Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

SHPIRTI ARBËRESH NË POETIKËN E ZEF SKIRO DI MAXHOS

by

NGA MAZLLUM SANEJA/
E S E/
***
E megjithatë e dimë/
se edhe të shkulur/
nga vizatimet në palcë të drurit/
shihet/
nga cila trevë vijmë/
shihet/
nga cila tokë morëm ushqimin./
( Patëm kohë vetëm për një puthje/
Vjeç të tua 500 )/

E nis këtë shkrim me pyetjen: Kush është Zef Skiro Di Maxho? Para së gjithash: Poet, dramaturg, jeta e të cilit dhe fati krijues kushtëzuan se erdhi në jetë dhe në botë më 1944 në Horë të Arbëreshëve ( Piana degli Albanesi) në afërsi të Palermos, në ishullin Sicilia.
2.
Të shkruash për figurën poliedrike dhe shumëdimensionale të Zef Skiro Di Maxhos, mëparë duhet të hedhësh një vështrim tek e kaluara e Arbëreshëve (Shqiptarëve të Italisë) që jetojnë që nga shekulli XV dhe XVIII, pas vdekjes së heroit tonë kombëtar shqiptar Gjergj Kastriotit – Skenderbeut dhe, pushtimit të Shqipërisë dhe Perandorisë Bizantine nga turqit osmanë. Dhe, asokohe filluan eksode të mëdha, po Arbëreshët (ndonëse u shkulën nga vatra e vet atnore) askurrë nuk e harruan vendin e të parëve dhe, gjithnjë ruajtën me besnikëri zakonet dhe doket e tyre të pasura si gjuhën, veshjet dhe ritet e doket që kishin në Mëmëdhe. Dhe, në këtë kënd-vështrim duhet lexuar dhe parë figurën e madhe intelektuale te Zef Skioro Di Maxhos dhe veprën e tij poetike dhe dramatike.
Ndërkaq, nuk ka dyshim se Zef Skiro Di Maxho si poet, dramaturg, gjuhëtar dhe intelektual i gjithanshëm sui generis i botës arbëreshe, është një vazhdues i denjë dhe besnik i Zef Skiroit, Zef Serembes, Jeronim De Rades dhe shembëlltyrave të ndritura të botës arbëreshe.
Zef Skiro Di Maxho, është, para së gjithash poet i kujtesës, poet i kujtesës kombëtare. Poezia e tij na e mban të gjallë kujtesën, përtërin dhe shpalos toponiminë tonë të stërlashtë, përkujton dhe ngjallë figurat mitologjike, ringjall historinë tonë të hershme dhe gojëdhënat e moçme.
Në poezinë e tij poeti shumë herë shfrytëzon thesarin e gjenisë së popullit. Në veprat e tij lirike dhe epike, të krijuara në trajtë mitesh, gojëdhënash apo legjendash, poeti vë dialog me historinë, mitologjinë. Ai është i vetëdishëm se nuk bën të jetojë dhe të krijojë pa rrënjë, pa origjinë, pa të kaluarën. Poezia e Zef Skiro Di Maxhos në mënyrë sintetike dhe koncize shtron dhe kap problematikën e historisë së popullit arbëresh, problemet e identitetit te rrezikuar arbëresh karshi botës së sotme të shoqërise së konsumit.
Së këtejmi, poeti me zërin e tij të fuqishëm, në poezinë e tij emblematike “Ngjyrim arbëresh”, gjithnjë do të iu përkujtoj arbëreshëve te vet :

3.

Edhe shiu
që pingulthi bën ujë
nga gypat e shtëpive
ka tingull vendas
gurgullim arbëresh.
Edhe flladi liqeni
e flladi dheu
në mëngjes e mbëmanet
mbëmanet e në mëngjes
ka dhelkë të vendit.
Edhe vizatimet e reve
mbi fletoren qiellore
të kufizuar nga malet
kanë shije arbëreshe.
Edhe buzëqeshja e diellit
ajri sheshi përroi
mali kodra honi
kanë vulë arbëreshe.
Ne
duke folur lëtisht
arbëreshë ndihemi
në festimet zyrtare.

Në udhëtimin e tij poetik poeti gjithnjë do të vihet në mbrojtje të gjuhës arbëreshe, se nganjëherë shpirti i tij zë të shqetësohet, po megjithatë ai ushqen një besim të thellë tek arbëreshët, qe deri sot kanë ruajtur dhe kultivuar gjuhën, doket dhe zakonet e të parëve, që nga Moti i Madh.
Është me të vërtetë një ngjarje befasuese, se si poeti Zef Skiro Di Maxho në poezinë e vet, në një mënyrë të veçantë, në vëllimet poetike “Sonata”, „Gjuha e bukës”, “Përtej maleve prapa kodrës”, Vjeç të tua 500”, “Metaforë”, „Anija me vela e me motor”, „Poezi gushtore e tjera”, „Kopshti im me dritare” e tjera që përbëjnë një tërësi të shkëlqyer poetike .
4.
Si përfundim mund të themi se poezia e Zef Skiro Di Maxhos është një ngjarje e veçantë në letërsinë bashkëkohëse shqipe dhe arbëreshe, sepse është një ngjarje e hidhur e dinamizmit të gjithanshëm të psikikës njerëzore.
Zef Skiro Di Maxho – ky poet i kujtesës kombëtare dhe i shpirtit të paepur arbëresh, poet i dhembjes dhe i durimit, i qëndresës dhe i rezistencës – gjithnjë synon të kuptojë thellë qeniesinë e fenomeneve dhe të gjërave, depërton në substancën shpirtërore të arbëreshëve, të ngjarjeve dramatike të epokës sonë marramendëse dhe të konsumit, të globalizmit, ku poeti ynë nuk qëndron indiferent.
Zef Skiro Di Maxho – ky humanist evropian porsi Herberti apo Podrimja, në mënyrë të distancuar, duke hulumtuar dhe studiuar historinë dhe bashkëkohësinë, të cilat e mbajnë të gjallë përgjithësisht kujtesën njerëzore e edhe kujtesën kombëtare, gjithnjë na befason dhe na mban të gjallë me pushtetin e fuqishëm të fjalës së shkruar.
Dhe për fund, le të shpresojmë se arti i tij brilant, porosia e tij humanitare e njerëzore, që të vëmë dialog me njerëzorën, me lirinë, me dinjitetin e njeriut – do të shpëtojë qytetërimin e sotëm nga krizat dhe katastrofat shpirtërore, që kanë mbërthyer epokën e sotme plot temperaturë…
Varshavë,
Qërshor 2015

