Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

SHËNIM NË PËRKUJTIM TË 5 VJETORIT TË SHENJTËRIMIT TË NËNË TEREZES

by

Nga Ndue  BACAJ

Si sot 5 shtator të vitit 1997 nga planeti Tokë u shua një yllë mbi yje që sillte dritë, paqe, harmoni e shpresë për jetën. U shua nga kjo botë e përkohëshme për t’u ngjitur lart në Qiell, në atë Botë të amshueme që pushojnë shpirtërat e pafund të njerëzve që përcuallën mijëra e mijëra vite, të mjeruara e lumturuara. U shua Nënë Tereza, duke na lënë si kujtim veprat e saja të kryera për njerëzit në nevojë thuajse në çdo cep të globit tonë, duke na lënë në këtë tokë trupin të cilin e kishte marrë përkohësisht, ndërsa shpirti i saj e ka vendin në Parajsën që rrinë Engjëjt. E ne veten tani e kuptojmë se Nënë Tereza nuk kishte qenë një njeri i kësaj toke, por kishte qenë një Engjëll i vërtetë që vetë Zoti ja kishte falë përkohësisht kësaj bote halleshume. Është fat i paçmuar për Racen tonë Iliro-Shqiptare që vetë Krijuesi zgjodhi bijën tonë për ta shenjtëruar, pasi në trupin e saj kishte dërguar shpirtin e shenjtë, duke e bërë shenjtore të kësaj bote ndoshta në zgrip të besimit se Zoti e kishte “harruar” njerëzimin që e kishte falur vetë… si shëmbëlltyrën e tij. Zgjedhja e bijës sonë Nënë Tereza për ta bërë shenjtore nuk kishte qenë e rastësishme, pasi nga Raca jonë ndër dy-mijë vitet Kristianizëm, i kishim falur këtij besimi jetdhënës rreth 600 shenjtorë e martirë, që gjaku dhe veprat e tyre janë në themelet e këtij besimi e qytetërimi, frutet e të cilit i gëzojnë edhe ata që nuk e duan sot në shekullit XXI. Gjithsesi kur besimi dhe qytetrimi Kristian i Europës ishte në zgrip në shekullin XV, vetë Krijuesi bëri emër që po nga raca jonë të lindë “Mesia” Gjergj Kastrioti, i cili me shpatën e shenjtë mbrojti qytetrimin dhe besimin e Arbërisë dhe vetë Europës plakë… Siç e thamë më sipër, përsëri nga raca jonë në shekullin e XX lindi një Shenjtore tjetër, fama dhe shenjtëria e së cilës u shpërnda në të gjithë Botën. Ajo lindi në vitin 1910 në një lagje të Shkupit nga prindërit shqiptarë Kolë e Dranne Bojaxhi, dhe emri i saj si krijesë e brishtë e kësaj bote kishte qenë GONXHE, dhe këtë emër e mbajti derisa kjo gonxhe çeli lulen e shenjte, që pas thirrjes shpirtërore nga vetë Jezu Krishti, kjo bijë e racës sonë ju përkushtua me sakrifica besimi e ndjejave njerzore, për të sjellë shpresë tek të dëshpëruarit, për të sjellë jetë tek ata që po vdisnin, për të sjellë shërim tek të sëmurët, për të sjellë besim tek të paorinetuarit. Nënë Tereza këtë emër e mori gjatë misionit të saj të bamirësisë, tek motrat Loreto e pastaj krijoi misionin e saj që e përhapi në 123 vendet e botës, ku India e Largët ishte epiqendra e deri në atdheun e saj të sapo çliruar nga diktatura komuniste. Misioni i shpresës së bamirësisë së Nënë Terezës ishte aq i madh sa e njohën jo vetëm shtete e qeveri, por edhe vetë Vatikani. Misioni i Nënë Terezës zgjati mbi 60 vite, kohë që e bëri të thirrej bijën tonë Moter, Nënë e më në fund Shenjëtore, të të gjithë botës. Bota e civilizuar jo vetëm ja njohu veprat e bamirësisë e mëshirës për njerëzit në nevojë, por e vlerësoi Nënë Tereza është nderuar me çmimet dhe nderimet më të larta, duke përfshirë: më 1962 Çmimin e Paqes Ramon Magsaysay dhe mbi të gjitha Çmimin NOBEL për Paqe me 1979,  ndërsa mjerisht shteti komunist në ato kohë e anatemonte dhe nuk e lejonte të vinte as tek varret e njerëzve të saj të dashur në Tiranë (Nënës e Motrës). Shqip “Ne” duke i mbyllë dyert bijës sonë, Nënë e Botës e paqes dhe bamirësisë , ne i mbyllëm vetvehtes shpirtin e Shenjtë që Zoti kishte dërguar mbi ne… Gjithsesi Nënë Tereza na fali ne shqiptarëve, sepse e dinte se nuk jemi ne populli që e përbuznim e mbyllnim dyert, por ishin djajtë e kuq që na kishin kapur për fyti (ndoshta si sprovë nga vetë Krijuesi). Nënë Tereza lutej për të gjithë popujt e botës që vuanin nga mjerimi, skamja, padrejtësia si dhe sëmundjet e Epidemitë, dhe ndër lutjet më të fuqishme duket se kishin qenë edhe ato për popullin e saj shqiptar që lëngonte nga epidemia e kuqe. Zoti duket se i dëgjoi lutjet e bijës sonë Nënë Tereza, dhe bëri emër që lëngata e kuqe të rrëzohet nga froni sundimtar, duke na futur në rrugën e pluralizmit, lirisë e demokratisë dhe besimit në Zot, dhe në vlerat tona të mohuara për dekada. Në pak vite që i kishin mbetur mbi këtë tokë bijes sonë të Shenjtë Nënë Terezës, ne e nderuam e respektuam si asnjë popull tjetër në botë, ndërsa bija jonë hyjnore na fali e na njohu si “GJININË” e saj, shpesh mëkatare jo për fajin tonë… Me 5 shtator 1997 i madhi Zot thirri pranë vehtes në Qiell bijën tonë Nënë Tereza, së bashku me shpirtin e Shenjtë që vetë ja kishte dërguar për dhjetëra vite… Fatësisht vetë selia e shenjtë me anë të ish Papës Famëmadh Gjon Pali II falenderoi kombin tonë për këtë bijë të shenjtë që i dhamë kësaj bote halleshume, ku ndër të tjera do të thoshte: “… Edhe në kohën e Izolimit të plotë të Shqipërisë kjo rregulltare e përvuajtur ishte ajo që përçonte emrin e atdheut tuaj në mbarë Boten. Në personin e Nënë Terezës Shqipëria është nderuar gjithmonë, pasi ky ishte misioni i saj dhe i gjithë atyre ndjekësve të vërtetë të Krishtit dhe Apostujve të tij që përhapnin dashurinë dhe jetën mbi dhembshurinë e kësaj bote. Për këtë ju falenderoj sot (Ju shqiptarëve) në emër të Kishës Katolike, që i falët botës këtë bijë të madhe të tokës e popullit tuaj…” Vatikani me 19 tetor 2003 nisi proçesionin e Shenjtërimit të Nënë Terezës, procesion  që “kulmoi” me firmosjen e dekretit të shenjtërimit të Nënë Terezes  me daten 4 shtator 2016 nga Papa Francesku, një ditë para 19-vjetorit të vdekjes saj (5 Shtatori), që njihet edhe si dita e festës së saj.  Është me vlera të thuhet se, në shtetin e Nju Jorkut (USA), Senati dhe Asambleja e këtij shteti kanë shpallë  (në 2017) , 4 shtatorin  festë zyrtare që  do njihet  si të gjitha festat e tjera të veçanta. Neper  Botë në përgjithësi e në trojet etnike Shqiptare në veçanti filluan t’i kushtojnë shumë vepra arti e emërtime të ndryshme, ku spikat ndertimi  i Katedrales kushtuar Shenjtores Terezë në Prishtinë (Kosovë) , shugurimi i të cilës u bë me 5 shtator 2017 , me rastin e 20 vjetorit që Nënë Tereza ndërroi jetë. Vlenë të shënohet se në Shkodër para disa viteve  pas shumë vështirësive (që suallen disa  gjykime me mendësi   antieuroperëndimore) , u bë e mundur që në qendër të qytetit të kemi “truporen” e saj , e cila me sa duket do të zëvendësojë për Shkodrën e Malësinë Zojën e Shkodrës, të larguar nga rreziku i aziatikëve (turko-osman) që në vitin 1467… Nënë Tereza , sot Shën Tereza na ka lënë të shkruar edhe qindra shkrime e vargje me fjalë shpirti, të cilat i perkasin filozofisë toksore e hyjnore, ku me këtë rast mendova të citoj atë me titull Himni i jetës:

