Luan Rama
Ishte dita e parë që u ngrit nga ai lëngim i gjatë prej dy muajsh. Drita e bardhë dhe e ngrohtë e diellit e grishën të shikonte tutje qytetin, kambanat e kishave dhe kupolën e katedrales së Trevizos. Nga kisha pranë dëgjohej korri. Mbahej meshë. Këndohej kënga e Virgjëreshës Shën Maria. Tani plaga i ishte mbyllur plotësisht dhe e ndjeu sërish fuqinë e parë edhe pse tashmë nuk ishte ai djali i ri që shkonte si stuhija në betejat e mëdha, me shtizën e tij të zgjatur përpara. Doktori që kishte ardhur në mbrëmje ia kishte hequr fashat e fundit dhe në shpatull kishte mbetur vetëm shenja e shpatës që e kishte goditur, në një ngjyrë të errët kafe, ku shquhej ende gjaku i mpiksur. «Tani mund ta mbash kështu. Plaga është mbyllur», i kishte thënë ai dhe ishte tërhequr duke i bërë një reverancë të thellë.
Papritur ordonanca e tij stradiote iu afrua me një letër në dorë.
– C’është?
– Një letër nga mjeshtri Loto.
– Ah, piktori, – qeshi lehtë ai duke hapur letrën dhe nisi të lexojë.
– Më kërkon që të hënën të shkoj në atelier. Tabloja duhet mbaruar patjetër.
Kishin kaluar nëntë muaj që mjeshtri e kishte filluar atë tablo, por lufta bëri që Mërkuri ti ndërpriste seancat me mjeshtrin dhe të shkonte drejt betejës nën flamurin e Republikës. Nuk ishte koha për të pozuar në atelier. Miku i tij kondotiere Françesko dalla Rovera ishte në prag të një sulmi dhe duhej ta ndihmonte para bedenave të Bergamos.
Qëndroi një çast pa lëvizur. Pastaj iu afrua dritares dhe treti shikimin në horizont. Tashmë Trevizo i dukej si atdheu i tij. Iu shfaqën imazhet e betejës së fundit… Fitimtarë, bashkë me Françesko-n, dukën e Urbinit, ishin nisur pastaj drejt Venecies. Signoria ishte në festë. Lajmin e fitores e kishin dëgjuar të gjithë venecianët. Atë ditë, në takim me Këshillin e të Dhjetëve, Mërkuri u kishte kërkuar që trupën e tij stradiote ta paguanin më shumë për trimëritë e sakrificat e mëdha që bënin. 10 dukate në vit ishin fare pak për jetën e një stradioti. Mërkuri ua kishte kërkuar me forcë dhe ata i kishin thënë se do ta mendonin. Vallë do ta shtonin pagën e tyre?
Jashtë kishte ende diell kur një shi i imët filloi të binte duke shkëlqyer në ajër me ato pikëla të shndritshme.
– Po me shapelën ç’bëhet? – iu kthye ai ordonancës.
– Në fund janë Princi im. Pllaka e mermerit që kishte mbetur më së fundi është gdhendur.
Mërkuri mendoi një çast.
– Nesër do ishte mirë ta shohim. Shapela duhet mbaruar sa më shpejt se nuk i dihet. Lufta mund të na thërresë përsëri në beteja të tjera.
Stradioti eci pak nëpër dhomë dhe ndaloi përsëri dritares ku tutje shquhej vetëm kupola e lartë e katedrales së qytetit. Një javë më parë kishte marrë një letër nga miku i tij duka i Urbinit, besniku i dikurshëm Papa Xhulio i Dytë. E ftonte të vizitonte dukatin e tij dhe tê prehej disa ditê e njëkohêsisht i lëvdonte Bokalin, kunatin e tij që udhëhiqte trupat stradiote në shërbim të dukës.
Kur mbrëmja ra dhe okra e diellit që shndriste mbi ujrat e kanalit u shua, shërbyesja Prisila hyri ngadalë e shoqëruar nga një vajzë e bukur e shtatlartë, me ca flokë që i binin gjer në supe. Ajo hije, Mërkurit iu duk si të ishte një shtajzovalle. Ato kaluan anash dhe bënë nga dhoma e tij e gjumit. Ishte një ezmere me një fytyrë ovale, disi enigmatike që sapo ndeshi shikimin e princit, uli sytë. Mërkuri qeshi me vete. Këtë natë nuk ia kishte ngenë prostitutës së bukur. Jo, duhej të mendonte për trupën e tij dhe të shihte nëse ishin paguar gjithë stradiotët që kishte nën vete. Kaq muaj në lëngatë nuk kishte mundur të përpiqej për stradiotët e tij dhe lidhjet që duhej të mbante me kondotierët dhe senatorët e Venedikut. Pas pak, Prisila doli dhe vështroi nga Mërkuri, i cili ndërkohë e ndaloi:
– Për sonte nuk është nevoja Prisila… le të vijë nesër në mbrëmje.
Prisila shtangu një çast, buzëqeshi me vete, tundi kokën para të zotit dhe u kthye sërish për të marrë prostitutën e bukur, veshur në velur. Ato u shfaqën përsëri dhe kaluan anash murit të veshur me mëndafshet veneciane në ngjyrë okër e mavi. Megjithatë Mërkuri i qeshi bukuroshes së re dhe ky vështrim, asaj ia hoqi hutimin e çastit.
