivelin e rritës së vlerave të gjuhës shqipe. Përkujtojmë vështërsitë dhe punën e mundimshme të atdhetarëve shqiptarë, përpjekjet shumëvjeçare të tyre, që ne sot të ligjërojmë e të shkruajmë alfabetin e trashëguar nga stërgjyshërit tanë të lavdishëm. Ky alfabet ka ngritur lartë kalanë gjithëdijes shkencore dhe vlerave shpirtërore të artit e kulturës sonë kombëtare. Sot jemi të barazuar me civilizimin e popujve që dikur ua kishin laminë, dhe ka bërë të na lakmojnë edhe ata, që dikur nuk na kanë shikuar me simpati, as neve për popull të moçëm, e as gjuhën tonë për vlerë të veçorisë kombëtare

107 vjet nga Kongresi i Manastirit – Lugina pa tekste në shqip

by

Në 107 vjetorin e Kongresit të Manastirit ku delegatët shqiptarë të të gjitha trojeve u dakorduan për alfabetin shqip ende nxënësit shqiptarë të Luginës së Preshevës nuk kanë mundësi të shkollohen me tekste në gjuhën shqipe.
Bllokimi nga Qeveria e Serbisë i mbi 100 mijë teksteve mësimore të Republikës së Kosovës për nxënësit shqiptarë të Luginës së Preshevës është sa i rëndë aq dhe i dënueshëm. Përderisa Serbia angazhohet për krijimin e “Zajednicës” në Kosovë me bekimin e Isa Mustafës dhe Hashim Thaçit, ajo vazhdon të mbajë të bllokuar që nga 10 shtatori të këtij viti donacionin me tekste mësimore të Republikës së Kosovës, duke diskriminuar nxënësit shqiptarë të Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës të cilët zhvillojnë procesin edukativo-arsimor pa tekste adekuate mësimore.
Të martën e kësaj jave në Bujanoc, Kryeministri i Serbisë Aleksandër Vuçiq e përgënjeshtroi vetë dhe publikisht argumentimin zyrtar të deritanishëm se arsyet janë procedurale, duke deklaruar se “nuk mund të lejohen tekste me mbishkrimin e Republikës së Kosovës dhe ku Adem Jashari paraqitet si hero kombëtar shqiptar”.
Edhe një herë Serbia vërteton se për shkak të pretendimeve të saj hegjemoniste ndaj Kosovës dhe qasjes së saj dominuese fashiste ndaj shqiptarëve, nuk ngurron që t’i shtypë të drejtat e garantuara ndërkombëtarisht të shqiptarëve të Luginës së Preshevës për t’u arsimuar edhe në gjuhën dhe kulturën e tyre kombëtare.
Me politikën e saj të mosnjohjes së diplomave të Republikës së Kosovës dhe vështirësimit të procedurave së nostrifikimit dhe njohjes së diplomave të universiteteve shqiptare në Maqedoni dhe Shqipëri; Serbia ka dëbuar me vite të tëra brezin më me perspektivë shqiptar nga Lugina e Preshevës; ndërsa me moszgjidhjen e problemit të teksteve mësimore për nxënësit e ciklit të parë dhe të dytë arsimor, ajo po vazhdon politikën e saj të asimilimit kulturor të shqiptarëve të Luginës së Preshevës.
Strukturat e Bashkimit Evropian do të duhej ta përfshinin si kusht në negocimin për anëtarësim të Serbisë çështjen e zgjidhjes së të drejtave kombëtare të minoriteteve, e veçmas të shqiptarëve të Luginës së Preshevës, si komuniteti më i shtypur në Serbi për shkak të pretendimeve politike të saj ndaj Kosovës dhe qasjes së saj armiqësore ndaj çdo gjëje shqiptare.
Po ashtu Qeveria e Republikës së Shqipërisë çështjen e të drejtave të shqiptarëve të Luginës së Preshevës ta përcaktojë si prioritet të saj sa i takon mekanizmave si Këshilli i Evropës dhe atyre të Kombeve të Bashkuara e veçanërisht si çështje kyçe kur merren në konsideratë marrëdhëniet midis dy vendeve.
Bllokimi disa mujor i teksteve mësimore të dhuruara nga Republika e Kosovës për nxënësit shqiptarë të Luginës së Preshevës dëshmon edhe më shumë se sa i dëmshëm ka qenë ky format dialogu i Brukselit i cili po thellon edhe më shumë armiqësitë, si dhe po e forcon agresivitetin e Serbisë.
Lidhur me vazhdimin e diskriminimit të Serbisë ndaj arsimit shqip në Luginën e Preshevës dhe mungesën e reciprocitetit në fushën e arsimit midis serbëve në Kosovë dhe shqiptarëve në Serbi përgjegjësinë politike e ka drejtpërdrejtë Qeveria e Kosovës të cilët i kanë lënë rrugë të lirë Serbisë në agresivitetin e saj.
22 nëntor 2015
Lëvizja VETËVENDOSJE!