LETRA EVËS – SIMBOL POETIK I VIZIONIT JETËSOR

by

Esse nga AGIM GJAKOVA/*
më merr në tokën e zjarrtë/
më merr atje/
rrëzë Çabratit majë Pashtrikut/
buzë Erenikut/
Të shkruaj Ty/
me fjalë të para/
të shqipes/
Letra janë fletë të shpirtit, të mendjes dhe të qëmtimeve artistike të Mazllum Sanejës Janë dëshmi e vetëdijes së ngarkuar me travajat e jetës, e qenies sa individuale aq shoqërore, e brumosjes së fisnikërisë nëpër fellutat e kësaj bote me njerëz të pamëshirshëm por edhe me të tillë të dashur, mirëkuptues dhe humanistë.
Eva është konkrete dhe simbolikë, ngacmuese dhe paqëtuese, joshëse dhe nxitëse e ëndërrimeve, zbardhje e ditës së jetës që tejpërmbushet me tërë gamën e përjetimeve. I përmbytur me shfrimin ndjenjave që bulojnë nga të katër anët, rreket njerëzimi të ekzistojë në realitetin e përdhosur nga shumë shtrembërime
në këtë
oqean të botës

përplot
ndodhi të papritura

mbërthyer me dredhi

kurthe
dhe komplote

dhe uni poetik i Mazllum Sanejës është ky njerëzim, që rropatet në shumë aspekte dhe as nuk mposhtet, por as nuk del fitues., vazhdon në luftën e përjetshme.
Letra Evës, në kontekstin e përshkrimit të ndjenjave, përbën një mostër për një analizë psikologjike të njeriut të sotëm, i cili është i vetmuar, i braktisur, i përbuzur, i marrë inat, i shtyrë në zgrip të greminës, por me dashurinë që zmbraps gjithë këto, duke dalë në rrahun e së vërtetës së thelbit njerëzor.
Cilat janë aspiratat e këtij uni poetik? Për ta kuptuar më mirë duhet të njohim jetën e Mazllum Sanesë, një jetë tërë peripeci ekzistence, vuajtje mërgimtare, por punë të palodhshme sizifiane në rrahun e letrave. (të pranishmit pothuajse e dinë), prandaj mos të rreket askush të thotë se jeta e tij nuk është vepra e tij.
Të shkruaj Ty
për net të pagjumë

i tretur
në mendime

i mbërthyer nga ëndrrat
ankthi vetmia pritja
të shkruaj ty
të vish të paktën në ëndërrime
Ky unë poetik nuk rreket të ndryshojë botën si Don Kishot, nuk përpushet të hyjë në kalibrin e atyre që shkaktojnë plagë njerëzore dhe gremisin çdo virtyt në humbellë se
loti i një fëmije
nuk vlen
sa tërë bota
ndaj
qaj,

nuk vrapon pas materiales, pasi i gjithi është përfshirë dhe madje mund të them është sunduar nga bota shpirtërore, artistike. Shpresa dhe realizimi, humbja dhe këndellja, konflikti i përjetshëm i kontradiktave përshkohen në prizmin e vargjeve të hedhura me tërë forcën e ndjenjës diku në hapësirë, por që kjo hapësirë është shoqëria, është njerëzimi.
Autorin nuk e ndjek askush, pasi nuk ka frikë nga vetja për rrugën që ka zgjedhur, nuk pendohet se është e tillë dhe se ka bërë këtë jetë të stërmunduar dhe që e stigmatizon në vargje me forcë e bukuri. Ideja se njeriu është i përkohshëm nuk e tremb të thotë se ia ka kushtuar mundin dhe djersën së vërtetës jetësore dhe artistike.
Dashuria për Evën është monument i ndjenjës, jo stil jete i rëndomtë, por i mbrujtur me sinqeritet dhe thellësi shpirti njerëzor, është pasqyrë e vetvetes, dhe reflektim i veprimtarisë, jehonë kumbuese e thelbit të qenies. Hedonizmi u nënshtrohet të gjitha këtyre:
Të shkruaj Ty
për mëkatin

vjedhur
nga qielli

dhe të fal
gjithë të mirat

fjalë të bukura
të mira fjalë
që zemrën shërojnë
si balsam
Nuk ngërthen urrejtje, smirë, xhelozi, mashtrim, lakmi, zili, vese njerëzore, por ka përmbledhur virtytet e së mirës dhe të madhërishmen, ardhmërinë, besimin, karakterin, optimizmin… Poeti nuk i shfaq ndjenjat për t’u mburru, as për të vajtuar. Ai siguron njerëzimin se është i pavdekshëm në shpirtin e tij, se është aleat dhe luftëtar i paepur kundër së ligës dhe poshtërsive njerëzore.
Me sa ethe artistike dhe dashuri të vërtete i lëshohet vargut na shtyn të mendohemi se çka vlon brenda poetit. Është një gamë e gjerë subjektesh e temash, ngjarjet e të cilave e kanë goditur poetin, e kanë fryrë si lumë të rrëmbyeshëm. Rrjedhin dëshirat, zemërimet, melankolitë e pashmangshme ndaj vendlindjes.
Të shkruaj Ty
që të përshkruaj
një fotografi
nga fëmijëria
vendlindja
Madhështia nuk është brumë i qenies së tij. Ai niset nga përkorja, nga thjeshtësia dhe ne e vlerësojmë se arrin aty. Nuk ka dëshirë të duket, nuk përton të stigmatizojë gjithë negativët, nuk heshtë përpara së vërtetës kudo, në çfarëdo rrethane dhe me guxim e rrebesh për ta shkulur gjithë shëmtinë e jetës.
Dhe këto e shumë të tjera i hedh, i shkruan në letra, i skalitë në vargje dhe ia drejton një personazhi që është Eva, simboli poetik i vizionit jetësor për të gjithë ne.