Mërkuri kishte kohë që nuk e kishte shijuar kënaqësinë e trupit femëror. Pas vdekjes së gruas së tij, Marias, betejat ndoqën njëra-tjetrën gjersa u plagos, për çka lëngoi një kohë të gjatë. Iu shfaq menjëherë trupi i bëshëm i Marias, me gjinjtë e bardhë e të mbushur që e gëzonte aq shumë sa herë kthehej nga lufta. Kujtoi këmbët e saj të fuqishme si të një madone romane dhe dehjen e madhe në shtrat. Por ah, tani Maria nuk jetonte më. “Gruaja ime e mjerë», pëshpëriti me vete.
Që kur kishte shkuar në Lombardi nuk ishte kthyer më të shihte shapelën e vogël që kishte kërkuar të ngrihej në varrin e gruas së tij Maria Bokali kishte vdekur dy vjet më parë. E kishte dashur shumë por Zoti nuk arriti ta mbrojë dhe vdekja e mori. Më shumë se njëzet vite i kishin kaluar bashkë. Iu kujtuan Bokalët, miqtë e tij të armëve kur ditën e martesës e sollën në kishën ortodokse Chiesa degli Greci, ku mblidheshin shpesh shqiptarët e Greqisë dhe ndonjë stradiot grek. Një dasëm e paharruar për stradiotët me këngët e tyre të vjetra të Albanisë dhe ritet ortodokse.Ashtu si stradiotët e familjes Bua edhe Bokalët, buzikët, ata të familjes Maneshi etj, ishin po aq të famshëm. Pas largimit nga Nafplio, babai i tij kishte qenë bashkë me Bokalët në ishullin e Zakintos, fortesës së fundi veneciane, ku brenda në fortesën mesjetare kishin luftuar heroikisht për ti mbojtur banorët. Disa vite kishin rezistuar atje deri sa më në fundi ishin detyruar të largoheshin me ardhjen e flotës turke.
Të nesërmen, kur la pallatin e Sinjorisë, dhjetë kalorës stradiotë e shoqëruan për të shkuar drejt kishës San Biagio. Troku i kuajve mbi kalldrëm bënte që njerëzit të shikonin nga ata që shkonin. Venecianët i vështronin me admirim këta stradiotë me kapelet e tyre me majë e që ishin kthyer në një lloj legjende që prej tridhjetë vjetësh duke i dhënë Republikës Serenisima të Venedikut aq shumë fitore, herë në luftë me Sforzat e Milanos, e herë me zviceranët, pizianët apo gjenovezët. Kur iu afruan kishës ndaluan dhe ata zbritën nga kuajt. Mërkuri priu drejt portës së madhe dhe të lartë prej druri, në atë ndërtesë me stil gotik të ndërtuar shekuj më parë. Sapo hyri, peshkopi doli menjëherë ta shoqëronte drejt shapelës. Mërkuri ecte pa folur, ngadalë, duke menduar gjithnjë për vdekjen e papritur të gruas së tij të dashur. Iu kujtua ajo natë, kur në shtratin e shtëpisë, Maria e shikonte me ata sy të trishtë që i luteshin:
– Mërkur i dashur, mos shko, prit sa të shërohem… Kam frikë. Nuk dua që kur të kthehesh të më gjesh të vdekur.
Mërkuri i kishte vendosur dorën në ballë, ishte përkulur dhe i kishte puthur sytë.
– C’thua kështu Maria. Doktori më premtoi se gjithçka do të shkojë mirë dhe shumë shpejt do të ngrihesh nga shtrati.
– Të lutem Mërkur, mos shko… pritmë!
– Maria ime e shtrenjtë. Dhe unë do të doja të mos ikja, por stradiotët e mi po presin. Në Rovena kondotieri venecian më pret bashkë me ushtrinë e tij dhe kam dhënë fjalën se do të shkoj. Këtu do të lë Prodanon dhe ai do të bëjë gjithçka që ti kërkosh ti. Nuk do vonohem. Beteja do të jetë e shpejtë.
Ai e vështroi gjatë në sy dhe pikasi dëshpërimin e saj të thellë. Ajo e dinte se kur Mërkuri kur jepte fjalën asgjë nuk mund t’ia kthente fjalën mbrapsht. Pastaj ishte tërhequr duke e lënë me shërbëtoren e saj intime, Prisila. Mbante vesh dhe dëgjonte kalërimin e kuajve që u larguan me shpejtësi nga shtëpia drejt qendrës së qytetit. Gjithë atë natë Mërkuri kishte nxituar drejt Rovenës bashkë me dyqind stradiotët e tij që e ndiqnin. Përpara kishte nisur nipin e tij me katër kalorës të tjerë. Ishte një natë e bukur me një hënë të plotë. Por lufta kishte zgjatur me ditë. Rovena ende nuk ishte çliruar. Të nesërmen, që pa aguar, dikush kishte ardhur me shpejtësi nga Treviso dhe kishte ndalur në çadrën e tij. Përreth stradiotët flinin mbi tokë, bashkë me kuajt, të gatshëm për tu ngritur çdo çast në luftë.