KONGRESI I ALFABETIT SIPAS RAPORTIT ZYTAR TË KONSULLIT TE PERKOHSHËM BRITANIK NË MANASTIR

by

Nga Avzi Mustafa/
Pa dyshim se ngjarja më e madhe pas Lidhjes së Prizrenit është Kongresi i Alfabetit në Manastir. Ai kongres është një përpjekje vigane për ta ruajtur dhe për ta afirmuar identitetin kombëtar. Kongresi i Manastirit hyri në histori si “Kongresi i Abesë” ose si “Kongresi i alfabetit” pikërisht ngase ai mori vendime të rëndësishme për punën e shkrimit të gjuhës sonë dhe i dha fund kaosit që zotëronte aty, duke e hapur kështu rrugën e njësimit të plotë të alfabetit.
Alfabeti i gjuhës shqipe nuk ishte një problem thjesht simbolesh ose, siç thoshin në fillim qeveritarët osmanë, se harfat janë problem i shtypshkronjave, por në fakt ai ishte një problem politik. Alfabeti i përbashkët latin e vinte në pah qenien e kombit shqiptar si komb më vete përmbi dallimet fetare, e theksonte unitetin kombëtar të shqiptarëve dhe mbyllte rrugën e ndikimit ideologjik e politik të të huajve.
Para se të sillet vendimi i njësimit të shkronjave dhe i hapjes së shkollave në gjuhën amtare shqipe nuk u reshtën pa edhe përpjekjet që ta ndalojnë këtë fitore të madhe të shqiptarëve. Dhe, këtë nuk e bënë vetëm osmanet, por edhe greket, austro-hungarezët, italianet e serbet. Në këtë luftë, kleri me institucionet e saj ishte mjeti më i përdorshëm që vepronte për interesat e të huajve. Kleri u vu në shërbim të drejtpërdrejtë që të ndikojë mbi ndërgjegjen kombëtare te shqiptarët nëpërmjet fesë.
Kleri ortodoks grek nuk e njihte kombin shqiptar dhe gjuhën shqipe. Ai haptazi deklaronte se popullata ortodokse shqiptare është greke. Ai ua ndalonte shqiptarëve të këtij besimi ta flisnin gjuhën shqipe. Këtë e motivonte me pohimin e paargumentuar e qesharak se gjoja gjuha shqipe s’është gjuh’ e perëndisë, është e mallkuar nga Zoti” ‹1›.
Edhe kleri reaksionar katolik ka bërë përpjekje për ta ndaluar alfabetin shqip. Kleri katolik vepronte nga Vatikani dhe nga pozicioni i politikës së Austrisë. Këtë e shohim edhe nga grindjet e klerikëve katolikë, që propozonin dy variante të alfabetit, atë të “Agimit” dhe të “ Bashkimit” ose të mbështetej ai alfabet që e kanë përdorë autorët veriorë ‹2›. Kleri mysliman me institucionet e tija fetare dhe atyre shtetërore kishte për qëllim që shqiptarët e këtij besimi t’i identifikojë nëpërmjet fesë si “turq” dhe motoja e tyre ishte se “të kënduarit shqip është mëkatë”, ndërsa ata që shkruajnë libra me shkronja latine janë “kaurë” ‹3›.
Perandoria, sidomos në periudhën e xhonturqve, në mënyrë demagogjike – gjoja se përpiqet që në shkollat turke të hyjë edhe gjuha shqipe – nga ana tjetër nëpërmjet hoxhallarëve fanatikë dhe pushtetarëve shqiptarë në administratën turke vepronte të kundërtën – se gjoja popullata shqiptare e besimit mysliman nuk i përfill këto shkronja dhe se ata kërkojnë që gjuhën shqipe ta shkruajnë me shkronja turko-arabe, ashtu si është shkruar Kurani Kerim.
Në anën tjetër veprimtarët më të shquar të lëvizjes kulturore dhe arsimore e kishin formuar edhe Komisionin për Hartimin e Alfabetit Shqip, si “Shoqërinë e të shtypurit shkronja shqip”, pastaj kishin vënë një bazë të mirë të përdorimit të shkronjave latine dhe ata i kishin përgatitur me këto shkronja edhe tekstet shkollore për shkollat që do hapeshin si p.sh. “Abetarja e gjuhës shqip”, “Shkronjëtoreja” (gramatikën), “Dheshkronja” (Gjeografia), “Këndonjtoreja”, “Arifmetika”, “Mirëvetia” (Mësimet e moralit) etj.
Me të dëgjuar se do të mbahet një kongres për shkronjat shqipe dhe se do t’i jepej fund kaosit të përdorimit të alfabeteve të ndryshme, armiqtë – sidomos të oligarkia fetare – u bënë shumë të egër, duke mos lënë asnjë gur pa lëvizur që shqiptarëve ky organizim madhështor t’u dështojë dhe kështu të futet edhe më tepër përçarja ndërmjet shqiptarëve.
Te organizatorët e Kongresit të abc-së dominonte edhe një dozë e frikës e dyshimit, se nëse dështon ky kongres i shkronjave, përçarja do të ishte edhe me e madhe ndërmjet shqiptarëve. Këtë dozë të frikës e dëshmon edhe shkencëtari Hasan Kaleshi në punimet e tij rreth alfabetit të gjuhës shqipe. Ai thotë: “Edhe pse se në fillim u përkrah alfabetin latin, por më vonë, nën presionin e qeverisë, sidomos të një pjese të madhe shqiptarësh që zinin pozita jashtëzakonisht të larta, u hoq dorë. ‹4›. Duke i shfletuar revistat dhe gazetat e ndryshme të kohës Hasan Kaleshi do të japë një tablo kësaj ngjarje. Shkrimi nga numri i parë doli në gazetën “Besa” të Stambollit, pikërisht në ditën kur delegatët u nisen për në Manastir. Ai do të citojë: “Të hënën mbrama u nisën me tren për në Arnautllëk: Ismail Hakki, hoxha Vildan efendiu, Shaqir efendiu, Fazil pashë Toptani, deputet i Prishtinës Faut pashë Prishtina, Riza beg Dibra, Maliq beg Luma, të gjithë anëtarë të shoqnisë shqiptare “Bashkimi” në Stamboll”. Në stacion u përcollën nga një shumicë e anëtarëve të klubit. Me këtë rast para nisjes së trenit, haxhi Vildani e mbajti një fjalim të bukur dhe u prit me duartrokitje të madhe. Haxhi Vildan efendiu, pasi e demaskoi sundimin despotik të Abdulhamitit dhe e lavdëroi kushtetutën, ai e theksoi nevojën e bashkimit të shqiptarëve, të cilat tani do të bashkohen edhe me një alfabet. E alfabeti – tha haxhi Vildani – është një vegël e fuqishme që i përshtatet më së miri gjuhës së tij. Prandaj shqiptarët e zgjedhin alfabetin shqiptar. Turqit gjithashtu nuk kishin shkronja për ta shkruar gjuhën e tyre – ata i kanë adaptuar shkronjat arabe. Sa për drejtimin se si lypsej të shkruhej – nga e majta në të djathtë, apo nga e djathta në të majtë – kjo nuk është punë me rëndësi. Sa i përket fesë, ajo i takon zemrës së njeriut, kështu që secili është i lirë t’i ketë pikëpamjet e veta” ‹5›. Frikë e madhe në Kongres ekzistonte se cili do të jetë qëndrimi i delegatëve të klubit të Stambollit, sepse në klubin e Manastirit mbretëronte një bindje e thellë se ata janë në realitet delegatë të xhonturqve dhe se do ta ndryshojnë mendimin dhe pjesa më e madhe do të kërkojë përvetësimin e alfabetit arab.”. ‹6›.
Mirëpo nuk ndodhi asgjë e keqe, por ndodhi ajo që shqiptarët dolën edhe më të bashkuar dhe i dha fund kaosit të alfabeteve që përdoreshin deri në këtë Kongres. Dy ditë pas përfundimit të kësaj ngjarjeje të madhe konsulli britanik do të japë raport mbi këtë kongres. Ky raport dërgohet 24 Nëntor 1908. Aty konsulli do ta informojë zotin Edward Grey me sa vijon:”