MADHËSHTIA DHE POROSIA UNIVERSALE E 777 HAIKUT TË POETIT XHEMIL BYTYÇI

by

ESSE NGA MAZLLUM SANEJA-Varshavë/*
Poeti ndeshet ne jetë me shumë fjalë. Poeti i vërtetë pareshtur komunikon me fjalë. Me fjalët që dëgjuaka në rrugë, në tramvaj, ngado, ku vetëm njerëzit thonë diçka, shprehin diçka dhe, ato fjalë që ndeshur ka në tekstet e moçme, në veprat shkencore. Kjo, asgjë e re, po vlen të përkujtoj se, fjala është burim kryesor dhe parimor i frymëzimit në krijimtarinë poetike.
Dhe fjala ne poetikën e Xhemilit Bytyçit ka peshën e vet, ka fuqinë domethënëse, shijen dhe saktësinë. Duke qenë i rafinuar dhe i kursyer ne fjalë,poeti ynë me sukses lëron me aq pasion dhe zell Haikun japonez, po duke e mveshur me permbajtje dhe rekuizita të tjera shqiptare, duke e bërë autentike dhe autoktone të nënqiellit tonë.
Libri me i ri i Xhemil Bytyçit ‘777 Haiku’ sjell me vete një vëllim voluminoz, i ngërthyer me motive dhe tema të nduarnduarshme, duke filluar me motive dashurie, pastaj atdhetare, refleksive, sociale, me motive peizazhi dhe duke perfunduar me përkushtime.
Libri “ 777 Haiku” hapet me të drejtë me ciklin “Motive Dashurie” ku poeti si nje artist i vërtetë do t’ i këndoj dashurisë, kësaj tematike të përjetshme të frymëzimit të poetëve. Le të lexojmë shpirtin e poetit :
2.

* * *
Në shtetin pa kufij,
Në lirinë pa kufij
Dashuria azil kërkon
Apo:
* * *
Urrejtja vdiq
Dashuria lindi
Drejt parajsës shkonim

Dhe kjo botë që e rrethon poetin është nganjëherë false, e pabesë, hipokrite dhe e pamëshirë në gjykimet e veta, e verbër dhe e shurdhër në padrejtësitë gjithëfarëshe, dhe me siguri ky imazh e tmerron poetin e ndjeshëm, po vetëm dashuria dhe besnikëria e gruas (e cila është si krijese e shenjtë për poetin) së dashur i lejon atij të mbijetoj çastet më të vështira në jetë. Ndaj, gjurmët e kësaj dashurie të thellë janë të dukshme:
* * *
Në sytë e tu magjepsës
Harrova se ishe
Muza ime në gjumë

3.Me fuqinë dhe saktësinë e fjalës poetike Xhemil Bytyçi na përkujton poetin e madh Rabindranath Tagoren. Duke lexuar më një vëmendje të veçant poezitë Haiku të këtij cikli, gjithsesi më duhet të them se simbolika e Gruas si një krijesë tejet e ndjeshme dhe subtile a nuk është për poetin një engjëll mbrojtës në përditshmërinë monotone, që / Krahët e thyer ia shëron/ poetit tonë. Lirisht mund të themi se, poeti duke i kënduar dashurisë – kësaj ndjenje sublime fisnike aludon në botën e sotme marramendëse të konsumit ku vendin e dashurise si dimension njerëzor e ka zëvendësuar pushteti i parasë dhe sferat e interesit dhe të pazarllëqeve të llojllojshme.
Ndërkaq, në ciklin vijues ‘Motive Atdhetare’ poeti i këndon lirisë së fituar me gjakun e derdhur të bijve më të vetëdishëm të kombit, se si po harrohen eksodet dhe luftërat, nëpër të cilat kaloi ky popull i shumëvuajtur, e që poeti gjithnjë më zëshëm kërkon shoqëri të pastër e dinjitoze. Sepse poeti ynë, i cili e do atdheun, Kosovën, painteres, vetveten e krahason me gurin:
* * *
Gur jam vetë
Kërkoj edhe një gur
Për qëndresë
që shpreh qëndresën dhe rezistencën e poetit, pathyeshmërinë e shpirtit të paepur të poetit të pa kompromis, i cili nuk mund të qëndrojë indiferent karshi një realiteti brutal dhe finok:

Servilët sillen rrotull
Zuzarët ishin të parët
Të gjithë marrin nga një rol

1.
2.
3. Dhe nuk ka se si të mos e ngashërej e shqetësoj lexuesin e vëmendshëm kur merr dhe lexon këto vargje eliptike, që janë si një alarm për shoqërinë tonë të korruptuar:

Ofshamjet ende s’ pushojnë
Për të zhdukurit të pagjeturit
Plagë e rëndë për Atdheun…

ashtu siç është e rëndë plaga e hapur e Çamërisë , e që shpirtin e ndjeshëm të poetit tonë gjithnjë e përpëlisin këto drama tronditëse si një gjëmë e madhe.
Pajtohem me poetin, me dëshpërimin e tij karshi realitetit që e rrethon, që është edhe dëshpërimi im si një revoltë:

Si të jetohet
Nëse ndër pllaja e yje
Mungon liria

Derisa në ‘Motive Refleksive’, poeti Xhemil Bytyçi si një vëzhgues analitik dhe kritik gjithnjë nuk pajtohet asessi me shoqërinë e korruptuar dhe çoroditëse:

Gjumi nuk blihet
As turpi nuk thuret
Arka e kohës çdo gjë ruan

Apo:

Nga betimi i Hipokratit
Shumë mjekë sot
Në hipokritë u shndërruan
5. A thua nuk është ky zë si një akuzë kundruall realitetit brutal, kundruall një shoqërie çfarë është shoqëria jonë si një hapësirë e shthurur, ku fare nuk njihen vlerat me sublime njerëzore, ku gjithnjë më shumë po fundoset sistemi i vlerave njerëzore. Dhe poeti ynë, (i cili përkah profesioni është mjek – urolog me zulmë në tërë hapësirën shqiptare)i cili mëkot kërkon një shoqëri të pastër dhe dinjitoze, i cili gjithnjë me ngulm dëshiron të vë dialog me të Mirën, me të Bukurën, me Njerëzoren si një diskurs njerëzor dhe poetik. Dhe, më në fund e justifikoj me të drejtë dëshpërimin e poetit dhe të mjekut humanist Xhemil Bytyçi, i cili si një mjek me një ndjeshmëri dhe empati të madhe njerëzore është i ndjeshëm karshi vlimit më të prekshëm njerëzor :

***
Elegji dimri
Bardhësi e ftohtë
Qirinjtë me lot të ngrirë
Poeti ynë Xhemil Bytyçi, i cili shquhet në mënyrë të veçant për mirëkuptimin dhe ndjeshmërinë në raport me botën që e rrethon, ai asnjëherë nuk qëndron indiferent karshi botës se të varfërve dhe skamnorëve të pastrehë:

***
Jam njeri i lirë
Jam njeri i varfër
Çka të bëj me këtë liri

(Cikli: Motive Sociale)
1.
2. Duke lexuar me vëmendje këtë vjershë më përkujton poetin tonë të madh, Fatos Arapin dhe poezinë e tij emblematike
3. ‘S’ ia vlen të trishtosh zemrën tënd’ kur shkruan për vëllain e tij të vrarë Vllasin.
Ai vargu i tij ‘Pastaj ç’do të bëjmë me lirinë?’, lirinë e nëpërkëmbur të njeriut të ndershëm. Sa bukur njëjtësohen të dy poetët tanë Arapi dhe Bytyçi, kur këndojnë për vegjëlinë e shkelur nga sistemi i ashtuquajtur shoqëror, i pa superstrukturë shoqërore. Ajme për ne!
Ndërkaq, në ‘Motive Peizazhi’ shfaqet ai shpirti lirik dhe subtil i poetit, i cili gjithnje anon kah harmonia:

* * *
Era me puhizë
Vizatonte portretin
Bukuri e paskajshme

Apo:
* * *
Hënëzo, moj hënëzo
Gjithçka në natyrë zbukuro
Gjumë të ëmbël na dhuro
Këtu shihet ajo kredoja e poetit humanist që në botë të mbretërojë dashuria dhe harmonia mes popujve, mesazh ky aq i rëndësishëm dhe me vlerë kur na vjen nga një poet, që është një mjek i njohur sui generis gjithandej në botë.
Dhe kapitulli i fundit i kësaj vepre të shkëlqyer me ‘777 Haiku’
pason me ‘Përkushtime’ që iu bën figurave të ndritshme të Kombit tonë çfarë janë Nënë Tereza, Mic Sokoli, Bekim Fehmiu, Martirëve te UÇK-së, Fehmi Aganit, Triumf Rizës, Trungut të vet familjar, e duke mos harruar edhe Ewa Lipsken, të cilën e krahason me /flutur kohe/me valë jete/dritë shkëlqesie/.
7.

Dhe, në fund poeti Xhemil Bytyçi i kushton një cikël të veçant bardit tonë kombëtar, Ali Podrimjes, të cilit do t’i ngre një himn panegjirik, duke e krahasuar herë me Prometeun e herë me Homerin, po megjithatë bardi ynë i mbeti besnik Atdheut :

* * *

Ishe luleshqerre, luleguri
I shkëmbinjve të Kosovës
Atdheut shpirtin ia dhurove
Sepse:
* * *

Në maje të Shkëlzenit atje lart
Emrin tënd natyra shkroi
Zot o Zot sa lart fati të çoi

Si përfundim mund të theksojmë libri më i ri ‘777 Haiku’ i poetit Xhemil Bytyçi sjell një intonacion dhe ndjeshmëri të fuqishme në të shkruarit e Haiku-t , duke i dhënë një ngjyrë dhe dritë të re, në udhëtimin e tij poetik. Dhe, zatën ky lloj i veçant poezie eliptike e begaton dhe e shpie mëtej poezinë moderne shqipe.
Varshavë,
Prill 2015
*( Xhemil Bytyçi: ‘777 HAIKU – Shtigjeve të Shpirtit’
Ars Albanica, Prishtinë,2014 ).