“ Jeta është bukuri, admiroje.

Jeta është një shans, kape.

Jeta është lumturi, shijoje.

Jeta është ëndërr, bëje realitet.

Jeta është sfidë, përballoje.

Jeta është detyrë, kryeje.

Jeta është lojë, luaje.

Jeta është e çmuar, kujdesu për të.

Jeta është pasuri, ruaje.

Jeta është dashuri, dhuroje.

Jeta është mister, zbuloje

Jeta është premtim, plotësoje.

Jeta është trishtim, kaloje.

Jeta është himn, këndoje.

Jeta është betejë, pranoje.

Jeta është aventurë, rrezikoje.

Jeta është lumturi, meritoje.

Jeta është jetë, mbroje”.

Duke i ardhur fundi këtij shënimi të vogël, me rastin e 5 vjetorit të madhnueshëm të shenjtërimit të Nënë Terezes, mendova të kujtoj fjalët domethënëse të shkruara nga dora e saj në gjuhen shqipe, Oslo, 10 dhjetor 1979: “Unë gjithmon e kam në zemër popullin tem Shqiptar. Shumë i luti Zotin që Paqja e Tij te vijn në zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjith botën. Lutim shumë për fukarat e mij – dhe për mua dhe motrat e mija. Unë lutem për juve. M. Teresa Bojaxhiu”

Faksimile e letres së shkruar nga Nënë Tereza, dhe publikuar nga Ministria e Jashtme , Oslo 10 dhjetor 1979.

Ndersa edhe unë si autor i këtij shenimi përkujtimor, kam një lutje për Shë Terezen, shenjëtorns tonë:

“SHENJTA TEREZA LUTU PËR NE MËKATËNOR TË KTHEHEMI NË SOFRËN EUROPERËNDIMORE TË LARGUAR PREJ KOHËSH PADREJTËSISHT DHE PA DËSHIRËN E SHUMICËS SË SHQIPTARËVE…. Lutu Shenjtorja jonë të na kthehet Shenjtëria, paqja dhe Harmonia, aq të nevojshme për të gjetur rrugën e begatisë e mirëqënies… LUTU.” 

Malësi e Madhe, 4-5 shtaator 2021

KRISTIANIZMI NGA SHEK.IV-VIII, NË TROJET SHQIPTARE TË MALËSISË SË MADHE E MË GJËRË

by

Ndue  BACAJ 

Hyrje 

Kjo kumtesë e vogël perballë vepres së madhe të kishës Kristiane në Malësi të Madhe , Shqiperi e më gjërë i ngjanë një rreze të vogel drite që perpiqet të ndriçoj  sadopak hershmërinë e përhapjes së kristianizmit në trojet tona. Kristianizmi ka qënë kurdoherë i “shoqëruar ” edhe me ndertimet e objekteve më të hershme  kristiane të kohës, (si Kisha, famulli, manastire  etj.). Ndertimi i objekteve të kultit kristian dëshmohet edhe në trojet e Malësisë së Madhe (Shqipëri) dhe në  zonat kufitare të fqinjës sonë Malit të Zi (Ish troje etnike shqiptare). Kisha Kristiane, vazhdimisht ka qënë fitimtare mbi errësiren e shekujve, duke perhapë qyteterim zhvillim e dritë. Sot kemi më nevojë se kurr të “zbulojmë” rrënjët e kësaj kishe, rrënjët e besimit dhe identitetit tonë Europerendimorë , rrënjë që u ngulitën në trojet tona që në shekujt e parë të përhapjes së Kristianizmit, dhe u konsoliduan nga shekulli i IV, kur me Ediktin e Milanos (viti 313) perandori i Romës, Kostandinit të Madh do të ndalonte persekutimin e përndjekjen e atyre që perhapnin e perqafonin besimin  Kristian… 

Histori e shkurtër e kristianizmit në Iliri…!  