Maria kishte vdekur. Për Mërkurin ishte një lajm i kobshëm. Për më tepër të birin, Flavion, nuk e kishte aty. Ai kishte tre vjet që s’ishte kthyer nga Insbruku i Gjermanisë ku i shërbente perandorit. Me të dëgjuar lajmin, Mërkuri u nxi në fytyrë. U mbyll në vetmi dhe vetëm në mbrëmje doli nga çadra. Menjëherë dha urdhër të ngjiteshin mbi kuaj dhe si i tërbuar kishte sulmuar mbi qytet. Të nesërmen në agim spanjollët e shpartalluar u detyruan ta lënë Rovenën e pushtuar.
Varri i Marias tashmë ishte në këmbët e tij. Vallë e ndjente se i kishte ardhur pranë? Mërkuri donte që varrin t’ia zbuluronte dhe të ngrinte një shapelë të bukur. Madje dhe ai do të donte të varrohej atje një ditë, në atë kishë, e vetmja kishë për ortodoksët në veriun e gadishullit.
Nga mesi i pasdites priti një nga trimat e tij të familjes Bua. Po shikonte nga dritarja kur dëgjoi trokun e kalit të tij. Zgjati kokën dhe e vështroi me kërshëri atë djalosh me shtat të lartë që vinte krenar mbi kalë, me armët ngjeshur. Kapelja e gjatë stradiote e bënte akoma më të hijshëm. Iu kujtua vetja e tij kur për herë të parë, bashkë me 800 stradiotë të Moresë dhe të brigjeve shqiptare zbarkuan nga anija veneciane në portin e Venedikut, në bregun nga dukej shumë afër Pallati i Dozhëve. Zbrisnin në një botë tjetër, plot hire dhe velure, duke ndjekur Bokalin që bashkë me kondotierin Kantarini do ti çonin drejt pallatit të dozhit. Ishte hera e parë që shikonte Duomon i magjepsur nga madhështia e saj. Venedikasit e shikonin të habitur atë mori kalorësisht me kuajt dhe armët e tyre që vazhdonin të zbrisnin. Ishin ndryshe nga të tjerët dhe ndryshonin nga venecianët, fjorentinasit, milanezët. Të gjithë të shkathët, thatimë, të sprovuar, atletë të vërtetë dhe çuditërisht bjondë, ndryshe nga grekët. Bënin jetë spartane dhe flinin bashkë me kuajt, aleatët e tyre besnikë. Ndjeheshin të gëzuar, pasi për Republikën Serenisima kishin ardhur kohë të vështira dhe Venediku kishte nevojë për luftëtarë të rinj, për më tepër stradiotë që në beteja e kishin treguar se ishin luftëtarë të tmerrshëm.
Ndërkohë ordonanca e tij futi pinjollin e Buajve. Vinte ti sillte lajme nga Bergamo. Mërkuri e përqafoi dhe i tregoi të ulej në poltronin përballë tij. Ordonanca solli takëmet e verës dhe u shërbeu. Ata ngritën gotat dhe i kthyen. Gjatë një ore, Mërkur Bua i dha instruksionet e fundit. Po kështu dhe një letër për dozhin në Venedik dhe një tjetër për Këshillin e të Dhjetëve. Me sa dukej, nën presionin e flotës veneciane turqit mesa dukej donin të tërhiqeshin së shpejti nga Korfuzi. Kishin me dhjetra vite që e mbanin të pushtuar, por Korfuzi ishte një pozicion strategjik për venecianët dhe dominimet veneciane përgjatë Adriatikut. Mërkuri donte të bënte një inkursion drejt Moresë dhe me galerat veneciane të merrte me vete 2000 stradiotë të sulmonte drejt Nafplios, Zantes e pastaj në portet e tjera të Moresë. Për më tepër ai i njihte mirë pozicionet nga ku mund të sulmoheshin forcat turke, se si mund ta merrte kështjellën e Argos… dhe aq më mirë atë të Nafplios, ku ishte rritur me familjen e tij. Kishte muaj që mendonte për një inkursion të tillë por së pari donte të siguronte stradiotët e tij për paga më të larta. Dhe për këtë Senati venecian duhej ta zgjidhte qesen për ta pasi si gjithnjë në ballë të luftës, gjatë tri dekadave, shumë prej tyre kishin rënë në beteja. Në Breshia ishin vrarë Gjergj Buziku dhe vëllai i tij Domeniko, të tjerë kishin rënë në Fornova, Cremona, në Bergamo; kishin rënë gjithashtu Teodor Frasino, Paolo Albaneze e shumë stradiotë të tjerë. Mërkuri shpresonte që ky sulm do të zgjonte mjaft shpresa tek shqiptarët dhe grekët që të ngriheshin në luftë edhe pse të pushtuar tashmë nga Perandoria osmane. Atje, vetëm malet ishin të lira si dhe brigjet e Himarës në bregun jonian.