(Nr. 827)
I nderuar,
“Në praktikë, deri tani, kongresi ka pasur sukses të madh, por nuk është i përfunduar. Pesëdhjetë delegatët e pranishëm përfaqësonin të gjithë shqiptarët pa dallim – Gegë, Toskë, Katolikë dhe Ortodoksë. Përderisa klerikët ortodoksë nuk e përkrahnin Kongresin, meqë e zvogëlonte ndikimin e alfabetit grek dhe kishës mes shqiptarëve ortodoksë, një pjesë e priftërinjve katolikë nga Sentari ishin nga ata që më shumë e përkrahnin atë.” (Raporti i konsullit britanik që e posedojmë është pronë e Qeverisë Britanike dhe mban nr. 8 – Arkive, Europa Juglindore, 9 dhjetor FD.371/561)
Pas shumë mbledhjeve mbyllura dhe të hapura më në fund do të arrihen përfundime shumë pozitive e, mbi të gjitha, eliminimin e alfabeteve të ndryshme dhe përqafimin e alfabetit të Stambollit me disa plotësime, kurse si gjuhë e përbashkët të merret e dialekti i Skutarit , që është i afërt me të gjitha të folmet shqiptare.
Kongresi kishte edhe karakter politik – bashkimin e shqiptarëve pa dallim krahine e besimi, si dhe vendosjen e një bashkëpunimi në nivel kombëtar. Për këtë konsulli në raportin e tij do të shkruajë: “Si rezultat i kësaj, katër ose pesë alfabete u eliminuan, kurse njëri prej tyre, i ashtuquajturi alfabet i Konstantinopolit me shkronja italiane, i miratuar për përdorim të përgjithshëm, përveç për modifikime të caktuara, u vendos të përdoret në dialektin e Skutarit. Delegatët mbetën shumë të kënaqur me rezultatet e Kongresit. Ata shohin në të një hap drejt bashkimit kombëtar dhe është rast i parë që i ka bashkuar shqiptarët që nga koha e Aliut të Janinës”.
Gjithashtu konsulli do të njoftojë edhe pse kishte edhe dilema ato se së shpejti do të mbahet edhe një kongres për t’i eliminuar të gjitha ata. “Kongresi i dytë do të mbahet në Janinë më 1910, ku ekziston një bindje se do të ketë pjekuri të mjaftueshme për një marrëveshje të tërë”.
Siç dihet, nga organizatorët e Kongresit u vendos që mbledhjet plenare të ishin të hapura për të gjithë shqiptarët, si edhe për të tjerët që kishin ardhur për ta përkrahur ose si dëgjues nga të gjitha krahinat e Shqipërisë, si dhe nga kolonitë e shoqatat e ndryshme nga vendet botës. Manastiri në ato ditë bashkë me Dragorin flitnin vetëm shqip, kurse kënga dhe vallet me veshjen e bukur shqiptare, si plisi i bardhë e fustanellat, opingat e shamitë, tirqit e mitanët me gajtanët e zi, Manastirit i jepnin koloritin e hijeshisë si asnjëherë më parë. Mbi 400 të ardhur, si dhe shumë qytetar anembanë tokave shqiptare, si nga Malësia ashtu edhe nga vegjëlia, i treguan botës se shqiptari s’ka asgjë të përbashkët me osmanët. Nga turma shpesh po dëgjohej edhe kënga “Gjithë Ballkani qirilisht / En Shqiptari shqiptarish”.
Kongresi zgjodhi një komision prej 11 anëtarëve, që delegatët këtyre ua dhanë besimin e plotë dhe u betuan se do të pranojnë se ç’do të vendosë ky komision. Këta njerëz të besuar ishin shumë të vetëdijshëm se një ndër faktorët që mund të paraqesë pengesë ishte çështja e librit të shenjtë të myslimanëve, Kur’anit. Ky libër i shenjtë mund të paraqiste problem. Shumë çështje u biseduan në mbledhjet e veçanta, por biseda bëheshin edhe me grupe delegatësh edhe me njerëz nga masat popullore. Në një nga ato mbledhje u diskutua edhe përkthimi i Ku’ranit në shqip. Si duket, një ndër pyetjet ishte a se mund ta arrinte vlerën e vërtetë përkthimi i Ku’ranit në gjuhën shqipe. Dhe, a mund të bie poshtë mendimin i Sheh-ul Islamit, i cili trumbetonte se është “mëkat” që myslimanët shqiptarë ta mësojnë gjuhën me shkronja kaurre e ta këndojnë Ku’ranin në gjuhën që nuk e njeh Zoti. Se a ishte temë diskutimi përkthimi i Kur’anit në shqip na dëshmon edhe raporti i konsullit britanik. Në raport thuhet: “Janë mbajtur disa mbledhje me dyer të mbyllura dhe nuk përjashtohet mundësia që njohja e përkthimit shqip të Kuranit, që thuhet se tashmë ekziston në fshehtësi, të ketë qenë temë diskutimi”.
Njeriu kryesor rreth kësaj çështje ishte ngarkuar përfaqësuesi nga Shkupi Hafiz Ibrahim Shkupi. Ai edhe më herët, por edhe me pjesëmarrësit në ditët e mbajtjes së Kongresit, kishte biseduar me udhëheqës fetarë, si: Ali Afiz Korça, Faik Vildani nga Lumnica (Ribnica) e Rekës së Epërme, Haki Mbroja e shume të tjerë, se çfarë mendimi kanë mbi shkronjat e mbi shkollën në gjuhën shqipe.
Kur ishte temë diskutimi përkthimi i Ku’ranit, mbi tavolinë qëndronin fragmentet e përkthimit të Kur’anit nga Naim Frashërit, të botuar në librin “Thelb’ i Kur’anit”, që është botuar në veprën e tij “Mësime” në vitin 1894, si dhe dorëshkrimin i Ilo Mitko Qafzezit, përkthyer nga gjuha angleze prej përkthyesit Georg Sale.
Në çastin e diskutimit të përkthimit të Ku’ranit në gjuhën shqipe, kryetari i Komisionit Gjergj Fishta i lexoi disa fragmente të përkthimit të Ku’ranit, i cili ia dha bukurinë e gjuhës shqipe, ku fjala e Kuranit u dëgjua në shqip dhe tingëllonte edhe më bukur se në gjuhën që nuk kuptohej. Në një moment befas u çua në këmbë delegati i Shkupit, Ibrahim Shkupi, dhe e shtrëngoi fort për qafe dhe lëshoi lot gëzimi e tha: “Zoti është i të gjithëve. Zoti është Krijuesi i botëve dhe i kombeve, pra edhe i shqiptarëve”.
Krahas shkronjave, çështja arsimore dhe kulturore në këtë Kongres ishte pjesë e pandarë e diskutimit, ku u shtrua nevoja që t’i jepej hov më i madh arsimit në gjuhën amtare. Aty me vendosmëri kërkohej që në të gjitha shkollat shtetërore turke, fillore, qytetëse, si edhe ato shkolla ku komuniteti ortodoks mësonte në gjuhën e kishës, që edhe ata të kalojnë në shkolla shqipe. Xhonturqit, siç kuptojmë nga Raporti, nuk e kishin pritur se shqiptarët do të hapin shkolla ku mësimi do të zhvillohej vetëm në gjuhën shqipe, kurse gjuha turke do të mësohej si gjuhë mësimore nga viti i katërt e më lart.
Sipas Raportit, kuptojmë se shqiptarët me një shpejtësi të madhe, bile ende pa përfunduar Kongresi, u hapën dhe u rihapën disa shkolla në gjuhën shqipe “Është shumë e rëndësishme se arsimi shqiptar ka përfituar mbase më shumë se çdo arsim tjetër me ndryshimin e qeverisë. Një shkollë shqipe është hapur në Elbasan (raportuar nga z. Heathcote nr. 54 më 22 gusht). Në Korçë dy shkolla shqipe të mbyllura nga ish-qeveria janë rihapur, duke shtuar edhe kurse të arsimit të mesëm. Autoritetet e vilajetit e kanë përfshirë shqipen edhe në shkollat e mesme turke dhe kanë aplikuar për tridhjetë profesorë shqiptarë”.
Siç u pa, nga Kongresi i Manastirit dolën një sërë përfundimesh dhe dhanë sinjalin se shqiptarët në momentet e vështira dinë të bashkohen pas dallim besimi e krahine. Edhe pse Komiteti Xhonturk në Kongres shtirej se po mban paanësi dhe të bindur se do ta kenë shumë vështirë që shqiptarëve t’u imponojnë detyrime mbanin shpresë se nëpërmjet fanatikëve fetarë, si dhe reaksionareve të ndryshëm që punonin në dëm të shqiptarëve në Kongres, nuk e treguan fytyrën e vërtetë. Konsulli në Raport do të shkruajë: “Turqit e rinj e kanë mirëpritur kongresin shqiptar. Shumica prej tyre kanë qenë prezent dhe delegatë të Komitetit e kanë drejtuar atë. Bisedimet që kam pasur me anëtarë të komitetit, nuk mbështesin synimin për ta parë këtë lëvizje shqiptare si shqetësuese. Ata, si duket, e njohin inteligjencën superiore dhe temperamentin aktiv të shqiptarëve dhe shpresojnë në trajtim të matur për t’i bërë ata elementë fuqie e jo rreziku. Por, ata e dinë mirë se do të jetë vështirë që në mënyrë efektive t’u imponojnë shqiptarëve obligime, siç janë furnizimi me ushtarë dhe tatime. Për më tepër, ekziston një lidhje mes shqiptarëve dhe pjesës qendrore të regjimit të ri në formë të shumicës së liderëve të kryengritjeve ushtarake, siç janë Enver, Selahedin dhe Niazi Beu, dhe të një numri të madh të oficerëve ushtarakë këtu, të cilët edhe pse me arsimim turk janë me origjinë shqiptare dhe u përkasin krahinave shqiptare” .
Menjëherë pas mbylljes së Kongresit veziri Haki Pasha që në bisedën e parë në Këshillin e Ministrave do ta shpreh urrejtjen e qeverisë për “lëshimet” të xhonturqve ndaj shqiptarëve. Ai do të shprehet kështu. “Rreziku më i madh për Turqinë nga të gjitha kombet që jetojnë nën perandorinë tonë janë shqiptarët” ‹7›. Hovin që morën shqiptarët duhet t’u ndërpritet “ata ( shqiptarët) duhet t’i ndajmë e t’i përçajmë e t’i shtypim e t’i dermojmë sa mos kenë më fuqi të ngrihen” ‹8›.
Xhonturqit dhe aleatët e tyre, nëpërmjet disa deputetëve tradhtarë dhe disa feudalëve dhe fanatikëve fetarë, përsëri e shtruan problemin e çështjes së alfabetit në Parlamentin e Turqisë. Këta dolën me tezën se popullsia myslimane “gjoja ka qenë dhe janë për alfabetin turko-arab, i cili njëherazi është dhe alfabet i Kur’ anit, kurse alfabeti latin e prish fenë myslimane dhe se me të nuk shkohej në Qabe” ‹9›. Dhe, kështu xhonturqit nuk lanë gurë pa lëvizur për të sjellë huti e përçarje te shqiptarët nëpërmjet propagandës antikongresiane dhe antishqiptare. Ata ia arritën qëllimin, ashtu që më 23 korrik 1909 e përgatitën dhe organizuan Kongresin e Dibrës, ku dolën me tezën se “në këtë Kongres u mor vendimi, që ky të lihej në pëlqimin e vetë popullatës së çdo krahine” ‹10›.
Si pushteti, ashtu edhe shtetet fqinje ndërmjet propagandave nga ma të ndryshmet, si përdorimi i metodave më të egra (burgosjet, internimet, helmimet, vrasjet), e sidomos me intrigat që dilnin nga komitetet e xhonturqve të rinj në bashkëpunim me forcat reaksionare, kishin arritur që të ndikojnë ose t’i lëkundin anëtarë edhe të klubeve e disa të bëhen oportuniste e disa të veprojnë, bile edhe më keq se pushteti ashtu si veproi klubi i studentëve “Makfel” në Aksaraj.
Ndërkohë simpatizuesit e shkronjave turko-arabe nga klubi i Aksarajit “Mahfel” dërguan njëfarë Arif Hiqmeti, kinse gazetar, nga fshati Llojan i Kumanovës që ta studiojë gjendjen dhe të kontaktojë me parinë myslimane për të krijuar një besim se shkronjat turko-arabe janë shkronjat e Zotit dhe ai di vetëm ato t’i lexojë, kurse shkronjat gjahure Zoti nuk i pranon dhe i dërgon të gjithë në xhehenem ‹11›.
Çështja e alfabetit shqip dhe e shkollës shqipe ishte një ndër faktorët kryesorë për një luftë gjithëpopullore. Sipas një enciklopedie serbo-kroate-sllovene, libri II në faqen 650 thuhet: “Se lufta e shqiptarëve ishte pikërisht rezultat i asaj që Turqia dëshironte që shqiptarëve t’ua imponojë alfabetin turk dhe ta pengojë këtë… andaj ngriti shumë kazerma xhandarmerie në vendet me popullatë shqiptare, hapi shkolla turke dhe, në fund, bëri edhe çarmatimin e tyre”. ‹12›.
Lufta për alfabetin dhe për shkollën shqipe u bë e ashpër dhe nuk mban mend asnjë histori të arsimit kombëtar kaq të përgjakshme, siç është historia e arsimit shqiptar.