RRËFIMET E POETIT TË PAEPUR

by

NGA ANDRZEJ ZANIEWSKI/ VARSHAVË/*
….Të shkruaj Ty
mbi mëngjesin
a thua
pe ndonjë ëndërr
hape dritaret
mbi botën
përshëndeti
dallëndyshet
(Letra Evës)
Molibden – element metalik, që përdoret në aliazh të hekurit për prodhimin e çelikut, që ka një fortësi të dukshme. Gjithashtu në kombinim me kobaltin
kromin, volframin marrin veçori të jashtëzakonshme.
Në Kosovë ky mineral gjendet në gur gëlqereje,granit dhe shtresa kallaji.
Kosova shtrihet në molibden, ndaj, në burime minerale që janë të domosdoshme në prodhimin e materialeve kozmike, strategjike, aq shume të kërkuara e të domosdoshme në kohën e tashme.
Së këtejmi ai interesimi dhe ndjeshmëria e superfuqive, interesimi i tyre dhe pjesëmarrja në veprimet të lidhura me hapësirën jo fort të madhe gjeografike të
Kosovës, që ka një sipërfaqe prej 11 mijë kilometra katrorë.
A thua toka ka një koherencë apo lidhshmëri me ata, që lindin në të ? Sipas mendimit tim, me siguri. Grimcat e kësaj toke dhe të ajritmegjithatë
bëhen grimca të gjakut, të trupit, të eshtrave…
A thua këto mikroelemente përcaktojnë ndjenjat, sjelljet,mënyrën e jetesës…
Nuk di, po, më thotë mendja se kanë ndikim madje edhe vendimtar.
Mazllum Saneja u lind pikërisht në Kosovë, në qytetin e Gjakovës më 1945, një qytet me zulmë,që shtrihet në vetë zemrën e Gadishullit Ballkanik, rrethuar nga Bjeshkët e Nëmura. Shqiptarët si një popull i vetëm – askurrë nuk u bashkuan vullnetarisht në shtetin jugosllav, as në vitin 1918, ashtu edhe në vitin 1945. Shqiptarët gjithmonë janë konsideruar si një racë më e ulët: ‘Fajtor është Shqiptari që merr frymë / ec në dy këmbë / që flet shqip / që ha shqip / që
dhihet shqip ‘/ Ali Podrimja :‘Fajtor është Shqiptari’/.
Mazllum Saneja shkruan në gjuhën shqipe, në një gjuhë që përbën grupin e veçantë në mes të gjuhëve indoevropiane dhe, nuk ngjason me asnjë gjuhë
tjetër.
Gjuha shqipe ka mbijetuar dhe, është ruajtur falë gjenisë së popullit shqiptar, duke kaluar nga njëri brez tek tjetri, me gojë a me të treguar gojë pas goje, falë
këngës, legjendës. Po, Mazllum Saneja shkruan edhe ne gjuhën polake, të cilën e mësoi si autodidakt, ku më vonë ndjek kurset e gjuhës polake në Universitetet
e Varshavës, Vrocllavit dhe të Krakovit.
Sot Mazllum Saneja është emigrant në atdheun e tij të dytë –Poloni, i cili si një poet i shkëlqyer, outsider përshkon botën e vet – botën tonë, qarkullon në mes
të Prishtinës, Gjakovës dhe Varshavës e Krakovit,duke u përpjekur të na bind se vlen të ëndërrosh,të lektisësh, të mbrosh të drejtat e tua morale, të luftosh për vlerat universale përtej kohore, të drejtat njerëzore për liri, besim, mëvetësi, besnikëri, t’ i qëndrosh besnik idealeve të tua karshi vetvetes dhe botës.
Konceptet sot të zmbrapsura, të harruara dhe të flakura mënjanë çfarë janë – dinjiteti, nderi, ambicia,respekti, krenaria, virtyti, lavdia, ndërgjegjja – gjithnjë
për të janë më rëndësore, të gjalla, vendimtare në çdo hap, mbi vendimet e marra shpeshherë edhe karshi vdekjes, dëshpërimit, dhembjes, vuajtjes, hidhërimit.

* * *
Të shkruaj Ty
se udhëtimi im
po merr fund
në jetë
pata shumë humbje
bëra një jetë
endacaku dhe qiraxhiu
askurrë jeta
nuk më përkëdheli
e di
se ditët e mia
i kam të numëruara
ndaj
shpirti im është i pikëlluar

asnjë pikë loti
për mua
jeta e njeriut
qenka vetëm një udhëtim i pambarim
ndiej
madje edhe vdekjen
do ta kem të vetmuar
të shkruaj ty
që të mbahesh
si trime
( Të shkruaj Ty )
Duke i rrëfyer Evës, mikes besnike, poeti shfryn tërë dufin e mllefin, tërë vuajtjen e dhembjen,sepse vetëm Asaj i rrëfen sekretet e shpirtit të vet të
sfilitur, sepse vetëm Ajo e kupton thellësisht tipin e personalitetit të tij të ndërlikuar, ia kupton çdo gjest,shprehjen e fytyrës, mënyrën e të folurit, të shkruarit,mënyrën e të veshurit e të ecurit.
Femra. Femrat zaten gjithnjë i kanë mbështetur,frymëzuar, mësuar dhe pëshpëritur si të jetojnë dhe gjëja më e rëndësishme: janë përpjekur që t’i
kuptojnë. Dhe madje në çaste të humbjes, të disfatës,të dëshpërimit, të poshtërimit, që të qëndrojnë stoik,të mos dorëzohen karshi te papriturave të jetës…
Demoni i vetmisë, demoni tërë ankth e frikë, demoni kryengritës përplot zemërim dhe revoltë zë të zbutet,të qetësohet, të fashitet, dhe zbrazëtinë e vetmisë së poetit e zëvendëson mirëkuptimi dhe dashuria e femrës, e Evës. Mbaj mend sonetet e Petrarkës, ‘Letrat Elzës’ të Aragonit e deri te rrëfimet e Paul Eluard-it , deri te frazat subtile të Federico Garcia Lorces… e deri te ‘Letra Evës’ të Mazllum Sanejës.
Me Mazllum Sanejën gjithnjë takohem ndërmjet udhëtimeve të pareshtura tij. Ose është kthyer ose ka shkuar. Emigrant, refugjat, poet shtegtar i përjetshëm, udhëtar me valixhe në dorë në mes te Kosovës dhe Polonisë, apo mbase qytetar i botës ?
Jo! Mazllum Saneja na kujton shkëmbinjtë e përhimë të përkulur mbi rrjedhën e rrëmbyer të Drinit të Bardhë, dhe atëbotë kur kthehet në Gjakovë –rrëzë Pashtrikut e përgjatë Erenikut ëndërron me mall për Varshavën, Evën, për fushat e gjera të Mazovshes.
Dhe prapë nga Polonia për Kosovë, dhe nga Kosova për Poloni… Në të vërtetë atdheu i tij u bë udhëtimi-shtegtimi i përjetshëm.
Shtrohet pyetja: a thua ai e zgjodhi këtë fat? Apo fati atë? Ai – poeti, gjithnjë kthehet duke parë se do të udhëtojë. Udhëton duke parë se do të kthehet.
Le të dëgjojmë autorin e vargjeve tronditëse, duke kujtuar se kjo është rrëfim i një dashurie që askurrë nuk vdes, që është më e fort se vdekja:

Asgjë nuk do të na ndajë sepse kemi një tokë një ajër një qiell një diell
sepse ti je krejt ç’ndodh në kozmos sepse ti je Ervehe Penelopë Maria Valevska
një ditë do shkojmë në Domastion Itakë Krakov ngado edhe te Kepi Shpresës së Mirë do të kërkojmë hapësira të reja toka të reja ku do të ketë më shumë dritë më shumë ajër më shumë diell do të zbulojmë njerëz të mirë njerëz të kuptueshëm mbi gërmadhat e botës së vjetër do të ngremë një të re
botë të simbiozës së shpirtit arsyes e dashurisë një horizont të ri pa çelësa pa dryë
oh Eva
asgjë nuk do të na ndajë
ti ke hyrë në dridhmat e shpirtit tim
si në shpirtin e vjershave simbioze
( Nuk ndahet simbioza )
Jo, këto nuk janë rrëfime të një dashurie rinore, po janë rrëfime të një dashurie të pjekur, të vetëdijshme.
Mazllumi është gjithnjë në kërkim të së vërtetës për vetveten. Ai ndien nevojën e rrëfimit, të pëshpëritjes, të përshkrimit të ndjenjave të veta.
Ai jeton në bredhëritje në mes vendeve, të cilat e kanë zgjedhur. Apo ndoshta ndërmjet atdheve,në të cilat është i diktuar përmes fatit, situatës dhe gjithashtu përmes mbrojtjes së dashurisë. Për një moment mendohem se mos poeti i revoltuar nga realiteti i pasigurt dhe i ankthshëm këtu do të braktis vendbanimin e qiraxhiut të pakënaqur në një vend tjetër, sepse tashmë një kohë të gjatë e ka molisur ai fati i emigrantit të zhgënjyer në vetminë e mërgimit,duke dëgjuar nganjëherë ato fjalë të tmerrshme: këtu je i tepërt, i padëshirueshëm, ekziston në fusha të huaja të shahut. Ky model i jetës së hidhur gjithnjë i ka intriguar dhe tërhequr botën e njerëzve të pangopur dhe përbuzës, duke vëzhguar me ironi
dhe arrogancë botën e …vegjëlisë:
Thuamë e bukura Eva
kur do të përfundojë
udhëtimi ynë i pambarim me ujqër
udhëtimi i pambarim
i poetit pa atdhe
udhëtimi i purpurt
kur nga çdo anë shoh tortura
rreth e përqark shtëpisë sonë
se ujqërit monstrumë sa vijnë e shumëzohen
(Ngritja e mendjes)
Monstrumë të tillë – demonë – hiena, i njohim, i dimë nga përditshmëria e realitetit tonë polak. Ajo Indiferenca – Përqeshja – Inati –Mosdashja – Ironia –
Përbuzja – Poshtërimi … Ndjeshmëria e madhe e poetit – e përkthyesit të përkryer e brilant të poezisë çfarë është Mazllum Saneja – i cili gjithnjë në situata të vështira jetësore është gjendur para shumë provave dhe sfidave të llojllojshme, para miqësive të zhgënjyera dhe grackave të fshehura e të kurdis- ura, premtimeve të gënjeshtërta, e kushedi para sa e sa sjelljeve poshtëruese dhe të prapëta, të cilat poeti i mbarti në shpirtin e vet të vrarë me një stoicizëm.
Tronditës është ai besimi dhe karakteri i tij i pathyeshëm në fuqinë e fjalës, që është më e fuqishme se muret, grilat, burgjet, terrori, shfarosja. Dhe me fjalën poetike, Mazllumi shkruan dhe lëron vargun poetik me një mjeshtëri të rrallë.
Me forcën biblike të profetëve dhe me përulësinë e poetit, duke shkruar gjithnjë i vetmuar fillikat në grumbull njerëzish – tingëllojnë strofat e kësaj poezie, të destinuara për të gjithë ata që kanë mbijetuar ose mbijetojnë sikur autori. Dhe dashuria,një dashuri e thellë e një njeriu me përvojë dhe të thekur – e kredhur në zhgënjime është e përshkuar me plot frikë, shqetësime, çaste pasigurie dhe, si e
tillë duhet të jetë. Eva, heroina lirike e ‘Letrave’ e shikon poetin e vet-rebel, me një ndjeshmëri dhe mirëkuptim… Ajo dëshiron të jetë njëkohësisht grua
e vërtetë, mike besnike në përditshmërinë monotone,mbrojtëse, një engjëll – mbrojtës…
Bota rreth e përqark shtyp, këmbëngul, rrethon. Po kjo botë është edhe false, e gënjeshtërt, e pabesë, hipokrite,dhe e pamëshirë në gjykimet e veta, e verbër dhe e shurdhër në padrejtësitë gjithfarëshe – dhe tërë ky imazh e tmerron poetin e rraskapitur nga sprovat e jetës së vështirë, poetin gjithnjë më të moshuar, i
cili nganjëherë është i pafuqishëm… Vetëm dashuria dhe besnikëria e gruas së dashur i lejon atij të mbijetoi çastet më të hidhura dhe më të vështira në jetë. ‘Letra Evës’ janë një dëshmi e hidhur e kohës, reflektim i dilemave tona qytetëruese, të goditura e të ngjeshura me ndjenjën e vërtete e të madhe njerëzore.
Lexuesi i vëmendshëm me siguri ia shtron vetvetes pyetjen: Kush është Eva? Nga e ka prejardhjen? Ku banon? Ndaj, gjurmët janë të dukshme…
Ai qytet i blertë
Otvocki im
ai qytet i kaltër
Otvocki im
amebë e dashurisë
Gjithnjë në ëndrrën time
Përse Otvocki më është aq i afërt
( Otvocki )
Përgjigjja duket e qartë. Lidhshmëritë e padukshme ndërlidhin botën, në këtë rast, vendverimin turistik afër Varshavës me Kosovën, Prishtinën, Mitrovicën
Gjakovën… Lidhje të tilla paraqiten gjithnjë më shumë: figura e Evës bëhet gjithnjë më e afërt dhe e qartë
Të shkruaj Ty
i brengosur
si ndihesh