Në  rrugëtimin e gjatë  të besimeve politeiste  (pagane), shoqëria njerëzore shkoi deri në atë pikë rëndje sa të sundohej nga veset e këqia dhe morali tepër i ulët. Në këto kushte vetë Krijuesi (Zoti) bëri emër që të lindë Jezu Krishti në Betlehem, siç edhe ishte paralajmëruar… Ai, para njerëzimit solli e përhapi doktrinën shpëtimtare të Kristianizmit. Kristianizmi nuk hyri lehtë si Fe e si Besim. Të parët tanë duke qënë nën sundimin e Romakëve nuk e kishin të lehtë të përqafonin këtë Fe e Besim që predikonte për atë si Shëlbohet njeriu, por edhe për atë si jetohet në këtë Botë. Kristianizmi kërkonte që rendi i ri social të bazohet në parimet morale të paraqitura në ligjin e Moisiut, në Dhjetë Urdhërimet e Tenzot. Kristianizmin në Iliri nuk e përhapën as misionarë Latin e as Grek, atë në trevat tona e përhapi njëri ndër Apostujt e Jezu Krishtit , Shën Pali i cili në letrën e tij derguar romakëve thotë: “Kështu qysh prej Jeruzalemit e përqark në Ilirik e kam përhapur Ungjillin e Krishtit”.1. Një dëshmi tjetër vjen edhe nga historiani i Kishës, Daniele Farlati , i cili pohon se  bashkësia e Durrësit ishte më e vjetra në Shqiperi , e formuar nga Apostulli  Pal , gjatë predikimeve të tij . Gjithashtu  ai vuri në dukje se në vitin 58  në  Durrës kishte 70 familje të krishtera , të cilat kishin si peshkop njëfarë Cezari apo Apolloni.2.  E ndersa perhapej me shpejtësi besimi Kristian, persekutimi e përndjekja e atyre që e perhapnin e perqafonin këtë besim vijonte…Përndjekjet e pergjakshme   nga perandoria romake janë të shumta , ku nga këto po kujtojmë ato nga koha e Decit (249-251) që zgjaten deri në kohën e Dioklecianit (284-305).3.  Kristianizmi si besim u lejua zyrtarisht vetëm nga Perandori Ilir, (nga Nishi i Dardanisë), Konstandini i Madh, në vitin 313, me Ediktin e Milanos, ku ky edikt ndër të tjera theksonte: “…Tash e tutje kush dëshiron të besoj në atë Fe mund  ta bejnë atë lirisht  ,hapur dhe pa pengesa…dhënien e të gjitha lirive të krishterëve për kryerjen lirisht të riteve të tyre…4.  Kostandini jo vetem e  zbatoi me perpikmeri Ediktin e tij ,por ndërmori edhe një seri masash të efekshme që e nxori krishterimin  nga katakombet në dritë të diellit , dhe kishat e katakombeve i zevendesoi me katedralet madhështore , ndër  ndertesat më të bukura që njerzimi kishte parë deri atëherë…5.  Pas kësaj në fakt pati një përhapje më të gjerë kjo Fe e ky Besim, e pikërisht disa studiues vendas e të huaj shkruajnë se Shqiptarët (Ilirët) u bënë në të shumten të Krishterë në shekujt e IV-V-të. Në këto kohë filloi edhe ndërtimi i tempujve e kishave ku ketë e verteton zbulimi i rrenojave dhe trashigimisë kristiane që janë gjetur në tërë territoret  Shqiptare, kuptohet edhe të Malësisë Madhe e më gjërë. Përhapja e Krishterimit në Iliri i përket historisë së shekujve të parë të këtij besimi. Gjurmet e paganizmit ilir zbehen shumë herët dhe zevendësohen nga të dyja kishat me motive të krishtera…6. Edhe pas vitit 395 kur perandoria e Romës u nda në dy pjesë , Kisha katolike shqiptare mbeti në mvarësi të Kishës së Romës.. Koncilet e këtyre kohëve dhe organizimi kishtar i më vonshëm, (si dhe fillimini ndarjes së kishes…) është kapitull në vehte, por nuk ndryshoi thuajse asgjë nga besimi. Kur Iliria (Shqipëria), u nda në provinca, ajo veriore u quajt edhe Prevali që shtrihej nga lugina e Zetës dhe Maricës në Veri, se bashku me Dardaninë e deri në lumin Shkumbin në Jug,  Doklea muar organizimin e qytetit  si “municipium”(bashki) romake  prej perandorit  Vespasian ose të bijëve..7. Dioklea është i qytet , ku mund të përvijohen deri në njëfarë mase linjat e urbanizimit  antik dhe topografia e re kristiane , që krijohet në brendësi të rrethimit të saj.8. Me krijimin e provincës së Prevalit, dhe me mjaft gjasa , aty nga fundi i shek.IV, Shkodra del për herë të parë në dokumentacionin burimor si një Peshkopatë. Më vonë bëhet e qartë , se ajo ka qënë seli kryesore peshkopale  dhe kryeqendër e provinces.9.  Si seli ipeshkvnore primare (deri në vitin 602), në Shqipëri duhet të konsiderohen  edhe Dioklea , Sarda, Shkodra…10. Historiani (Jirecek), si dhe disa studiues të tjerë shkruajnë; se qyteti i Dioklesë u rrënua në kohrat e stuhishme të shekullit VII, por emri nuk u harrua kurrë. Ai thotë  se këtu duket ka banuar një popullsi e vogël , ndonse ka qënë qytet i famshem…dhe seli e peshkopit të Diokleas…11.  Është interesant se ndonse për Dioklen si qytet thuhet  u shkaterrua  në shekullin e VII , si qëndër e rendesishme qytetare e fetare kjo vijon të njihet per disa  shekuj më vonë… Interesant duket pasi  Keshilli  i Dalmacisë  që u mblodh në shekullin e IX shpalli Dioklene  Kishë  mitropolitane , dhe i dha  si sufragane (të varur ) Shkodren.  Po nga ky burim  mesojmë se në vitin 877 Tivari tashma një seli peshkopesh  ishte nën varesinë e mitropolise së Dioklese…12. Madje studiuesi Hekardi, shkruan : “..Peshkopata e më vonë  kryepeshkopata  e Dioklesë , titullari i të ciles ishte metropolit i Shqiperisë, deri në vitin 927, kur ky qytet u shkaterrua nga  Simeoni i Bullgarisë. Kryepeshkopi i fundit i  Dioklesë quhej Gjoni , i cili (pas shkaterrimit të selisë ) u strehua në Raguze , ku u bë peshkop i ketij qyteti, duke  ruajtur  megjithatë  titullin e kryepeshkopit ,selia e metropolisë u  transferua në  Spalato (Split)..13. Ndersa Abanologu dhe historiani  i njohur Milan Shuflaj  shkruan: “ Qytetet romane  Dioklea , Sarda , Skampa , Apollonia , Amantia , Bylis , me kalimin e kohës  u shkatërruan pjesërisht nga sulmet armike dhe pjesërisht nga “kënetëzimi” i ngadalshëm, porse ipeshkviat e tyre nuk u zhduken , por pësojnë vetem një metamorfozë . Ndoshta ipeshkvi  i Dioklesë  e kishte rezidencen  e tij per një kohë të gjatë tek rrënojat  e ketij qyteti , porse tashma është jashtë çdo dyshimi , fakti  që në shek.XI  trashigiminë e tij e mori ipeshkvi i Tivarit…”.14. Vlenë të cilësohet se nga Dioklea kemi edhe një dëshmi tjetër mjaft interesante  paleokristiane , të ashtuquajturën “kupa e Podgoricës”. Kjo kupë qelqi e zbuluar rret vitit 1870, është botuar pë herë të parë nga Dumont në vitin 1873. Që atëherë ajo është marrë në dorë nga studiues të ndryshëm. Megjithatë ajo mbetet edhe sot një gjetje mjaft interesante e periudhës së hershme kristiane…15. Dëshmi të ndryshme të objekteve kristiane janë gjetur në varrezat e Kalldrunit (zbulim i viteve 1962-1963), ku perveç të tjerave janë gjetur edhe dy kupa qelqi të gjelbërt…16, si dhe në varret e gërmuara është gjetur  kryesisht një lëndë arkeologjike të shek.III-IV, të erës sonë me motive kristiane… Në Koplik (dhe sigurissht në rrethinën e gjërë të tij) janë parë rrënoja ndertimesh dhe se aty u gjetën , midis të tjerave një figurë e vogël bronzi e Hyut Lar, një togëz e rrumbullakët bronzi e perandorit romak Gordian III (vitet 238-242) etj…17. 