Referencat:
1. Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë 1972, f. 120)
2. Po aty , f. 122)
3. Po aty, f. 120)
4. Kaleshi,Hasan:Disa aspekte të-luftës për-alfabetin shqip në-Stamboll : (http: //olsijazexhi. wordpress.com/2012/12/08/
5. Kaleshi , po aty
6. Kaleshi, po aty.
7. Kongresi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i manastirit, f. 114)
8. Po aty)
9. (“Rufeja”, 14.02.1910).
10. (Historia e Shqipërisë, Kongresi i Dibrës, vëll. II, 300-302.)
11. Mustafa, Avzi Gjurmë ndër vite,, UISHN, Shkup,2014, f.107
12. Po aty, f. 100)

13. (Kongresi, 12

KONGRESI I PARË MBARËKOMBËTAR I ALFABETIT NË MANASTIR-BASHKOI KOMBIN DREJTË PAVARËSISË

by

Nga: Prof. dr. Vebi Xhemaili/

Menjëherë pas shpalljes së  Kushtetutës, ku faktori shqiptar luajti një rol të rëndësishëm në jetën konstitucionale të Perandorisë Osmane, nisën përsëri kërkesa dhe konsultime midis rretheve atdhetare për thirrjen e një mbledhje mbarë kombëtare, ku do t’u jepej zgjidhje problemeve arsimore por do të shqyrtoheshin edhe probleme tjera të kohës. Vendosja  e një alfabeti unik u përgatit gjatë kohë nëpër shoqëritë shqiptare u gatua gjerë e gjatë,  shpeshherë midis rilindësve tanë pati edhe polemika tejet të ashpra, pasi bëhej luftë për vendin e parë  se cili alfabet duhet të dominojë në trevat shqiptare. Këto tone polemizuese vazhduan për një kohë të gjatë, pasi duhej kaluar “vija” midis jugut, veriut dhe asaj turke-arabe. Ky tranzicion shqiptar dhe përzierja e pushtetit turk, së bashku me kishën greke, kishin lënë pasoja të rënda në mentalitetin e vetë shqiptarëve, pasi shumica shqiptarëve në këtë kohë nëpër shtëpitë e tyre flitnin me kurajë gjuhën turke, bile disa krenoheshin me turqishten dhe fare nuk donin të dëgjonin për gjuhën e nënës, e cila duhej të ishte si gjuhë zyrtare në Shqipëri. Pas vdekjes së Skënderbeut, gjuha shqipe ishte në margjina të vetë intelektualëve dhe nëpunësve shqiptarë, që flitnin vetëm turqisht dhe krenoheshin me  këtë gjuhë aziatike. (V.Xh.) Për fat të keq të popullit, nëpunësit shqiptarë, apo më mirë thënë, klasa sunduese politike shqiptare e cila luftonte për të mbrojtur interesin e Perandorisë,  kurrë nuk e përdorte gjuhën e nënës, as edhe në biseda private sa për t’i bërë qejfin pushtetit dhe administratorëve turq. Në të shumtën e rasteve edhe këta nëpunës dhe ushtarakë, identifikoheshin me ata, si osmanlinj, duke e  harruar kombin dhe origjinën e vet.

Por, falë rilindësve historiku i kombit dhe Flamuri i Skënderbeut nuk u lanë në harresë, ashtu siç dëshironte politika asimiluese  turke. (V. Xh).

Rilindësit aktualizuan gjithnjë e më shumë këtë çështje kombëtare, problemi shqiptar për gjuhën u aktualizua deri në organet më të larta të pushtetit, aktual turk. Rol të rëndësishëm kanë luajtur disa shoqëri e shoqata të ndryshme kombëtare gjatë epokës së Rilindjes. Ky problem jetik ndër shqiptarë do të përfshijë edhe revistat dhe gazetat e ndryshme të kohës. Në këto momente tejet kritike për kombin shqiptar, kur administrata turke favorizonte vetëm ata qytetarë që deklaroheshin osmanlinj, atdhetarët shqiptarë i thanë jo kësaj politike antikombëtare dhe morën  iniciativën për mbajtjen e Kuvendit mbarëkombëtar në Manastir. Në këto kthesa të mëdha historike, kur ishte në pyetje mbrojtja e identitetit kombëtar, rol historik ka luajtur Klubi Shqiptar i Manastirit “Bashkimi”. Ky klub ndër të parët  ngriti zërin lart, duke i dalë zot kombit brenda dhe jashtë Shqipërisë, u bë një ndër klubet më të rëndësishme që luajti rol të veçantë  në formimin  e klubeve të tjera dhe në zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare  në periudhën e regjimit xhonturk.[1] Prandaj, shumë shpejt mori mbështetjen edhe të klubeve të tjera në tërë Shqipërinë etnike dhe të diasporës shqiptare.

 

KONGRESI I MANASTIRIT

 

Thirrja e këtij Kongresi historik u bë në qendrën diplomatike të shqiptarëve në Manastir, prej 14-22 nëntor 1908. Në Kongres morën pjesë përfaqësues të shtresave të ndryshme shoqërore: intelektualë e personalitete të dalluara të Lëvizjes sonë kombëtare, numri i mysafirëve arrinte në më shumë se 300 veta, por nga ata që përfaqësonin të katër vilajetet ishin 50 përfaqësues, prej tyre kishin të drejtë vote 32 ku bënte pjesë edhe Emin bej Shkupi dhe 18 përfaqësues të tjerë pa të drejtë vote, një ndër ta pa të drejtë vote ishte edhe Rog Berisha që vepronte në Shkup.[2]

Në Kongres kishin përfaqësues edhe shoqëritë shqiptare nga Egjipti, Stambolli, Selaniku, Italia, Bullgaria, Rumania dhe Amerika. Sipas raportit të konsullit rus I. Zhivnojevit, në Kongres morën pjesë së bashku myslimanë, katolikë dhe ortodoks nga të gjitha trojet e Shqipërisë Etnike.[3] Në Kongres merrnin pjesë edhe ushtarakë me grada të larta; si gjeneral Fadil Pasha, Zija Pasha dhe valiu i Vilajetit të Manastirit, Hivzi Pasha dhe udhëheqës të çetave shqiptare; Çerçiz Topulli dhe Mihal Grameno.[4] Në këtë Kongres nuk ishte i pranishëm atdhetari i palodhshëm i çështjes kombëtare, Dervish Hima, i cili nuk mundi të marrë pjesë, pasi që turqit e rinj mbanin të burgosur në Selanik, me akuzë se ka kërkuar  ndarjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane, shpalljen e autonomisë së Shqipërisë dhe zyrtarizmin e shkollave dhe përdorimin e gjuhës shqipe.[5]

Kongresi i Manastirit u hap në mënyrë solemne më 14 nëntor 1908. Në seancën plenare, Kongresin e ka udhëhequr dhe përshëndetur Fehim Zavalani, kryetar i Klubit të Manastirit, ku ishin të pranishëm mbi 400 veta, mysafirë dhe përkrahës të Kongresit.[6] Sipas të dhënave më të reja historiografike dhe dëshmive nga terreni, Kongresin e ka përshëndetur edhe myftiu nga Tetova, Rexhep Nuredin Voka, i cili në këtë kohë ka qenë aktiv edhe në Klubin politik “Bashkimi” të Manastirit.[7] Ky nga viti 1900 mbante lidhje të ngushta me familjen Qiriazi, para se të emërohet myfti në Manastir, për të mësuar shkrimin dhe leximin e gjuhës shqipe.[8]

Nga Manastiri merrte pjesë si delegatë edhe Selahedin Beu[9], sëbashku me Gjergj Qiriazin,  ky i fundit ishte edhe anëtar i Komitetit të Fshehtë Shqiptar për lirinë e Shqipërisë, themeluar në Manastir, në vitin 1905. Në këtë Kongres, Qiriazi ishte zgjedhur për nënkryetar, po ashtu këtë post e mbante edhe në klubin “Bashkimi”. Shtëpia  e tyre ishte qendër e Lëvizjes Kombëtare për çlirimin e Shqipërisë, ku mblidheshin patriotët më të shquar të kohës, si Bajo Topulli, kolonel Halit Berzeshta,  Fehim Zavalani e të tjerë.