tekefundit
ke hallet tua të jetës
Si po ia del
me vetveten
Ndaj si të mbrohesh para jetës
që të shpëtosh jetën
sepse vetë jeta
hallemadhe është
( Të shkruaj Ty )
Me fuqinë dhe saktësinë e fjalës poetike Mazllum Saneja na përkujton Rafael Albertin. Në letrat e tij poeti damkos, stigmatizon turpin e botës së përdhosur çfarë janë luftërat, uria, dëshpërimi,spastrimet etnike, indiferenca dhe ospërfillja e tëpasurve karshi të varfërve.
Krenar, i paepur, poeti içiltër shqiptar nga Kosova, me emrin e Evës në gojë,
shkon përmes realitetit tim, banon, shkon, kthehet,një mik dhe mbrojtës, poet e më shumë se poet. Njeri,që duke e kuptuar thellë njerëzimin si një mision të
pareshtur në mes të humburve, të shastisurve, të pasigurtëve, të frikësuarve për të ardhmen. Poezia është po ashtu një armë e fuqishme, bashkëkohëse, e
saktë, për të goditur thellë në zemër, jo për të goditur, përkundrazi duke lënë një shkëndijë shprese. Nuk është lehtë të shohësh botën në tërë tmerrin dhe
lakminë e vet, dhe të ruash qetësinë, pamjen dhe fytyrën e qetë dhe të gurtë. Ca teoricienë thonë se, sa më shumë vuajtje, dhembje, aq më të thella janë fjalët
e poetit, aq më të bukura dhe kuptimplote.
A thua, ndaj, bukuria të jetë varur nga vdekja ,fatkeqësia, vuajtja?
Poezia e Mazllum Sanejës, ndonëse i kushtohet dashurisë, mbart në vetvete dhe këto damka. Poeti i revoltuar dhe i mbyllur në vetvete, nganjëherë i inatosur dhe i zemëruar vështron kohën si një materie e veçantë eksplozive, kupton ërcënimet e kufijve të lënduar dhe të brishtë, në të cilat ne veprojmë me guxim dhe indiferencë po më shumë në mënyre absurde.
Dashuria, dashuria e vërtetë është azil, një strehim i vërtetë, liman i qetë. Duhet t’i dorëzohemi dashurisë që të kuptojmë më mirë botën, që të mos i frikësohemi, që të mos ikim në panik , po të mbetemi…
Të shkruaj Ty
Këngë mbi Këngët
emri yt
vaj dëllinje
i derdhur
kopsht i dendësuar
lumë i rrëmbyer
burim drite
e bukur
si Jerusalemi

të shkruaj ty
mikja ime
( Të shkruaj ty )
Shpesh herë bisedojmë me Mazllum Sanejën për poezinë, për jetën, për të ardhmen… Për dashurinë poeti hesht, dashurinë e përmbushin poezitë e tij,
duke mbetur një botë intime…
Le të kthehemi tek molibdeni – minerali, i cili do ta bënte Kosovën një vend të pasur dhe të gëzueshëm.
Kjo ndodhi ndryshe dhe, nuk dimë se çfarë do të sjelldita e nesërme, dita e pasnesërme , për një dekadë apo fundi i shekullit të tanishëm… Megjithatë bota
nuk bëhet gjithnjë më e mirë, derisa njerëzit nuk e përfitojnë mençurinë paralelisht me zhvillimin dhe përparimin teknik, kompjuterizimin, internetin…
Megjithatë është vështirë t’i rezistosh krahasimeve sugjestive. Ngurtësia dhe fortësia e kompozimeve të molibdenit, fortësia e çelikut dhe fortësia e njeriut,
e shkrimtarit, qëndrueshmëria dhe pathyeshmëria e poetit i pa kompromis…
A thua mos është vetëm një koherencë e rastësishme?
*(( Mazllum Saneja: “Listy do Ewy”(Letra Evës),SHB “Komograf”
Varshavë, 2014)
Autori është poet, romancier dhe kritik i njohur letrar.Ky shkrim është botuar në numrin e fundit te revistes së njohur letrare“Nowe książki” të Polonisë.
Përktheu nga polonishtja: M.S.
Varshavë, Fundi i gushtit 2014

AFIRMIMI I LETËRSISË SHQIPE NË BOTË- ALI PODRIMJA – POET I MADH I RANGUT EVROPIAN

by

NGA JAN MICHAŁ STUCHLY (POLONI)*/

Poet i madh, melankolik, patriot dhe një njeri i thjeshtë – ky ishte Ali Podrimja, që më mbeti në kujtesën time, poet lirik i rallë i revoltës, i  dhembjes dhe vuajtjes njerëzore, i njohur dhe i çmuar jasht kufijve të atdheut të vet, një poet i papërsëritshëm në artin e vet brilant poetik, që e ngriti poezinë shqipe në majet e poezisë evropiane.