Pak Fjalë për persekutimin e Kishës ndër shekuj 

Shqipëria, Greqia dhe Dalmacia bëjnë pjesë tek vendet e vjetra të krishtera, të cilat u shkatërruan  nga dyndjet e sllavëve barbarë më pak se vendet e tjera , dhe në shek.IV-VI  kishin një topografi me emra shenjëtorësh  shumë të pëhapur. Në mesjetën e vonë hasim në mbetje të një kulture shumë të vjetër kishtare. Në emra korridoresh të dokumentuara takojmë edhe emra shenjtorësh dhe gjurmë të fshira kishash  të vogla, të ndërtuara dikur  mbi vende tempujsh paganë.18. Gjithsesi gjatë shekujve “..Fortuna  e  stuhia e detit , krisma e furia e ferrit janë perpjekur bashkë per t’i  perpirë kishat tona..”.19.  E mjerisht jo pak edhe kanë arritur , ndaj jemi “kështu”. Edhe kleri kristian u trajtua shumë  ashpër e dhunshëm., veçanarisht gjatë pushtimit turko-osman.  Meshtarët merreshin peng, e  prej tyre nxirreshin shperblime të majme , veçanarisht kur në “rrjetë”  binte ndonjë Ipeshkëv…20. Nëse ky shterngim i  lakut nuk do të jepte frutet e prituna , atëherë mund të vijohej me zbulimin e çative të kishave , per me pengue zhvillimin e riteve fetare , veçanarisht në dimër , ose do tu kerkohej  respektimi i rregullave  turke , të cilat nuk lejonin kisha ose ndertesa kulti  deri në largësi sa iu rrokte syni  autoriteteve turke.21. Janë  pikrisht  keto fortuna e stuhi që ndër shekuj  na kanë shkaterruar jo pak edhe nga dokumentacioni i hershmerisë  kishtare , duke na detyruar shpesh të marrim  referenca disi të vonëshme… 

KISHA TË SHEK. V  TË  ZBULUARA NË TROJET ILIRO-SHQIPTARE TË  MASLËSISË SË  MADHE… 

Nga mesi i dytë i shek.II deri në përndjekjet nga Diokleciani (303), kisha gëzon një fare paqeje , falë politikës së tolerances së ndjekur nga perandorët pasardhës të Valerit…. Në perendim themelohen njëqindë kisha , të shpërndara në një territor që shtrihet nga Iliria… deri në Spanjë.22. Në trysninë e lëvizjes së popujve dhe të forcave të natyrës në shek.VI dhe VII u zhduken shumë seli dioqezave  dhe nën sundimin e Justinianit u krijuan qytete të reja të fortifikuara , të cilat në atë kohë ose jo shumë më vonë paten edhe ipeshkvinjtë e tyre; paganë e sllave  futen me forcë në krahinën e  dikurshme të diokleatëve ilir…23. Megjithë këtë në trojet e Malësisë së Madhe janë zbuluar rrënoja të Kishave të Lashta si vijon:

 KISHA NË LOHE TË  SIPËRME: Në Lohe , si në  trevat e tjera Ilire të Malësisë së Madhe, besimi Kristian është perhapur e perqafuar që në shekujt e parë . Ketë e tregon më së miri edhe zbulimi i një  Bazilike trenefeshe  në fshatin Lohe e Sipërme . Sipas autorit të germimit (Zamir Tafilica), kjo  bazilikë është ndertuar mbi një varreze  të shekullit III. Në hapsiren e germuar pranë kësaj bazilike u gjetë edhe lendë arkeologjike …. Pjesen më të madhe  të kesaj lënde  e perbën qeramika , veçanarisht ajo e ndertimit , si copa tullash e tjegullash …  Mjaftë të pranishme janë edhe fragmentet e enëve të perdorimit të perditshëm… si enë tryeze  të llojeve e varianteve të ndryshme … Fragmente  vorbash që u perkasin shekujve  IV-V (mbas Krishtit)… Fragmente tasash tipesh të ndryshme , që mund të datohen në shek. II-III  mbas Krishtit. Kurse motivi zbukurues në një fund tasi  e vendos perdorimin e tij  ndermjet viteve  340-470 mbas Krishit.24. Gjithashtu u gjeten edhe kryqe e copa të kryqeve, të skalitura në gurë apo matriale rrethanore…