Në prag të Kongresit, Rexhep Voka tashmë ishte personalitet i njohur politik, pasi kishte marrë pjesë si përfaqësues i  Tetovës, në Kuvendin e Ferizajt, më 23 korrik 1908. Në këtë Kuvend, Rexhep Voka kishte mbrojtur fuqishëm lëvizjen xhonturke, duke favorizuar “Hyrijetin” dhe ishte shprehur haptazi kundër absolutizmit të Sulltan Abdyl Hamitit. Nga kjo kohë, në qarqet xhonturke, Rexhep Voka gëzonte autoritet të madh si përkrahës i ideve liberale. Ky në saje të qëndrimit pro lëvizjes xhonturke, u emërua në postin më të lartë fetar, myfti i Vilajetit të Manastirit.[10] Ky vilajet, në atë kohë  përfshinte Manastirin si qendër, me disa qytete të tjera të Shqipërisë Lindore, ku bënin pjesë  edhe 2200 fshatra.[11]

Seanca solemne u mbajt në sallën e klubit politik “Bashkimi” të Manastirit.  Në orët e pasdites kishte filluar  seanca plenare e Kongresit, ku delegatët për mirëmbajtjen e punës së Kongresit, me vota të fshehta zgjodhën kryesinë e punës. Delegatët zgjodhën kryetar Mid’hat Frashrin, delegat i klubit të Selanikut dhe Janinës[12], për nënkryetar Luigj Gurakuqin dhe Gjergj Qiriazin nga Manastiri, për sekretar Hil Mosin, Toma Abrahamin dhe Nyzhet Vrionin.[13]

Është me rëndësi të theksohet se Kongresi mbajti gjashtë seanca të mbyllura, tejet sekrete. Më së shumti, këto seanca u mbajtën në hotelin “Liria” të Themistokli Gërmenjit, ku ishin vendosur shumica e delegatëve. Edhe pse Kongresi ishte i monitoruar nga  pushteti i atëhershëm, delegatët arritën të diskutonin në këto seanca edhe për çështje politike. “Në këto seanca u morën vendime të rëndësishme politike në lidhje me statusin juridik-shtetëror të Shqipërisë”.[14] Pjesëmarrësit njëzëri u zotuan se këto vendime me peshë kombëtare nuk do të publikohen, por do të ruhen në sekretin më madh nga vetë anëtarët.[15]

Në ditët e para të mbledhjeve të kongresit dominuan diskutimet rreth zgjidhjes së çështjes së alfabetit unik të gjuhës shqipe. Rexhep Voka, pasi ishte  myfti i Vilajetit të Manastirit, u bë nikoqiri dhe përkrahësi kryesor i Kongresit për alfabetin arab[16]. Rexhep Voka bashkë me Fehim bej Zavalanin ishin nikoqirë  dhe drejtuesit kryesorë të këtij Kongresi. Të dy lexuan referate; Fehim beu lexoi referatin e tij me titull: “Përhapja e civilizimit dhe shkencës në Shqipëri”, ndërsa Rexhep Voka më 19 nëntor, mbajti kumtesën e tij me temë: “Dobitë e bashkimit të të gjithë shqiptarëve dhe bashkëpunimi i tyre me Komitetin xhonturk.[17]

Në ditën e tretë delegatët e zgjodhën komisionin për çështjen e alfabeti.[18] Siç dihet, që në fillim zgjidhja e këtij problemi dominues ndeshi në vështirësi, sepse ende fuqishëm ndiheshin ndarjet krahinore, të cilat luftonin për dominim lokal mbi pjesët e tjera të Shqipërisë. Disa veprimtarë shkuan aq larg sa që tentuan të tregonin alfabetet e tyre të shkruara deri në atë kohë, përpiqeshin me dhe pa argumente të tregonin për lashtësinë e alfabetit të tyre. Ata synonin që alfabeti i tyre të zgjidhet prej Kongresit si alfabet i vetëm i gjuhës shqipe.[19] Por, pas një kohe u qetësua paksa situata, filluan diskutimet koncize dhe të qenësishme nga ana e një pjese të delegatëve të shquar, siç ishin Hil Mosi, Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta e të tjerë. Në këtë situatë për qëllime kombëtare  që ti kontribuojë unitetit  në punën e Kongresit doli në foltore Gjergj Fishta, delegati i shoqërisë “Bashkimi” nga Shkodra. Në diskutimin e tij rreth alfabetit të shoqërisë së përmendur të Shkodrës  tha: ”Unë s’kam ardhur këtu që të mbroj asnjërin nga alfabetet por kam ardhur që të bashkohem me ju dhe do ta pranoj atë alfabet të cilin do ta caktojë Kongresi si më të dobishëm për të mirën e popullit tim”. Këto fjalë bindëse të Gjergj Fishtës lanë përshtypje te delegatët e Kongresit. Pas mbarimit të fjalës së tij delegati i Shkupit, Hafëz Ibrahim efendiu u lëshua drejt tij dhe me dy duar e përqafoi fuqishëm me lot në sy. Ky shembull vëllazëror midis shqiptarëve pa dallim feje e kishte forcuar edhe më fortë unitetin e të gjithë delegatëve në sallë në  ruajtjen e frymës kombëtare të Kongresit.[20]

Në këtë kongres, Parashqevi vepron si sekretare e komisionit të alfabetit që mblidhej në shtëpinë e Qiriazëve në Manastir.[21] Ishte nënkryetare e Klubit “Bashkimi” dhe njëherësh u zgjodh  edhe nënkryetare e Kongresit të Manastirit. Me këtë rast, mes tjerash pat thënë: ”Ky kongres të na nxjerrë faqebardhë dhe me një vëllazëri dhe bashkim të pandarë”.[22]

Konsulli rus, atmosferën e punës në Kongres e përshkruan në mënyrë tejet objektive, pasi diplomacia ruse ishte  e interesuar për të pasur ndikimin e saj në këtë Kongres. Ky, për delegatët deklaron: “Ata, delegatët, në seancat e Kongresit merrnin pjesë me veshje kombëtare, sipas krahinave që prezantonin”. Delegatët e Kuvendit, edhe në mbledhjet e hapura, nuk fshehin  urrejtjen e tyre kundër Turqisë dhe haptazi kritikonin politikën asimiluese të qeverisë turke, e në veçanti me nxjerrjen e ligjit për zgjedhje, “e cila përpiqej me të gjitha mënyrat të asimilojë dhe çrrënjos vetëdijen nacionale të shqiptarëve, duke i ndjekur edhe për gjuhën e tyre”.[23]

Në Kongres u fol edhe për marrëdhëniet shqiptare-greke, ku u konstatua se Greqia po bën me të madhe propagandë kundër kulturës dhe historisë shqiptare. Ajo në Jug të Shqipërisë i trajton shqiptarët për grekë, posaçërisht më lehtë e kishte të asimilojë shqiptarët e besimit ortodoks. Patriotët  shqiptarë të cilët i kundërviheshin kauzës greke, ajo kundër tyre organizonte atentate, duke  vrarë edhe Mitropolitin e Korçës, Fotisin.[24] Shumë delegatë të Kongresit, në diskutimet e veta deklaruan se Greqia po bën haptazi masakrime të papara në territorin e Epirit. Për ta qetësuar atmosferën në Kongres, sipas raportit të konsullit rus, ndërhyri udhëheqësi i Kongresit, Mithat  Frashri, duke ndërprerë oratorët shqiptarë, ku prekej armiqësia kundër grekëve.[25] Makineria e propagandës greke, në atë kohë vepronte me të njëjtin intensitet edhe kundër vllehve. Këta, për të shpëtuar nga terrori grek u bashkuan me shqiptarët, në luftë të përbashkët kundër terrorit dhe politikës asimiluese greke.[26]

Në atë kohë shqiptarët përveç vllehve, edhe me bullgarët kanë mbajtur marrëdhënie të mira miqësore. Në kongres u folën fjalë miradije për politikën e mirëkuptimit të shtetit bullgar. Sipas konsullit rus, Bullgaria e ndihmonte lëvizjen shqiptare në Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit, ku sipas tyre, Bullgaria kishte interesin e vet politik-strategjik. Ajo duke përkrahur kërkesat e atdhetarëve shqiptarë për Autonomi, shpresonte se do ndërpritej rruga e serbizimit dhe e përhapjes së influencës serbe në luginën e Vardarit. Po ashtu, Bullgaria nëpërmjet nacionalizmit shqiptar mbronte nga Jugu, depërtimin e fuqishëm të helenizimit-ortodoks grek drejt Shkupit dhe Manastirit, që në atë kohë këto dy qytete shqiptare ishin qendra diplomatike dhe administrative të Perandorisë Turke. Prandaj, bullgaria kërkonte aleatë kundër armiqve të përbashkët; Greqisë dhe Serbisë. Kjo ishte një ndër arsyet më kryesore pse diplomacia bullgare ndihmonte atdhetarët shqiptarë në luftën e tyre nacionale për autonomi në disa rrethe të Prilepit, Ohrit, Strugës dhe Manastirit.[27]

Pasi u dorëzuan ftesat në mënyrë zyrtare nga Klubi “Bashkimi” i Manastirit më 14 shtator 1908,[28] xhonturqit në këtë kohë mbanin të burgosur atdhetarin e flaktë të autonomisë shqiptare, Dervish Himën, në burgun e Shkodrës. Me përhapjen e lajmit për mbajtjen e Kongresit mbarëshqiptar, xhonturqit nga frika e masave shqiptare e transferojnë  Dervish Himën në burgun e Selanikut, më 31 tetor 1908. Ata fshehurazi  e nisën rrugës tokësore, natën, nga Shkodra për në Selanik.[29] Hima, më 17 nëntor duhej të dilte para gjyqit, mirëpo, si shënon gazeta “Korça”, kishte kaluar një muaj prej asaj dite “e puna e tij nuk kishte marrë fund, as për të mirë e as për të keq’’.[30]

Dervish Hima, kur gjendej në burgun e Selanikut, pat deklaruar: “Ne kërkojmë që Turqia të na pranojë si komb të veçantë dhe kërkojmë decentralizimin e vendit”.[31] Sipas raporteve të diplomacisë austriake, Dervish Hima,  aty kah  fundi i janarit 1909, u lirua nga burgu.[32]