Kur pinjolli Bua iku, Mërkuri u vesh dhe u bë gati të shkonte në atelierin e mjeshtrit. Poshtë i nxorrën kalin e tij të bardhë dhe hipi. Dy stradiotë e shoqëruan në rrugën që të çonte tek mjeshtri Loto. Pasi kaloi Via dei Santi, «Rrugën e shenjtëve», mori në të djathtë dhe pas njëqind metrave u ndal para një porte të madhe druri. Porta ishte hapur dhe ai hyri në oborr i pasuar nga stradiotët e tij. Në sallën e madhe, në të djathtë, e gjeti Loton me penelin në dorë dhe me beretën e tij jeshile që nuk e hiqte nga koka dhe kur pikturonte.
– Gëzohem që u shoh plot shëndet zoti Bua! – griti duart i gëzuar mjeshtri Loto.
Mërkuri e përshëndeti dhe i rrahu supet. I hodhi një sy atelierit ku shquheshin tablo të ndryshme, korniza, kovat me bojë, një kosh me një tufë penelash si dhe një tryezë me veglat e tjera të punës.
Puna me tablonë ishte ndërprerë që dimrin e kaluar, meqë Republika Serenissima e thirri me ngut të ndihmonte ushtrinë venedikase në betejën e gjatë kundër spanjollëve. Megjithatë mjeshtri kishte përparuar në tablonë tij. Tashmë portreti i Buas shquhej bukur dhe stradiotiBua e pëlqeu që me shikimin e parë edhe pse sfondi i tablosë nuk kishte mbaruar.
– Më duhet të punoj edhe një seancë për të verifikuar disa nuanca të portretit, – tha mjeshtri dhe për këtë do doja të uleshit në poltron që të mundet ta mbarojmë. Kuptohet që për sfondin, do të vendos një pamje të largët të Trevizos…
Bua miratoi me kokë dhe iu afrua edhe më kavaletit duke qëndruar ballë portretit të tij. E pikasi menjëherë që mjeshtri ia kishte hequr rrudhat e para që ishin shfaqur në fytyrën e tij. Pra shëmbëlltyra e tij iu duk më e re dhe më me energji si shumë vite më parë. Sytë i shndrisnin. Veshjen, piktori ia kishte bërë në një velur kafeje dhe në mes i kishte vendosur një rrrip veluri që zakonisht ai e vinte kur shkonte në Pallatin e Dozhëve. Dora e djathtë ishte mbështetur në një komodinë pranë ku dukej dora me unazat dhe një kafkë e vogël. Po kjo kafkë pse kaq e vogël, mendoi Bua, vallë në kujtim të Marias apo të birit të vdekur vite më parë? Po në duar, pse dy unaza? Po, ishte unaza e martesës me Marien, po kjo tjetra?
Mjeshtri e kuptoi shqetësimin e tij dhe i tha:
– Kjo tjetra është për martesën tuaj me sinjorinën Elisabeta të Alvise Balbit. Me këtë rast në dorën tuaj duhej shtuar dhe unaza saj si simbol i lidhjes tuaj të fundit.
Bua ktheu kokën dhe e vështroi me mëdyshje, duke pyetur veten nëse ishte e nevojshme apo jo. Por shpejt buzëqeshi. Mjeshtri e kuptoi që e aprovoi këtë. E megjithatë, dhimbja për Marian pulsonte ende thellë shpirtit të tij.
– Uluni Princi im. Nuk do tu mbaj gjatë.
Mërkuri u ul në poltronin e madh e të drunjtë dhe mjeshtri filloi të lyejë penelat në paletën e tij të ngjyrave. Një heshtje e madhe ra përreth. Bua vështroi tutje një portret tjetër të sapo përfunduar. Mjeshtri e pikasi dhe shtoi:
– Eshtë portreti i arkitektit të Mestres, zotit Filipino.
Ishte një portret disi i veçantë dhe që në një fare mënyre të dy portretet, i tij dhe i arkitektit, kishin diçka të përbashkët që ai nuk mund ta kuptonte se përse. Ndoshta i njëjti stil në krijimin e portretit, edhe pse arkitekti i Mestres ishte në këmbë. Por tonet e ngjyrave ishin po ato e po kështu dhe dritë-hijet e portretit.