KISHA E  SHEK.V-të  NË HOT : Prej kohësh në Hot të Malësisë Madhe  (në një vend me toponimin e vjetër Kirza), nga banorët vendas “thirrej” edhe  Gomila e Kishës, thuhej se ka pas ekzistuar një kishë shumë e  vjetër e mbuluar nga gurët , dheu , shkurret , ferrat e drurë të ndryshem pyjor… Nga eksplorimi i rrënojave të kësaj Kishe në Hot u zbulua një “inventarë i bollshëm” i eksponateve apo copave arkitektonike si: kapitele dhe kollona guri të zbukurrara me gëdhëndje. Copëza (kolonash) prej guri, me gdhendje me motive florale -bimore, shpendësh dhe kafshësh (të egra). Copa dhe copëza me zbukurim me gdhendje me motive të ndryshme. Nga gëdhendjet në gurë bie në sy kryqi , me një simetri perfekte e mjaftë impozante.  Copëza të kapiteleve të dritareve, të kapiteleve për shtylla e pilastra  si dhe copëza të pllakave ndarse të nefeve. Copa të baptisterit  apo kthine ku bëhej pagëzimi. Copza nga lteri , copëza me skalitje apo gëdhendje të ndryshme në matrial tjegulle e tulle. Si dhe ndonjë copëz amfore qeramike. Gjithashtu shohim copëza nga “mozaiku” me gëdhendje në gurët e dyshemes (shtrojes) , ose veshjeve ansore , të brendësisë së kishës. Në “inventarin” e eksponateve të zbuluara të kishës ka copza që ngjasojnë me ato të “ikonostaseve”. Duke vrojtuar me kujdes ndonjë copëz pllake  na duket se   ngjason sikur të ishte mbetje nga ndonjë pllakë sarkofagu…  Nuk mund të mohohet se nga “inventari” i gjetur ka ndonjë copëz urne apo stele etjer. Për aq murë sa dallohet qartësisht , ai ngjason me murin ilir…25. 

TRASHIGIMI  (të shkruara e gojore) DHE TOPONIME  KISHASH, NË  MALËSI…    

Në Grudë (Dinoshë),  për shekuj , perveç ndertimeve urbane (qyteza etj..) ka pasur të ndertuar një ndër kishat më të hershme e më të njohura të trojeve të Malesisë Madhe e më gjërë , Kisha e  Shën Mhillit , themelet e të ciles i perkasin të pakten shekullit të pestë…(Kjo e pa eksploruar deri tani). 

Në krahinen e  Hotit… gjendet një Gërmadh që ndodhet në anen perendimore të lugines së Spinjës , ku nga Qafkisha  ose Qafa e Kishes  lejon kalimin  mbi kodren që ndanë  luginen e Spinjes me fushen e Tuzit.  Rrenojat i kanë dhënë emrin e Qafes. Ato njihen nga rrëfimet si mbetje të një Kishe… Megjithatë  mbetjet e mureve , per aq sa duken sipër tokës nuk lënë ta dallosh karakterin e asaj ndertese. Ajo formon një  drejtekendesh me gjatsi 14 hapa dhe gjerësi 5 hapa , anët e ngushta  të të cilit janë në formen e një Apside Kishe…”.26. 

Në Koplik, është një tokë që quhet me emrin popullore Amull (afer liqenit të Shkodres,) ekziston toponimi KISHET , çfarë tregon se në këtë vend para qindra vitesh  kishte të ndertuara një Kishë apo më shumë , që i sherbenin  qendrës urbane të banuar të  Koplikut , i cili siç dihet shtrihej që nga  Kalldruni e vijonte në drejtim të Shkodres së kohes.. Ketu janë gjetur  matriale të vjetra ndertimi ( tulla , tjegulla , gurë, llaç gelqereje e tjer). Gjithashtu  janë konstatuar themele kishash   dhe varresh  me simbole të qarta kristiane (kryesisht katolike) ,si dhe mbetje të ndertimeve të tjera civile.. Gjithashtu në varret e identifikuara, janë gjetur edhe  rrasa guresh në të cilat dalloheshin skalitje të  kryqeve  dhe figurave  të ndryshme shenjetoresh.. Është interesant të theksojmë  se toponimi  Kishej (Chisagno) ka ekzistuar edhe si emer i një qendre të banuar apo fshati i varur nga Arqipeshkevia e Shkodres, madje një studiues  shkruan se Kisha e Shkodres kishte shumë martirë , dhe i pari per të cilin flitet është Marku, famulltar i Kishajt , fshat që sot  nuk ekziston…27.  Ndoshta në ketë kompleks  kishash duhen kerkuar kishat e njohura që u kushtoheshin  Shen Marisë  e  Shen Lukes etj..  Po në Koplik mbi vendin e quajtur Godeja njihet edhe sot  toponimi Kisha e Qerkut  (disa i thonë kisha e Çardakut ). Këtu  deri vonë  mbahen mend  edhe themelet e një kishe katolike  dhe shumë varre  përreth saj. Këto varre kujtohen se kanë qenë të sistemuara me matriale dhe rrasa guresh  dhe simbole kryqi.. Gjurmet e fundit të ketyre vlerave historike (të pa eksploruara nga specialist të kesaj fushe ), janë “zhdukur” në vitin 1968 ,kur kooperativa bujqesore me mjetet e kohes punoi , germoi e rrafshoi këto vlera… Një toponim tjeter  që perdoret edhe sot  është ai  që quhet Kisha e Ograjes . Në ketë vend  mbahen mend edhe themelet e një kishe  të vjetër (shumshekullore), si dhe disa varre perreth. Varret e Kishes së Ograjes  anash ishin të ndertuara me mure guri , si edhe me matriale prej rrasash guri. Edhe ketu nuk mungojeshin simbolet kristiane, si kryqe e tjer…28. Sipër qytetit të sotëm të Koplikut  ekziston edhe toponimi Kisha e  Prozhmit , mbi lagjen e sotme Llazan të  Koplikut, ku ky vend dikur ka qënë pyllë apo prozhem… 

Në Fshatin Maçovilë deri para 50-60 viteve kanë ezituar disa rrënoja që identifikoheshin nga banorë me një Kishë shumë të vjetër. 

Në Bajzë të Kastratit disa rrënoja shumë vjetra edhe sot identifikohen me emrin Kisha e Çartun. 

Në Zagorë (Shkrel) njihet toponimi , Kryqi i Kolajve, në fshatin Vuçë (Shkrel) ka pak rrenoja që dallohen ku edhe sot këtij vendi i “therrasin” Te Kisha. 