Në të njetën kohë kur mbahej kongresi i të gjithë shqiptarëve në Manastir xhonturqit, për të frikësuar popullon shqiptar sulmuan me topa dhe dogjën kullat Isa Boletinit  më 21 nëntor 1908. Turqit  sulmuan me 18 topa dhe 5 kompani, ndërsa kullat e Isës mbroheshin vetëm me 14 vullnetarë, beteja zgjati tërë ditën, nga ushtarët e Isës u vranë tre veta dhe u plagosën 5, ndërsa nga pala turke ka pasur shumë më shumë të vrarë, por pala turke nuk ofron të dhëna.[33]

 

SHPALLJA E PROGRAMIT KOMBËTAR NË MANASTIR

 

Konkluzionet e diskutimeve që u zhvilluan në seancat e fshehta u përfshinë në Programin kombëtar, prej 18 pikave. Ky program iu paraqit Parlamentit turk në emër të popullit shqiptar, përmes deputetit  të Korçës, Shahin Kolonja, i cili njëherësh ishte edhe pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit.[34] Ndër vendimet kryesore, përveç alfabetit, ishte edhe: Kërkesa për njohjen e Autonomisë së Shqipërisë dhe të gjuhës shqipe.[35]

Konsulli rumun nga Stambolli, në lidhje me vendimet politike të Kongresit të Manastirit, do të deklarojë; “Në ditët e kaluara, në një nga mbledhjet në përbërje  të ngushtë të punës të  Kongresit shqiptar, nga krerët e tij caktohet qartë Programi politik i shqiptarëve. Ky program i është besuar vetë Shahin Kolonjës, deputetit shqiptar nga Korça. Në të pohohet se qëllimi i shqiptarëve nuk ishte vetëm problemi i shkollave, hapja dhe zhvillimi i tyre në gjuhën shqipe, por problem kyç për ata ishte njohja e kombit shqiptar nga politika zyrtare e qeverisë turke, por edhe autonomia e Shqipërisë në kuadër të Perandorisë Osmane. Në kuadër të autonomisë u kërkua që nëpunësit shqiptarë të jenë civilë dhe me veshje kombëtare, që deri atëherë e kishin të ndaluar të shkonin në punë në administratën turke me veshje kombëtare. Po ashtu, u kërkua që shqiptarët mos të dërgohen nëpër vendet e largëta të Perandorisë, por shërbimin ushtarak ta kryejnë në vendlindje.[36]

 

 

Komisioni i Kongresit të Manastirit qi hartoi alfabetin

 

Kryetar i Kongresit është zgjedhur Mit’had Frashëri, Kryetar i komisionit të abece-së, Gjergj Fishta /1/, anëtar të komisionit janë zgjedhur këto personalitete: 2. Mit’had Frashëri, 3. Luigj Gurakuqi, 4. Gjerasim Qiriazi nga Manastiri, 5. Dom Ndre Mjeda, 6. Grigor Cilka, 7. Taq Buda, 8. Shahin Kolonja, 9. Sotir Peci, 10. Bajo Topulli, 11. Nyzhet Vrioni. 5

Kongresi i Manastirit edhe pse nuk e zgjidhi përfundimisht çështjen e unifikimit të alfabetit, në përfundimin e Kongresit, në fjalën  e tij  Fishta i madh do të deklarojë: “Komisioni qe i detyruar të marrë dy abe-ceda”.  Vendimet e tij patën rëndësi të  madhe historike dhe politike për zhvillimin e mëtejshëm të arsimit e të kulturës shqiptare drejt bashkimit kombëtar. Një gjuhë, një komb, një shtet. Kongresi i Manastirit ka shqyrtuar më së shumti çështje me karakter politik. Në fund u vendos që Kongresi i ardhshëm të mbahet në vitin 1910.[37]

Në fund, Kongresi dha rezultatet e pritura, edhe pse vendosi pranimin e dy alfabeteve, por që mbështeteshin kryesisht në alfabetin latin,[38] që të përdoreshin bashkërisht në mesin e shqiptarëve, të dy alfabetet do të përdoreshin detyrimisht nëpër shkolla, me disa modifikime dhe me disa shtime germash. Më 22 nëntor, Kongresi vendosi që të thirret një kongres tjetër në Janinë në korrik 1910, për çështje të gjuhës.[39]

Vendimet e Kongresit të Manastirit kishin një rëndësi të veçantë, po të merret parasysh vendosmëria e shqiptarëve për të mbrojtur identitetin e tyre nacional. Nga ky aspekt historik, përfaqësuesit shqiptarë patën vizion të qartë në vendimin e tyre që për bazë të merret alfabeti latin. Në veçanti pati jehonë të fuqishme kombëtare diskutimi i profesorit të teologjisë në Stamboll, Haxhi Vildan Faik Dibra, i cili merrte pjesë së bashku me dy delegatë të tjerë të dërguar nga klubi xhonturk “Bashkimi” i Stambollit.[40] Gati të gjithë të pranishmit qëndronin me një skepticizëm, kur e mori fjalën Haxhi Vildani. Delegatët gati u shtanguan, pasi e dinin se ky ishte aktivist i fuqishëm i xhonturqve dhe se kishte ardhur me mision nga ana e tyre në këtë Kongres. Të gjithë pritnin se çfarë qëndrimi do të mbajë Haxhi Vildan Dibra në lidhje me alfabetin, a do të përkrah atë arab apo atë latin. Ky, në fjalimin e tij tejet patriotik, në mes tjerash, potencoi; “Se besimi dhe Kurani  nuk kanë kurrfarë lidhje me alfabetin”. “Shqipëria tani është e lumtur, sepse tani ajo është e bashkuar me anën e alfabetit, që është një nga instrumentet më të fuqishme e më të mira, për të përhapur përparimin në mes të popullit”.[41]

Kongresi i Manastirit pati rëndësi të madhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Ai me vendimet e marra për një alfabet unik kombëtar, si dhe me programin e miratuar prej 18 pikash, bëri që Lëvizja kombëtare të hyjë në fazën përfundimtare të avancimit të çështjes sonë për autonomi. Klubet shqiptare të organizuara gati në çdo vend të banuar me shqiptarë u shndërruan në qendra të përhapjes së idesë kombëtare, të përhapjes së arsimit e të kulturës, me fjalë të tjera, këto  vatra e bënë të mundur kalimin  nga lufta me pendë në luftë të armatosur të kombit shqiptar për pavarësi. Klubet e para shqiptare që u hapën në trojet tona gjatë muajit gusht-shtator ishin nga Vlora, Elbasani, Pogradeci, Shkodra, Kumanova dhe Tetova.[42] Me rëndësi të veçantë është të theksohet roli i klubit shqiptar në Shkup. Ky klub, në bazë të aktit zyrtar, me titull: “Rregullorja e klubit shqiptar” në Shkup, është themeluar si “klub arsimor shqiptar”, më 1 tetor 1908.[43] Më vonë u hapën edhe 40 klube të tjera; si në Strugë, Ohër, Dibër, Gjilan, Vushtrri e  tjerë. Në tërë Shqipërinë Etnike, pas Kongresit u hapën mbi 40 klube shqiptare.

Mbarimi me sukses i punimeve të Kongresit Mbarëkombëtar në Manastir dhe marrja e vendimeve jetike në favor të çështjes kombëtare, patën rëndësi jetike për zgjidhjen e rrugës drejt autonomisë. Këto vendime të rëndësishme historike në Manastir vulosën rrugën e Shqipërisë dhe popullit shqiptar, se ajo i takon Evropës dhe nuk ka asgjë të përbashkët me lindjen. Marrja e këtyre vendimeve kolosale nga krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, me të madhe u pengonte reaksionarëve xhonturq. Ata tanimë ishin të bindur se vendimet e marra në Kongres çonin drejt vetëvendosjes, pra, ishte fillimi i rrugës drejt shkëputjes nga Perandoria Osmane. Prandaj, politika xhonturke për të penguar rrugën e unitetit politik të shqiptarëve të arritur me sakrifica të mëdha në Kongresin e Manastirit, i shtyri xhonturqit të veprojnë me të gjitha metodat për të përçarë Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Ajo përdori metodën e vjetër romake, devide et impera. Në radhë të parë ajo e filloi luftën për  të përçarë klubet shqiptare, ndërsa disa udhëheqës të Lëvizjes i bleu me lekë (dukatë), që të propagandonin  vetëm alfabetin Arab, në vend të atij Latin. Disa veprimtarë nga shqiptarët myslimanë ranë në grackë, të nxitur nga politika xhonturke, që të luftojnë për idenë panislamike, “një fe, një komb”.