Mjeshtri vështroi nga ai sikur të kërkonte diçka në tiparet e tij. Pastaj u përkul nga telajo që kishte vendosur në atë kavalet të rëndë ngjyer në një ngjyrë kafeje të errët. Bua vështronte mjeshtrin që hera-herës ngrinte sytë nga ai dhe pastaj vazhdonte. Anash tij ishte tabela e ngjyrave, me tutje një grumbull gurësh por që në të vërtetë ishin ngjyra të ngurta, të cilat thërrmoheshin, bluheshin dhe ktheheshin në një lloj pluhuri me të cilin bashkohej e verdha e vezëve si dhe një lloj vaji, i cili gjithçka e bënte të lëngëshme dhe viskoze. Ishin pigmente me të cilat punonte mjeshtri, mes të cilëve «indigo blu», një lënde që prodhohej nga një pemë në Indi, ngjyra «turkuazë», një lloj guri që bluhej dhe që vinte nga Turqia, «lapis-lazuli» me një blu kobalti nga Afganistani, ngjyra «garance» nga një lloj bime, e verdha veneciane, siç e quanin, e purpura apo e kuqja «kramoisi» që përzihej me pak të zezë. Mjeshri vazhdonte në heshtje dhe ai vështroi tutje tablotë e tjera të ekspozuara aty-këtu në sallonin e madh. Njëra nga ato iu duk e çuditëshme pasi ishte portreti i një argjendari me tri pamje të fytyrës, njëra në mes, përballë, dhe dy profilet majtas e djathtas anash tij. Nënqeshi lehtë. I pëlqente ky mjeshtër që vazhdonte të punonte në heshtje. Vështroi sërish nga tabloja. I shëmbëlleu si portreti i dukës së Urbinos, mikut të tij Francesco della Rovera, të cilin e kishte pikturuar një nga piktorët më të mëdhenj të kohës, Tiziano. Atë pikturë e kishte parë në kështjellën e Urbinos dhe ishte ajo që e kishte nxitur të bënte dhe ai një portret. “Në djall të venë paratë, i kishte thënë vetes. Kështu të paktën do të lë kujtim shëmbëlltyrën time!” Francesco ishte i veshur me pazmore në sallonin e tij, por ai nuk i kishte qef pazmoret. E dinte se nuk mund të luftonte ngjeshur me to. Forca e vërtetë e stradiotit, ishte kurajo, zgjuarsia dhe fuqia e tij.
– Kur mund ta përfundoni tablonë? – e pyeti papritur.
– Shpresoj në fund të javës. Do tu njoftoj që të dërgoni njerëz të vine ta marrin.
Atë drekë e kaloi në bujtinën e “Dy virgjëreshave”, një bujtinë e vogël buzë njërit prej kanaleve me ujë që shkonte për nga bazilika. Madje bujtina kishte dhe një ballkon të vogël, me një tryezë ku mund të haje dhe të kundroje njëkohësisht një pjesë të qytetit. Me gjithë këto kanale plot gjelbërim, Trevizon e quanin njëkohësisht dhe Venecia e vogël. Në fakt kjo bujtinë ishte bujtina e preferuar e tij pasi ishte një vend i paqtë ku mund të mendoje apo të bisedoje veçmas me fisnikët e qytetit.
Një tufë pëllumbeshash erdhën rrotull aty pranë dhe pastaj u ngritën lart në qiell. Bua vështronte një gondol që shkonte tutje me një fisnik dhe gruan e tijdhe ndjeu diçka të çuditëshme brenda tij. Pas dy javësh do të martohej dhe pas ceremonisë në katedralen e qytetit Elisabeta do të vinte në shtëpinë e tij. Që prej dy vitesh, të birin, Flavion, nuk e kishte takuar më. Tre muaj më parë, tek lëngonte në shtrat, mori një pusullë nga ai dhe e gëzua që ishte i kënaqur në Insbruk në pallatin madhështor të ish perandorit Maksimilian të perandorisë romano-gjermanike. Tashmë kishte mbetur vetëm me nipat e tij dhe miqtë e afërt të familjes së madhe Bokali. Elisabeta vërtet i pëlqente: e re, shtatlartë e krenare si pinjolle e familjes fisnike Balbi të San Xhulianos, ajo ishte dhe e bukur me ato kaçurrelat e gjata që i binin mbi supe. Edhe pse pesëmbëdhjetë vjet më i madh se ajo, kjo diferencë moshe ishte zhdukur sapo ishin takuar për herë të parë kur ata u takuan në Venecie në praninë e atit të saj, Alvise Balbi. E ndjente që kjo grua do ta gëzonte dhe do ti jepte një tjetër trashëgimtar, një pinjoll pauses të Pirros që do ta vazhdonte më tej famën e familjes Bua.
Një javë më vonë kur shkoi në atelierin e Lotos për séancën e fundin tabloja I pëlqeu akoma më shumë. Mërkuri nuk jetonte shumë me të kaluarën e tij, por ai portret, tek e shikonte, i kujtoi shumë nga luftrat dhe stradiotët e tij të rënë në beteja. C’kohë tronditëse! Rrugë përmes stuhisë, prita, sulme të befasishme, bastisjet e fshatrave armike, pushtime kështjellash, rrethime. Emri i tij ishte bërë i frikshëm për kundërshtarët e Republikës së Venedikut. Kujtoi një çast hyrjen fitimtare në Milano bashkë me 400 luftëtarët e tij në krah të mbretit francez Louis II dhe spektaklin e madh të garave kalorsiake atje ku kishte rënë në sy të mbretit dhe guvernatorit të ri. Gjithë rinia e tij ishte vetëm luftë: luftë në Fornova, në Padova ku mori dy plagë në trup, lufta gjigande në Marignano, ku bashkë me konduktorin Bartolomeo d’Alviano i sollën fitoren mbretit francez François I më 1915 kudër zviceranëve, beteja ku kapi rob komandantin spanjoll Alfonso Carjaval. Po kështu lufta në Creazzo kundër 4000 spanjollëve duke shpëtuar nga vdekja proveditorin venecian Niccolo Vendrammi, për çka senati i Republikës i dha titullin “Gentiloumo venezziano”.