         Poezinë e Ali Podrimjes  pata rastin  ta lexoj për herë të parë në revistën e njohur letrare polake „Literatura na świecie” (Letërsia botërore”) qysh në vitin 1979 në polonisht, të përkthyer nga miku im, poeti dhe përkthyesi i njohur Mazllum Saneja. Ndërkaq, veprën e tij më të plotë poetike e kam hasur më vonë në librin e botuar aq të bukur  te edicionit „Pogranicze” „Flaka e vjedhur”( në përkthim të Mazllum Sanejes dhe të Ewa  Śmietańskes) , të poetit tashmë të njohur në Evropë. Ali Podrimja na paraqet botën paralele, të thjeshtë dhe homogjene, të ndërlikuar dhe komplekse, botën që është një  „planet i mërguar” që „ vetëton”, një botë përplot gjarpërinj dhe luanë, një botë e të vetmuarëve dhe e atyre të kërkuarëve. Poezia – letërsia kërkojnë nga shkrimtari një përkushtim të tërë të flijuar e besnik dhe një vetëdije  të thellë kombëtare. Problemet vetjake madje ato më personale dhe intime bëhen dhe ngriten në çështje të përgjithshme të shoqërisë, gama e të cilave është e gjërë dhe komplekse. E këtillë është poezia e Ali Podrimjes, të cilën e karakterizon një gamë e gjërë e problematikës dhe një shumëllojshmëri e mjetëve shprehëse.

Në poezinë e tij Podrimja nuk shtron vetëm probleme të ekzistencës kombëtare, po vete  edhe më larg, duke shtruar dhe kapur probleme universale të njerëzimit, qofshin ato evropiane , botërore , kozmike, ku luftojnë në mes vete Zoti dhe Djalli, ndonëse nganjëherë nuk dihet se kush është Zot a Djall. Ali Podrimja gjithnjë është ballafaquar duke luftuar në mënyrë të paepur me fatin dhe historinë, gjithnjë ballëlart, me guxim, nder dhe dinjitet, i vetëdishmë  për “mjerimin njerëzor”, duke ditur se mund të jetohet edhe me “litar rreth kokes”.

Ndërkaq, shkruaj këtu edhe për thjeshtësine dhe qartësinë kreative, që është një punë e vështirë në të shkruarit çfarë ndodh me magjistarin e poezisë jo vetëm shqipe Ali Podrimjen, i cili si një magjistar i fjalës poetike krijoi gjuhën moderne poetike në tërë historinë e letërsisë shqipe. Konciziteti, shprehjet lakonike me shkurtime të rrufeshme, kontrapunktet, oksimoronet, personifikimet, ndryshueshmëria e rrëfimit, pikat e befasishme kulmore me ato mendime te bukura, të thella, të cilat gjatë leximit zëmë  t’i njohim si fragmente të mendimeve tona.

Dhe shtrohet pyetja  me cilët poetë ka ngjashmëri Ali Podrimja dhe kush është më i afërt përkah mënyra e të menduarit, me format e përshkrimit etj me poetin e madh shqiptar. Duke lexuar me kujdes dhe kënaqësi veprën e plotë poetike “Flaka e  vjedhur” në polonisht të Podrimjes në një përkthim brilant të Mazllum Sanejës më përfytyrohen poetët e mëdhenj botëror Federico Garcia Lorca, Paul Eluard, Pablo Neruda, Salvatore Quasimodo apo Konstantinos Kawafis si dhe poetët tanë Czeslaw Milosz dhe Zbigniew Herbert.

Si përfundim, mund të theksoj se kjo poezi tronditëse dhe rrëqethëse lexohet si një tragjikë e thellë, e përjetuar e një liriku ekzistencial, që dëshmon fillimin e një epoke të re në zhvillimin e formës dhe gjuhës poetike jo vetëm në letërsinë shqipe…

 Sa keq,  që nuk arrita ta njoh fizikisht poetin Ali Podrimja, i cili më në fund e mbaroi udhëtimin e vet prometeik ne atdheun e artit të poezisë , ashtu fillikat i vetëm.

Do ta përfundoja këtë shkrim për poetin Ali Podrimja me vargjet e një poezie antologjike të poetit të madh polak Zbigniew Herbert, kur ia lë porosinë si një dhiatë heroit të vet Zotit Cogito:

       “ Shko se vetëm kështu do të pranohesh në rrethin e kafkave të ftohta

          Në rrethin e stërgjyshërve të tu: Gilgameshit Hektorit Rolandit

          Mbrojtësve të mbretërisë pa kufij dhe qytetit të hirave

          Bëhu besnik Shko”!

*Jan Michal Stuchly, poet dhe piktor polak – deri me sot ka bere bukur shume per afirmimin e letersise shqipe ne hapesiren kulturore te Polonise, duke botuar panorama te tera ne gazeta dhe revista letrare polake.
* (Përktheu nga polonishtja:Mazllum Saneja, i gjate vitit 2013 perktheu dy libra shqip ne polonisht: librat me poezi te zgjedhura te poeteve te njohur Fatos Arapi (“Me jepni nje emer” dhe  Agim Gjakova (“Saga flurore”, perurimi i te cilit u be ne mes te majit 2013 ne Varshave). Nderkaq, perurimi i librit me poezi te zgjedhura te Fatos Arapit do te behet ne maj te ketij viti.