Kongresi i Manastirit hyri në histori si “Kongresi i Abesë”. Kongresi i alfabetit mori vendime të rëndësishme në shumë fusha të jetës politike, shoqërore, ekonomike, arsimore dhe fetare.  Duke zgjidhur rrugën e njësimit të alfabetit, ai zgjodhi edhe një problem të prehtë politik, duke i dhënë një kapital të fuqishëm Lëvizjes sonë Kombëtare në rrugën e tij për autonomi. Në këtë Kongres u bë bashkimi i shqiptarëve dhe krahinave të ndryshme të Shqipërisë Etnike. Ky tubim mbarëkombëtar forcoi lidhjet midis tyre. Kongresi forcoi edhe më shumë ndjenjat kombëtare, u  dha mundësi atdhetarëve për një qëndrim unik në strategjisë politike të popullit shqiptar, të cilët me platformë shërbyen në rrugën e saj drejt pavarësisë së Shqipërisë.

Duke folur për rëndësinë e Kongresit të Manastirit, gazeta “Lirija” e Selanikut do të shënojë; “Ishte pra një ngjarje më rëndësi për ne, ku pamë  shqiptarët të ardhur nga veriu, jugu, lindja e nga perëndimi, ku pamë krah për krah gegë e toskë, të krishterë dhe myslimanë…, atëherë kuptuam se vërtet paska një komb, dhe se ky komb qenka i gjallë”. Kjo gazetë, pas përfundimit të Kongresit, do të shënojë: ”Mbledhja e Manastirit na rrëfeu neve fuqinë tonë, ashtu edhe botës i tregoi qenien  dhe rrojtjen  e një kombi shqiptar”.[44]

Kundër këtij qëllimi të shenjtë kombëtar shërbente roli i klerit reaksionar me klerikët dhe institucionet e tyre fetare, të cilët duke u shërbyer të huajve, iu kundërvunë Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në këtë fushatë antishqiptare u përfshi edhe qeveria turke. Ajo vendosi të luftonte me të gjitha mjetet e saj  kundër mësimit të gjuhës shqipe, përdori mjete financiare, u premtuan poste të ndryshme politike për deputetë dhe myftinj. Kleri mysliman, por edhe ai katolik, ishte vu në shërbim të të huajve. Po ashtu, shumë agresiv ka qenë kleri ortodoks, ndihmuar nga qeveria greke, e cila bëri çmos dhe aplikoi të gjitha mënyrat për mbylljen e shkollave shqipe, që ishin çerdhet nga ku përhapeshin çdo ditë e më tepër shkronjat shqipe. Ai ndihmoi me zell pushtuesit e administratës turke, për ndjekjen e gjuhës shqipe.[45] Rrënjët e kësaj politike ishin shumë më të thella se sa dukej në sipërfaqe, politika e tyre çonte në shkombëtarizimin e  shqiptarëve. Këta ishin kundër përparimit të gjuhës dhe shkollës shqipe, ishin kundër shkrimit shqip përparimtar me shkronja latine. Këta ishin kundër klubeve dhe shoqërive të kohës dhe kundër çdo gjëje tjetër shqiptare, u munduan ta kanalizonin ujin në mullinj të huaj, të perandorëve të tyre. Kjo që u tha më lartë, më së miri do ta kristalizojë K. Kristoforidhi, kur do t’i shkruajë në një letër N. Naços, ku midis të tjerave i shkruante, “se ata që nuk duan fare të shkruhet gjuha shqipe janë; mitropolitët, dhespotët e priftëria”.[46] Ndërsa  gazeta “Drita “ e Sofjes vinte me të drejtë shenjën e barazisë midis rolit negativ të fesë dhe të çështjes kombëtare dhe qëndrimit armiqësor të qarqeve reaksionare turke, greke e tjera.[47]Në këto rrethana të vështira politike për kombin shqiptar, qarqet qeverisëse turke organizuan në të njëjtën ditë, më 22 nëntor, një ekspeditë ndëshkuese kundër shqiptarëve, me qëllim që të kapet ose të vritet  Isa Boletini, si kundërshtar i regjimit xhonturk. Ata dërguan  kundër tij në Boletin 1 500 ushtarë  të pajisur me artileri. Pas përleshjes që pati tërë ditën,  në të cilën u vranë rreth 30 ushtarë turq dhe vetëm 3 shqiptarë, Isa Boletini u tërhoq natën  në fshatrat për rreth  për t’u vendosur më pas në Isniq të Pejës.[48]

Austria si gjithnjë deri në shpalljen e pavarësisë, financoi klerikët katolikë për interesa të saj politike, edhe pse ata kanë vepruar kundër alfabetit shqip. Këtë radhë diplomacia austriake kinse kontribuon për çështjen shqiptare[49], në të vërtetë ajo ishte shumë më e interesuar për të pasur një pasqyrë më të pastër në punët e Kongresit. Roli antikombëtar i klerikëve katolikë kundrejt njësimit të alfabetit u pa me rastin e mbajtjes së Kongresit të Manastirit. Jezuitët e Shkodrës, duke vazhduar më tej veprimtarinë e tyre armiqësore, nuk pranuan të dërgonin përfaqësuesit e tyre në Kongresin e Manastirit.[50]

Kleri mysliman shqiptar pas revolucionit xhonturk iu përshtat shpejt ndryshimit të gjendjes politike. Ata që kundërshtuan këtë regjim antishqiptar, turqit  e rinj i burgosën, siç ishte rasti me Dervish Himën, i cili gjatë mbajtjes së Kongresit të Manastirit ndodhej në burgun e Selanikut. Ndërsa disa hoxhallarë fanatikë u vunë në shërbim të xhonturqve, u shitën për poste dhe interesa të ngushta personale, këta ishin elementë të korruptuar si Arif Hiqmet Kumanova, Sahit Hoxha i Shkupit dhe Rexhep Voka nga Tetova. Ndërsa  Hafëz Ali Korça, shkonte edhe më larg, duke predikuar anë e mbanë Shqipërisë Etnike,  “se mos u hupet dini me abecenë latine”,  e tjera e tjera turpe.[51] Këta fanatikë injoronin kombin në emër të turqizmit, shumica nga këta nuk flisnin shqip. Organizuan “mitingje” kundër Alfabetit latin në Manastir, Selanik, Shkup, Kumanovë, Tetovë, e shumë qytete tjera të Shqipërisë Lindore.[52]

Kongresi i Manastirit, me zgjidhjen e çështjes së alfabetit, si dhe me shqyrtimin e çështjeve të tjera me karakter politik dhe nacional, konsiderohet si njëra nga ngjarjet më të rëndësishme të historisë së popullit shqiptar.

 

 


[1] Historia e popullit shqiptar…, f. 391; Nexhat Abazi, Zhvillimi i shkollave.., f.196.

[2] Raporti i konsullit italian nga Manastiri, dërguar kontit de Visari; nga Shkupi merrnin pjesë tre  delegat; me të drejtë vote ishin të dërguar nga Klubi i Shkupit, Emin Beu dhe Hafëz Ibrahim Efendiu. Ndërsa Rok Berisha po ashtu përfaqësues nga Shkupi  bënte pjesë në grupin e delegatëve pa të drejtë vote, së bashku me Parashqeva Qiriazin, Abdyl Yipn, Lef Nosin Çerçiz Topullin e tjerë; Grup autorësh, Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë 2003, f. 175.           

[3] Raport i konsullit rus nga Manastiri, më 14 nëntor 1908; Stjepan Antoljak,  Prillog historijatu albanaca za svoj alfabet, “Gjurmime albanologjike’, nr. 1, Prishtinë, Prishtinë, 1969, fq. 46-48; Historia e Shqipërisë, vëll. II. 1908-1912…f. 10-11.

[4] Po aty,  raport nga Manastiri.Poashtu në këtë Kongres ka marrë pjesë edhe i riu Rauf Fico, që më vonë ka luajtur një rol të rëndësishëm në diplomacinë shqiptare, veçanërisht kur ishte i emëruar në Beograd. Pati disa takime me studentët shqiptarë dhe disa krerë të nacionalizmës shqiptare që vepronin në Jugosllavinë e para luftës, në ngritjen e nacionalizmës shqiptare dhe luftën e tyre për çlirim dhe bashkuim kombëtar. 

[5] Manol Pandevski, Politiçkite partii…, vep. e cit. f. 287; Shukri Rahimi, Shkaqet e konfliktit në mes lëvizjes shqiptare dhe Turqve të Rinj, “Jehona”, Shkup 1968, nr. 6, f. 143.

[6]Shaban Demiraj, i Kongresi i Manastirit…, 87. Në këtë kohë përmendet vetëm një Rexhep Hoxha. Por nuk thuhet asgjë për biografinë e tij. Si ka mundësi të përshëndes Kongresin një person që në atë kohë nuk ka pasur ndonjë funksion shtetëror apo fetar. Ndërsa ky, Rexhep Hoxha ishte  i lindur në Prilep, që  në kohën e Kongresit ka qenë Profesor i Medresesë në Stamboll, e quajtur “Medrese Fatihut”. Shi, Hasan Kaleshi, Disa aspekte të luftës për alfabetin shqip në Stamboll, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1, Prishtinë, 1969, f. 106.