Ishte e djelë dhe dita e Shën Gjergjit, e shenjtit të tyre që festohej në gjithë Albaninë kur doli nga mesha e të djelës kushtuar shenjtit të tyre. Popi e kishte përcjellë deri në oborrin e kishës duke e falenderuar për ndihmën që u kishte dhënë me dhuratën e fundit prej 200 dukatesh. Pastaj i hipi kalit dhe i shoqëruar nga rojet e tij stradiote u drejtua për nga shtëpia. Që në mëngjes kishte dërguar ordonancën të merrte tablonë në atelierin e Lotos dhe e dinte se do ta gjente në sallonin e tij. Dhe vërtet, kur hyri, Prisila dhe ordonanca po vendosnin tablonë në faqen e murit, ku i kishte porositur.
Ato natë Bua thirri sekretarin e tij dhe nisi tu shkruante letra kapitenëve stradiotë që shërbenin nëpër zonën e Ventos apo të Lombardisë, në principatat dhe markezatet gjithnjë në luftë me njëra-tjetrën. Duhej ti bashkonte që të vinin me të për të çliruar dominimet e dikurshme të Moresë. Të parëve që u shkroi ishte princi Konstantin Arianiti që ishte një nga figurat e kalorësisë dhe diplomacisë europiane, i cili pritej gjithë nderime jo vetëm në rezidencën e dozhit por dhe në oborrin e Sforzave apo në oborrin e mbretit të Francës që e kishte dekoruar me një dekoratë të lartë. Pastaj i shkroi nipit të tij, Alesio Bua dhe Gjergj Bokalit, vëllait të Maries së gjorë. Arianiti ishte njeriu më me peshë dhe veten e kishte treguar kur mbreti francez Charles VIII kishte zbritur të merrte kurorën e mbretërisë së Napolit dhe kur ishte gati që me ndihmën e Arianitit dhe të peshkopit shqiptar Martino në Durrës të zbarkonte në Vlorë, ku do të niste kryqëzatën e tij drejt perandorisë, duke pushtuar Albaninë dhe Greqinë dhe vazhduar më pas rrugën drejt Konstantinopojës. Alesio Bua, ishte shquar në shumë beteja në trevat e gadishullit dhe vitet e fundit kishte luftuar në Mestre, Veneto. Po kështu duhej të njoftonte dhe stradiotët e tjerë të famshëm Clemente Stani, stradiotin me emrin Scanderbego, Reneshin dhe Filippo Albanezen me vëllezërit e tij. Proveditori Andrea Gritti i çmonte lart vlerat luftarake të Filippo Albanezes që kishte luftuar në Bergamo, Creazzo, Friuli e në rrethimin e Veronës.
Po afrohej mesnata dhe letrat e shkruara ishin gati në tavolinë për të nesërmen Ktheu sytë dhe vështroi nga tabloja që qëndronte në heshtje nën dritën e zbehtë të shandanit në gjysmerrësirë. Kishte diçka mistike në të. U ngrit nga tavolina dhe për hrë të fundit vështroi nga dritarja Trevizon. I lodhur, shkoi të shtrihej. Kishte shpresë se të gjithë stradiotët do të bashkoheshin me të që të bashkoheshin tê gjithë së bashku për të luftuar për çlirimin e Moresë, të ndihmuar nga anijet e Venedikut dhe mbase edhe nga Franca e Vatikani. Shumë shpejt, që ditët e para, heshtja e disa prej krerëve stradiotë që kishin trupa prej 200-300 stradiotësh secili, nuk i pëlqeu. Vallë nuk donin më të ktheheshin dhe të çlironin tokat e dikurshme dhe varret e gjyshërve të tyre? Vetëm nga disa të afërt mori përgjigje se ishin të gatshëm. Ishin ata të familjes Bua e Bokali, por ata ishin të paktë.
Krerët stradiotë e kishin të vështirë të bashkoheshin, pasi mes tyre shtrohej pyetja se kush do ti udhëhiqte. E vështirë të pranonin dikë mbi krye, qoftë dhe më i lavdishmi i tyre, Merkur Bua Shpata. Menjëherë iu kujtua ajo ditë kur 20 vjet më parë disa nga krerët stradiotë i kishte thirrur dozhi i Venedikut për të krijuar një trupë të përhershme, por kur kishte ardhur çasti dhe u thanë se si konduktor kishin caktuar Buan, ata ishin tërhequr duke thënë se po të ishte një konduktor vendikas ishin dakort të bashkoheshin, por jo Bua. Kjo ngjarje e kishte ftohur me disa nga stradiotët por me vite, ndër beteja, ata i lanë xhelozitë dhe armiqësitë mes tyre. Duke kujtuar këtë, Bua tani u kishte propozuar që e rëndësishme ishte të bashkoheshin, ndërsa zgjedhja e konduktorit le të bëhej nga një zgjedhje mes krerëve, në një diskutim të lirë. Por për këtë ata hezitonin. E megjithatë Bua shpresonte. Para se të vdiste ati i tij në More ku ishin rrethuar nga dyndja e parë e osmanëve, ai i kishte premtuar se do të vinte dhe të çlironte tokat e tyre. Fytyra e të atit gjithnjë e më shumë i shfaqej në ëndërr, i cili i kërkonte të vinte sa më shpejt me stradiotët e tij…
Kishte kaluar dhe një javë tjetër kur një mbrëmje, Prisila i kishte mbushur me ujë të nxehtë govatën e drunjtë, një lloj fuçie me dru arre, kur dikur ishte Maria që e lante dhe e fërkonte. Por tani ajo nuk ishte më. Të nesërmen duhej të shkonte për dasmën e tij në San Giugliano. U afrua ngadalë nga govata duke menduar nëse kishte bërë mirë që kishte pranuar të martohej. Më së shumti e kishte shtyrë miku i tij, kapiten Serra, por dhe atij i kishte pëlqyer, edhe pse e dinte se përsëri do të shkonte në luftë dhe se asnjëherë nuk e kishte të sigurtë nëse do të kthehej gjallë nga lufta. E megjithatë ai kthehej gjithnjë sikur shënjti i tij Shën Gjergji ta mbronte nga gjithë armiqtë e tij. Vinte mbi kalë, fitimtar, me shtizën e tij të ngritur lart dhe flamurin e stradiotit, edhe pse ndodhte që ndonjëherë ta sillnin të plagosur.