Në Vukël-Kelmend, trashigohet emri i vjetër i Kishës së Shën Klementit, 

“Gjurmë” të tilla toponimesh kristiane mund të “takohen” në Malin e Maranajit etj.  Por gjurmë të “kishave” të lashta (shek.IV-VIII e më të vonshme) mund të gjiden  në Kalatë , qytezat apo qendrat urbane të hershme të Malësisë së Madhe e më gjërë, si ajo e Marshejit, Podgorës, Hotit, Medunit (kryeqyteti rezervë i Ilirisë) e deri te ajo më e vonë si Ballaza e Rrjollit etj. Të gjitha këto të pa eksploruara nga arkeolog e specialist të kësaj fushe…

Lashtesia e krishterimit ndër Iliro-Shqiptarë dëshmohet edhe me antroponimet e shumta kristiane   

Lashtesinë e krishterimit ndër shqiptarë e dëshmojnë edhe me antroponimet e shumta kristiane , të cilat janë përhapur bashkë me fenë e Krishterë që në mijëvjeçarin e parë. Ndër emrat më të vjetër kristian , me përhapje në Veri e në Jug , janë : Gjon, Gjin, Gjergj, Shtjefen, Pjetër, Ndue (Anton), Lukë, Mark, Nikollë, Kolë, Llesh (Aleksandër), Mhill, Tomë, Mateo, Andrea, Nikë, Kostandin, Mri, Marie, Prenë, Luke , etj.29. Siç shihet emrat më të spikatur Kristian, me të cilët pagëzonin fëmijët, Iliro-Shqiptarët  pas perqafimit të besimit Kristian ishin ata të apostujve e shenjëtorëve Kristian. Vlenë të cilësohet se edhe ndër popujt e tjerë që përqafuan besimin Kristian, duke përfshirë edhe fqinjët tanë Malazez muarën mjaft emra kristian të shenjëtorëve të ketij besimi apo kësaj feje monoteiste, pavarësisht nga “tingëllimi” i këtyre emrave në gjuhen e tyre. Por ama historia e Kristianizmit (shpesh) na bashkoi, edhe pse së “voni” edhe na ndau, në besim e qytetrim. Rrënjët e besimit e qytetrimit Kristian (që po mundohemi t’i ridimensionojmë…) duhet të na sherbejnë jo pak për një fqinjësi më të mirë për të sotmen e të ardhmen e përbashkët në Bashkimin Europian…

Referencat: 

1.Bibla, letrat derguar Romakëve 15;19. 

2.Edwin  Jacques ,Shqiptarët , fq.159 , botim nga fondacioni Abraham Linkoln 1995.

3.Zef Mirdita; Gjashtë shekujt e parë të Kristianizmit  në trevat Iliro-Shqiptare, Krishtërimi ndër shqiptarë,simpozium ndërkombëtar Tiranë, 16-19 nëntor 1999, fq.36, botua Shkodër 2000.

4.“ILIRIA BIBLIKE” ….pergatitur  nga Nikollë  Loka e Gjet  Kola , fq.25. 

5.Iliria  Biblike …perg. nga Nikollë Loka e Gjet  Kola , po aty, fq.24. 

6.Dr. Milan fon Shuflaj ,Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke ,fq.25 , botime Franceskane , Shkoder 2013. Perkthyer dhe perg. per botim Dr. phil. MA Edmond Malaj.  

7.Dr.Konstantin Jirecek [Shkodra e krahina e saj ne mesjet] Vezhgime Iliro-shqiptare,fq.109. 

8.Gëzim Hoxha , Procesi i kristianizimit në Provimncën e Prevalit deri në fillimin e shek.VII, Krishtërimi ndër shqiptarë,simpozium ndërkombëtar Tiranë, 16-19 nëntor 1999, fq.76, botua Shkodër 2000.  

9.Gëzim Hoxha , Procesi i kristianizimit në Provimncën e Prevalit deri në fillimin e shek.VII, Krishtërimi ndër shqiptarë, po aty fq.69. 

10.Dr. Milan fon Shuflaj ,Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke , fq.28.  

11.Konastantin Jirecek ,po aty fq.111. 

12.Hyacinthe  Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose i Gegerisë, fq.51 + fq.420.   

13.Hyacinthe  Hecquard , po aty, fq.413.  

14.Dr. Milan fon Shuflaj ,Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke ,fq.32 , botime Franceskane , Shkoder 2013. Perkthyer dhe perg. per botim Dr. phil. MA Edmond Malaj. 

15.Gëzim Hoxha , Procesi i kristianizimit në Provimncën e Prevalit deri në fillimin e shek.VII, Krishtërimi ndër shqiptarë, po aty fq.82. 

16.Skender Anamali dhe Damian Komata ; Varrezat e Kalldrunit , Kumtari i   Muzeut popullor të Shkodres (3-4),fq.96, 1978. 

17.Skender Anamali dhe Damian Komata, po aty fq.104. 

18.Dr. Milan fon Shuflaj ,Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke , po aty fq.122. 

19.Kuvendi i Arbenit 1703,  fq.35 , botim i Shpresa Prishtine 2003. 

20.Letër  e dom Nikollë Gjorgës e 29 dhjetorit 1748 , Italo  Sarro , kontribut  per historinë kishtare të Shqiperisë së Eperme  shek.XVII-XIX  ,fq.12 ,botime Franceskane ,Shkodër 2015. 

21.Relacion  i  ipeshkvit  Pal Kampsi mbi vjetin 1757 , Italo Sarri ,po aty fq.40-41. 

22.Michel Lemonnier O.P. , HISTORIA  E  KISHES, po aty, fq.66. 

23.Dr. Milan fon Shuflaj ,Situata të Kishës  në Shqiperinë paraturke ,po aty fq.31… 

24.Zamir  Tafilica , Muzeu  Historik i Shkodrës , Kumtari-6- fq.43-51, Shkodër 1993. 