[7]Hasan Kaleshi, Neki problemi izuçavanja kulturne istorije Pologa za vreme turskog perioda,“ Bigorski nauçeno-kulturni sobiri”, Gostivar 1971, f. 182.

[8]HHStA, PA XXXVIIi/390, Raport i Konsullit Kral nga Manastiri, më 15.07.1900); Konsulli austriak në raportonte: se Gjergj Qiriazi i cili kishte një librari të “Bible society: ”Në shkurt të vitit 1900 gjatë muajit ramazanit, në dyqanin e tij kishte hyrë një hoxhë që duke u ruajtur e kishte pyetur nëse kishte libra shqip; ai mori ato që lejoheshin, ungji, psallme, etj, dhe meqë ai kërkonte ndonjë gjë tjetër, iu dha së fundmi me kujdes edhe një abetare, sepse ai mund të ishte një agjent sekret, siç ndodh shpesh tani. Hoxha pyeti nëse dikush mund ti mësonte alfabetin dhe u gëzua kur u ftua që të vinte çdo ditë për të mësuar nga pak me vëllain e të zotit të dyqanit. Me një zell djaloshar ai u fut punës dhe mësoi kaq mirë sa që pas disa leksionesh  ai mundte që të lexonte shqip  në mënyrë të mjaftueshme. Shumë shpejtë ai zuri miqësi me patriotët lokalë dhe iku nga Manastiri me një pako të vogla librash (për shkak të mungesave), libra që në shumicë ishin fetarë dhe të krishterë. Ky njeri është Rexhep Çudi  Hoxhë nga Tetova.

[9] Rauf Fico, Shtetar dhe diplomat i shquar shqiptar (monografi), Tiranë 2007, f. 182.

[10] Natalyie Clayer, Në fillimet nacionalizmit shqiptar, Tiranë 2009, f. 561-562.;

[11] Feti Mehdiu, Vilajeti i Manastirit  në Kamus Al-A’Lam, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë 1983, f.240. Në atë kohë vilajetit të Manastirit përfshinte këto qytete;  Manastir,  Prilep,  Florinë, Ohër, Korçën, Starova  Kolonja, Elbasanin, Peqin, Strugë,  Dibër, Mat, Dibra e Poshtme, Krahina e Rrekës,  Kërçova me gjithsejtë  2 220 fshatra. 

[12] Gazeta “Dituria”, nr.3, v,1908, f.41.

[13] “Leka”, nr. VIII-XII, 1937, f. 35.

[14] Manol Pandevski, Politiçkite parti…, vep. e cit. f. 287.

[15] Po aty,  raporti i njëjtë.  Mahir Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe  dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë 1972, f.. 35.

[16] Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f.152.

[17] “Bashkimi i Kombit” (nacionallno Edinstvo), Shkup 2001, f 20; Ali Vishko, ndante mendimin se ky ka qenë nikoqir kryesor në Kongres në bazë të pozitës fetare që ka pasur në atë kohë. Në fillim poashtu ka qenë shumë i afërt me të gjithë veprimtarët që vepronin në Manastir dhe Shkup. Tetovë, deklarata e tij në dhjetor 2002.

[18] Stjepan Antolak, Prilog historiatu borbe albanca za soj alfabet, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1 Prishtinë 1969, f. 48.

[19] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 370-371; Shaban Demiraj-Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit Tiranë 2004,  f. 76.

[20] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 371.

[21] Gjergj Qiriazi, vëlla i Sevastisë dhe i Parashqevës. Motrat Qiriazi pas luftës jetuan të izoluara në Tiranë nga pushteti komunist,  Sevastia vdiq në vitin 1949 dhe u varros vetëm nga katër gra. Pasi pushteti e kishte shpallur si armike të pushtetit komunist.

[22] Milto Sotir Gura, Kongresi i Manastirit për alfabetin shqip, (nga kujtimet e Mihajll Gramenos), “Bashkimi i Kombit”, Tiranë 12 gusht 1944.

[23] A.M. Shkup, Raport i konsullit  rus nga Manastiri, më 14 nëntor 1908.

[24] Po aty, raporti i njëjtë.

[25] Po aty. Qysh në fillim të Kongresit Mithat Frashëri, Abdyl Ypi, Ferid Ypi, ndanin mendimin  se në këtë Kongres të Alfabetit të shqyrtohet  vetëm çështja e alfabetit jo edhe probleme të tjera të karakterit politikë.

[26] Po aty.

[27] Po aty, raporti i njëjtë.

[28] Nexhat Abazi, Zhvillimi i arsimit…, f.196.

[29]  Raport i konsullit. astro-hungarez  nga Selaniku, nr. 2852, 27 dhjetor 1908.  

[30] ‘’Korça’’ nr.2, 24 dhjetor 1908.

[31] ”Konstituciona Zarja”,1/23, Selanik, më 15 nëntor 1908.

[32] Raporti i konsullit austro-hungarez nga Shkodra, nr. 5, 3 janar 1909.

[33] Raport i konsullit rus nga Manastiri, dërguar ambasadorit rus në Stamboll N.V. Carikov. 24 nëntor 1908.

[34] INI-Tiranë, Raport i konsullit austro-hungarez, nga Manastiri dërguar Vjenës, më 30 nëntor 1908.

[35] I. G. Senkieviç, osvoboditelnoe dvizhenie albanskogo naroda…, f. 123; Aktet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vep. e cit  dok. 113.

[36] Raport i konsullit rumun Breileanu nga Manastiri, dërguar Ambasadorit Rumunisë në Stamboll, më 19 nëntor 1908.

[37] Manol Pandevski, Politiçkite partini i organizaciji…, f. 286.

[38] Falë kontributit të Gjergj Fishtës, shqiptarët sot përdorin shkrimin latin.

[39] Raport nr.85 i konsullit A. Ristovskit nga Manastiri, dërguar Zinojevit,  më 14 (22) gusht 1908.

[40] Stavro Skendi, the albanien National-Aveking 1878-1912, Printon Univesity Press, 1967, f. 373; Nga Kubi “Bashkimi” ishin edhe  Fazli Pashë Toptani,  nga Tirana dhe Riza Beu nga Dibra, kolonel i shtabit madhor osman.

[41] HHStA, PAA. Raport i konsullit austriak në Manastir, më 30 nëntor 1908; Hasan Kaleshi, Disa aspekte të luftës për alfabetin shqiptar në Stamboll, “Gjurmime albanologjike”, nr. Prishtinë 1969, f. 82; Veprimi i Haxhi Vildan Efendiu nga Dibra, që kishte ardhur nga Klubi “Bashkimi”  i Stambollit, me gjashtë përfaqësues në Kongresin e Manastirit të cilët ishin: Manastirasi Ismail Hakiu, Shaqir Efendiu, Fazli Pashë Toptani, deputeti i Prishtinës Fuat pashë Prishtina, Riza bej Dibra, dhe Maliq bej Luma. Diskutimi patriotik i Haxhi Vildanit  zhduki skepticizmin që  kishin shumica e delegatëve të Kongresit, veçanërisht midis anëtarëve të  Klubit “Bashkimi” të Stambollit. 

[42] Historia e populli Shqiptar…, f. 381.

[43] AQSH, Tiranë, Fondi 102, viti 1908, dosja, 201 f. 1 (Rregullorja e Klubit Shqiptar në Shkup); rregullorja ka 8 faqe e 26 nene dhe është shtypur në shtypshkronjë me Alfabetin e Stambollit. Sipas nenit 1 “Klubi Shqiptar i Shkupit është një vend për mbledhjet shqiptare ku shokët nuk do të shikojnë punë tjetër veç atyre qëllimeve që ka klubi dhe të cilat janë të shënuara me program”.[43] Anëtari i klubit kishte të drejtë të bëhet çdo shqiptar nga Shkupi  dhe jashtë tij (neni 2). Ky klub, në kongresin e Manastirit, kishte dërguar si delegat Hafëz Ibrahim Efendiun dhe Emin Beun

 

[44] Gazeta “Liria”, nr.17, Selanik , 22 nëntor 1908.

[45] Gazeta “Atdheu”, Konstancë, nr. 2, 15 gusht 1912.

[46] Petro Nino Luarasi, Mallkimi i shkronjave shqipe dhe përfolja e shqiptarit, Manastir 1911, f.31.

[47] Gazeta “Drita”, Sofje, nr. 81,15 korrik 1908.

[48] Historia e popullit shqiptar,  vep. e cit, f. 398.

[49] HHStA, PA, Raport nr. 128, i konsullit Kral, dërguar Erentalit, më 22 nëntor 1908.

[50] AQSH Fondi, Klubi Shqiptar në Manastir, Dos. 5, dok. 50092: Revista “Leka”, nr. i veçantë, vj. XII, 1940, Shkodër 1942, f.14.

[51] Nexhat Abazi: Nga veprat e tradhtarëve edhe atdhetarëve shqiptarë, gazeta “Nacional” Tiranë 2011.

[52] Hysni Myzyri, Lufta e Shqiptarëve të Maqedonisë, (Botuar në librin Shqiptarët e Maqedonisë), punim i cit. f. 300.