Atë natë u xhvesh dhe ngadalë u fut në ujin e nxehtë që nxirrte avull. Filloi të prekë trupin e tij por gjithnjë plagët e aq shumë luftrave i kujtonin menjëherë të kaluarën, betejat, qytezat, kështjellat e mbrojtura apo të sulmuara. Në shumë vende të trupit, në kofshë, në duar, në supe, në ije, ishin stigmatet e plagëve të dikurshme. Cdo plagë ishte një luftë, një histori. Preku ngadalë kërcirin dhe iu kujtuan ato vite kur luftonte në Mortara, Pavia dhe Vigevano. Në një nga betejat, pas luftës në Novara, ku kishte ndihmuar markezin Federico Sforca të Milanos, papritur kishte rënë nga kali. Po, ishte diçka që nuk e priste, pasi kali nuk kishte arritur ta kapërcente një gropë të madhe dhe ishin rrëzuar që të dy. Kali e kishte zënë sipër dhe kërciri i ishte thyer. Ishte një kalorës i njohur skocez, i quajtur Dunkan që erdhi dhe e kapi. Robin Bua e dërguan menjëherë tek duka i Mantovës. I kujtohej fare mirë kur e kishin çuar të lidhur dhe e kishin hedhur në qelitë e errta dhe të lagështa të dukatit. Por nuk qëndroi gjatë, pasi një javë më vonë, duka kërkoi t’ia sillnin në sallonin e tij. E çuan të lidhur me hekura dhe e ulën në një karrige përballë tij. Po, e mbante mend atë çast, kur duka i kishte thënë me zërin e tij të shtruar: “Ti je një stradiot i rrallë dhe ne e njohim famën tuaj. Ju nuk jeni si të tjerët që mund ti vrasim dhe ti mbajmë nëpër qeli. Për kokën tuaj Serenissima ka afruar një shumë të madhe por unë nuk i dua paratë dhe s’dua të kem të bëj me armiqtë e mi. Ti nuk je si ata.» Bua e kishte parë drejt e në sy dhe me zërin e tij burrëror i ishte përgjigjur: «Zotëri, kështu është lufta. Nuk mund të fitosh gjithnjë. Por nëse më lironi, unë nuk do të jem më armiku juaj dhe nuk do tu luftoj.” Duka e kishte vështruar gjatë robin e tij të madhërishëm dhe u bëri shenjë ushtarëve ta lironin. Buas ia hoqën hekurat dhe ai u ngrit në këmbë. «Nëse më jepni fjalën, atëherë unë mund tu liroj! – kishte thënë duka. «Një stradiot kurrë nuk e kthen fjalën e tij», – i ishte përgjegjur ai… Akoma i kujtoheshin sytë e vegjël të dukës që shkëlqyen nga një dritë e çuditëshme apo nga një gëzim i fshehur që nuk donte ta tregonte. Duart e tyre u shtrënguan. Në oborrin e pallatit dukal, Buas i kishin sjellë kalin e tij të luftës dhe e përshëndetën. Që nga ajo ngjarje ata mbetën miq mes tyre. Ishte koha kur bashkëpunonte me gjeneralin francez Tremoille në Roccasecca ku fitorja e tyre ishte e madhe por e përgjakshme. Pas kësaj, francezët dhe vetë mbreti i kishin dhënë titullin “Kont i Roccasecca”-s. Konti Bua kishte tashmë flamurin e tij me shqiponjën e zezë dykrenore dhe një kurorëm bretërore mbi krye si dhe incialen e familjes Bua. Po kështu, veç shqiponjës, në emblemën e tij u vendos kryqi, një kurorë me katër koka luanësh si dhe një dorë që kishte kapur në grushtin e tij katër gjarpërinj.