25.Kisha u Ekplorua nën drejtimin e arkeologut të njohur, Prof. Gëzim Hoxhës, si dhe në kuadër të projektit: “Rritja e bashkëpunimit, antikitetet e krishtera në funksion të zgjerimit të turizmit” ,  financuar nga Bashkimi Evropian, si pjesë e Programit të Bashkëpunimit ndërkufitar IPA Shqipëri – Mal i Zi. E zbatuar nga Dioqeza e Budimjes dhe Nikshiqit, në bashkëpunim me  ACA – Albania Community Assist (Asistencë për Komunitetin në Shqipëri), Muzeun Polimlje – Berane, dhe Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Arkeologjisë-Tiranë , si dhe në  bashkëpunim me Bashkinë Malësi e Madhe. Konferenca e promovimit u organizua në Hot te vendi i rrënojave të  zbuluara të bazilikës , kishës paleokristiane dhe e drejtuar nga Znj.Holta Koçi , drejtore e Asistencës për Komunitetin në Shqipëri. është promovuar në Hot me 27 shtator 2019. 

26.Theodor  Ippen ,SHQIPERIA E VJETER, Studime gjeografike ,etnografike e historike…fq.259.  

27.Hyacinthe  Hecquard, po aty ,fq. 421. 

28.Gojdhëna të mbledhura nga unë N.B. , të cilat qarkullojnë edhe sot nga banorët vendali të Koplikut.   

29.Kolec  Topalli, Lashtesia e krishterimit ndër shqiptarë sipas dëshmive të gjuhës shqipe,  Krishtërimi ndër shqiptarë, fq.405-407. 

*. Voo: Kjo kumtesë ka qënë pergatitë për t’u mbajtur nga autori, në simpoziumin shkencor të zhvilluar në Berane të Malit të Zi nga dt.03-05 gusht 2021. Simpozium është mbajtur nën kujdesin e Ipeshkëvisë Budinje-Nikshiq, por për aresye objektive autori i  kesaje kumtese ( i ftuar si kumtues në këtë simpozium) nuk e kishte të mundur të merrte pjesë fizikisht.

Geraldina, Kontesha që “krishtëroi” dhe europianizoi Mbretërinë Shqiptare

by

In memoriam me rastin e 93 vjetorit të vendosjes së mbretërisë shqiptare 01 shtator 1928-01 shtator 2021  

Nga  Ndue  BACAJ

93 Vite më parë , me 01 shtator 1928 Asambleja Kushtetuese e dalë nga zgjedhjet e 17 gushtit 1928, vendosi që forma qeverisëse në Shqipëri të ishte Mbretëri (Royaume) Demokratike, Parlamentare dhe e Trashëgueshme dhe Mbreti i shqiptarëve ishte Zogu I. Deri atëherë “tradita” qeverisëse e shqiptarëve kishte kaluar rreth  katër shekuj e gjysëm e “mbështjellë” me vellon e errësirës , kerbaçit dhe kulaçit  që serviri sundimi Turko-Osman në Shqipëri, si dhe në kalvarin e intrigave e luftrave që sillte pa prerë grykësia e fqinjëve sllavë që kërkonin të shkyenin sa të mundnin nga trojet shqiptare. Gjithsesi errësira e gjatë kishte qenë mjaft e përshtatshme për punë të zeza, të cilat nuk kishin të mbaruar as mbasi Perandoria e të keqes (Osmane) vdiq, dhe Europa kënaqi jo pak grykësinë e “klyshëve” të Rusisë. Por dhe pas të gjitha këtyre  ajo Shqipëri që “teprojë” nga konferenca e Londres (1913) nuk ra në paqe e qetësi, madje kaloi aq kohë të turbullta sa shpesh shkoi në zgrip edhe ekzistenca e saj, ndonëse për këtë u pagua mjaft shtrenjtë, veçanërisht në viset veriore dhe verilindore të Shqipërisë Etnike. Pas kësaj fature tragjike që paguan shqiptarët ndër të gjitha pushtimet që kaluam, ende Europa nuk shikonte pastërtinë e trojeve tona nga “erërat” e këqia që lanë pushtuesit , e veçanërisht ajo ende pretendonte se era e pushtuesit shumëshekullor turko-osman po “qelbte” vetë Europën. Padyshim shqiptarët këto erëra të këqia (të pushtuesve) herë pas here kërkuan t’i pastrojnë, ku mjerisht për të pastruar një “erë” të keqe sillnin një stuhi tjetër të keqe…  Gjithsesi, duke qenë objekt i shkrimit kontesha Geraldinë, unë po e “lë” me kaq dhe po kaloj te viti 1928 kur në me 01 shtator në Shqipëri u vendos mbretëria. Mbretëri e cila përveç shpresës kishte brenda edhe mjaft element të perandorisë turkoshake, ku spikasin rreth këtij oborri mbretëror shumë përfaqësues në zë të familjeve feudale e të “nderuar” me tituj nga Turqit si ,”beg”, “aga” ,”bajraktar”, “pasha” ,”vezir” e të tjer të “zgjedhur” , kur në fakt këto tituj nuk ishin rrjedhim i formimit historik, por në shumicë i përkisnin atyre familjeve që me zellin shpesh edhe të tepruar i kishin shërbyer lakunisë së pushtuesit Aziatik  turko-osman i cili i kishte shpërblyer ne kohen e tyre , por që mjerisht disa nga këta ende ishin “mina” me sahat për kombin tonë (kujtojmë Esat Pashë Toptanin e tjerë). Mbreti i kurorëzuar ishte në fakt një malësor i shkolluar nga Mati , i cili rrjedhte nga një familje (Zogollëve) që ndonëse kishin kohë që kishin ndërruar fenë (duke u bërë musliman), por që kishin vërtetuar se nuk kishin ndërruar  atdheun e detyrimet ndaj tij. Këtë mund ta ilustrojmë të paktën me vetë mbretin Ahmet Zogu, i cili ishte një ndër pjesëmarrësit aktivë në Kongresin e Lushnjes (1920) dhe qeverinë e saj, por edhe pjesëmarrës në drejtimin e luftërave mbrojtëse të këtyre viteve (kujtojmë luftën e Koplikut 1920). Gjithashtu zhvillimet e mëvonshme, para dhe pas mbretërisë ende “rrezatonin”  çehre të verdhë aziatike, ndërsa armiqtë e ndërgjegjshëm dhe të “pandërgjegjshëm” të Shqipërisë me “furçën” në dorë (në të shumtën sllavo-bolshevike) kërkonin t’ja shtonin ngjyrën e verdhë aziatike mbretërisë, ku edhe në mes kësaj “mjegullnaje” si për inat të armiqve të vjetër e të rinjë të kombit tonë kishte arritur mjaft suksese në krijimin e një shteti jo pak “modern” për kohën. Për të plotësuar këtë ia vlen të theksohet se në Europë kishin filluar të hedhin shtat dy ideologji e sisteme të kundërta në dukje por të përafërta në qeverim e mjerim, Komunizmi dhe “alternativa” e ekstremit tjetër Fashizmi. Natyrisht në këto kushte mbretëria shqiptare ishte më e sulmuar se kurrë, madje pika më e goditur ishte ajo se duke qenë musliman nga besimi mbretin Ahmet Zogu shpesh e akuzonin si Turko-Osman , anadollak dhe epitete të tjera të cilat jo pak e dëmtuan në arenën kombëtare dhe atë ndërkombëtare Shqiperinë. Roli i fqinjëve sllavë nuk kishte aq rëndësi sa roli i “ambasadorëve”, disa dhe me orientim Bolshevik që ishin shpërndarë nëpër botë, nën pretekstin e përndjekjes politike nga mbretëria “turkoshake”, “anadollake”, e deri fallsifikime të ndryshme tradhëtishë e shitblerjesh të Shqipërisë e trojeve të saj. tashmë në këto kushte aspak të favorshme, madje kur kishte filluar të fabrikohej edhe justifikimi i pushtimit të Shqipërisë nga Italia Fashiste (në atë kohë ende ishte sekret i fashistëve…), një ndër “justifikimet” e pushtimit siç do të merrej vesh më vonë kishte qenë edhe pushtimi i trojeve shqiptare për t’i çliruar gjoja nga mbretëria “Anadollake” e Ahmet Zogut , shqiptarët e “robëruar”, ku si çlirimtarë do të “priteshin” fashistët. Pikërisht  në këto ditë të vështira mbretit Zog  I  ju “servirën” tre fotografi të konteshës së re Hungareze me emrin Geraldina nga një gjeneral dashamirës i mbretërisë, ku ju dërgua dhe jetëshkrimi i shkurtër i kësaj konteshe katolike, që pas njohjes reciproke më 10 janar të vitit 1938, Kontesha Geraldine Appony pranoi të bëhej bashkëshortja e Mbretit Shqiptar, ndonëse ai ishte i besimit musliman ,dhe kjo katolike.. Oborri mbretëror e shpalli këtë fejesë më 30 janar 1938, dhe të nesërmen edhe parlamenti shqiptar e miratoi këtë fejesë pa asnjë kundërshtim, duke i dhënë një “leksion” të mirë Europës plakë e cila ende e shihte mbretërinë me syze turkoshake, por pas kësaj jo më kot disa gazeta të Europës fejesën e Konteshës katolike me mbretin musliman e quajtën më shumë se civilizim i mbretërisë…Por përpara se të shkojmë tek martesa po paraqesim një jetëshkrim fare të shkurtër të kësaj konteshe që do të vinte kurorën e mbretërisë sonë:  