Më së fundi afroi dita e martesës së Buas çka do të ishte madhështore. Vjehri i tij Alvise kishte ftuar rreth 100 fisnikë, mes të cilëve senatorë, ligjvënës, noterë, funksionarë të Republikës dhe disa nga figurat e shquara kalorsiake që mbërritën me kuajt e tyre të zbukuruar, ku shquheshin dhe emblemat e tyre kalorsiake. Dasma u zhvillua në pallatin e tij në Santo Giugliano. Pas dasmës, ku vera shkoi lumë dhe ishin shtruar shumë fazanë të pjekur dhe qingja, Bua, bashkë me disa nga miqtë e tij të afërt fisnikë dhe njëzetë stradiotë të armatosur që e shoqëronin me kuaj, vonë u kthyen për në Trevizo. Bua nuk kishte dashur të bënte ceremoni martesore në shtëpinë e tij por thjesht të shkonte të nesërmen në kishën ortodokse që popi ti kurorëzonte. Nuk donte të cënonte kujtimin e Marisë së tij të shtrenjtë dhe emrin e Bokalëve. Me Elisabetën mbërritën aty afër mesnatës. Zbritën nga pajtoni i zbukuruar si zakonisht për dasma dhe bënë nga ndërtesa rrethuar me mure të lartë. Disa nga fisnikët zunë dhomat e miqve ndërsa stradiotët zunë vend në bujtinën pranë ku kishin dhe kuajt. Tek ngjiteshin drejt sallonit, Elisabeta e shikonte me bisht të syrit dhe ndjente një lloj adhurimi për të, ndoshta se ai fliste rrallë dhe nuk mburrej me lavdinë e madhe të tij. Papritur ndaloi një cast meqë pikasi tablonë e tij varur nëm ur. Mbeti e habitur dhe sytë i ndaluan pastaj në dorën e tij me dy unaza. E kuptoi dhe vështroi nga heroi i saj duke u ngjeshur pranë tij.
Dhoma e tyre ishte gati dhe Prisila kishte përgatitur gjithçka duke vendosur dhe një shportë me fruta në krah të shtratit si dhe një legen me ujë dhe peshqirë mëndafshi. E dinte që të sapomartuarit do të shijonin natën e parë të martesës. Ndërkohë që ajo po xhvishej, Bua shkoi të shuajë qirinjtë dhe ashtu, nën dritën e hënës që binte nga dritarja, vështroi trupin e kolmë të saj me një buzëqeshje të lehtë. Sigurisht i pëlqeu ajo krijesë e bukur me atë lëkurë të shndritëshme. Dhe ashtu në errësirë, pas saj, dhe ai hyri në shtratin e tyre.
Dy ditë më pas dy kalorës erdhën dhe i sollën një letër nga dozhi i Republikës. Kur i pa në hyrjen e oborrit, pyeti veten se përse vallë dozhi nuk e kishte thirrur në pallatin e Sinjorisë dhe kjo nuk i pëlqeu. Zbriti në sallonin e poshtmë, përshëndeti kalorësit dhe mori zarfin. E hapi, i hodhi sytë një çast dhe pasi falenderoi kalorësit u ngjit lart. Që kur i pa ata tek hynin në oborr e parandjeu se do të kishte një përgjigje jo të mirë. U ul në kolltukun e tij dhe filloi ta lexonte letrën përsëri. Dozhi e njoftonte se bashkë me Këshillin e të Dhjetëve kishin vendosur që mos ta mbështesnin në misionin e tij drejt Moresë meqë arkat e Republikës ishin bosh dhe nuk mund të dërgonin flotën e tyre dhe as të financonin stradiotët shqiptarë. E kuptoi se gjithë kjo nuk ishte çështje parash, pasi Republika ishte shumë e pasur dhe shumë e fuqishme. Ishte fjala vetëm për 2000 stradiotë që do të zbarkonin në brigjet e Moresë. «Jo, mërmëriti me vete, – Venediku nuk do të hyjë në luftë me sulltanin dhe se tashmë humbjen e territoreve veneciane në More, Kretë, Famagusta e gjetkë i konsideron si një histori që nuk mund ti ktheheshin më. Ajo çka ishte e rëndësishme për Venedikun ishte që flota turke e kishte lënë tashmë Korfuzin. Kjo u mjaftonte.
Bua u ngrit dhe iu afrua dritares duke hedhur sytë mbi qytet. Kujtonte kështjellat e Nafplios, Argos, Modonit, etj, ato kështjella që pothuaj gjysmë shekulli pas pushtimit të Greqisë, ata ishin detyruar ti braktisnin dhe të iknin përmes detit duke marrë rrugën drejt Venedikut. Një zemërim i brendshëm e kapi me Republikën që aq shumë i kishte shërbyer ngado që e kishin kërkuar, pa menduar se mund të vritej. Ishte i sigurtë se po ti shtinte në dorë kështjellat e dikurshme veneciane me stradiotët e tij, asnjë fuqi s’do ishte e mundur t’ia merrte përsëri. Për këtë mund ti kërkonte dhe mbretit francez, François I, të cilin, bashkë me kondotierin e famshëm Bartalomeo d’Aviano e kishte ndihmuar në betejën e Marignanos pothuaj dhjetë vjet më parë dhe mbreti e dinte se po mos të kishin qenë ata që të vinin në momentin e fundit kur po thyhej, ai s’do ta kishte fituar kurrë atë betejë vendimtare kundër zviceranëve. Megjithatë Bua shpresonte. E dinte se Shën Gjergji gjithnjë do ti ishte në krah…