Geraldina lindi më 6 gusht 1915 në Gjenevë të Zvicrës, ajo ishte e bija e kontit Hungarez Xhula Appony, dhe e konteshës Gledis Stjuart nga Amerika e largët. I ati i Geraldinës konti Xhula, në fillim të luftës së parë botërore kishte marrë pjesë në forcat Austro-Hungareze duke luftuar kundër Serbëve. Mbarimi i luftës së parë botërore, dhe shpërbërja e perandorisë (Austro-Hungareze) shkaktoi probleme për këtë familje dhe vetë shtetin Hungarez i cili u copëtua jo pak në bazë të traktatit të Trianonit, ku pjesë të bukura të Hungarisë së bashku me tre milion e gjysëm hungarezë u lanë jashtë kufinjve etnikë të Hungarisë (“fat” i përbashkët me shqiptarët). Çifti Appony kishte pasur edhe dy fëmijë të tjerë, një djalë dhe një vajzë. Pas vdekjes së babait të tyre, kontit  Xhula Appony në vitin 1924, “jetimët” shkuan në kolegjin “Sacre Coeur” të Petersburgut, Austri, ku edhe mbretëresha e ardhëshme Geraldina do të arsimohej duke kryer fakultetin e shkencave shoqërore dhe financiare. Për Geraldinën e motrën e saj u kujdes halla e saj (motra e babës), kontesha Karoly, e cila zotëronte një nga kështjellat më të bukura dhe më të famshme të Hungarisë në Zebegeny. Thonë se kjo konteshë e kishte bërë zakon që në periudhën verore të priste të gjitha mbesat e saja, ku për to kishte përgatitur një “fshat” ku kishte të mbjellura të gjitha llojet e luleve e dekoracionet më fantastike të gërshetuara me mjaft fantazi e bukuri. E mbesat e kësaj konteshe që kalonin verën këtu të gjitha kishin marrë një emër luleje. Për shkak të bukurisë të bardhësisë së saj natyrale Geraldina kishte marrë emrin Trëndafili i Bardhë i Hungarisë… Që pa vonuar do të “zbardhte” me ngjyrën e bardhë të krishtërimit, mbretërinë disi të “verdhëcitur” të shqiptarëve. E kjo ndodhi me martesën e Geraldinës me Mbretin shqiptar me datën 27 prill 1938, ku kjo datë koinçidonte me martesën e prijësit legjendar të shqiptarëve dhe europianëve Gjergj Kastriotii, Skënderbeut me Donikën nga Vlora (më 27 prill 1451).. e kjo “koinçidencë” nuk fliste pak për kohën… Kjo date e “njejtë” martese  dhe vetë martesa flasin mjaft po të kujtojmë të gjithë personalitetet e botës që kishin uruar fejesën dhe uruan martesën e Mbretit Zog me konteshën Geraldinë, si Presidenti amerikan Ruzvelti, mbretëria e Italisë, Anglisë, Suedisë, Norvegjisë, Egjyptit e tjerë. “Krishtërimi” i çiftit mbretëror filloi që në mënyrën e organizimit të dasmës, celebrimit të vetë dasmës, si dhe mënyrën origjinale të kalimit të natës së parë të çiftit mbretëror, ku siç kujton bashkëkohësi, gjimnazist që ka marrë pjesë në dasëm, Beqir Ajazi në një shkrim të tij, se atë natë në hotelin që priti çiftin mbretëror nuk qëndruan çehrerëndët e tij për të ruajtur, por u ruajt nga të rinjtë (gjimnazist) që ishin ftuar edhe në dasëm, nga ku filloi një erë e re në lëvizjet e daljet publike të mbretit e mbretëreshës, të cilët u afruan më shumë me popullin e hallet e tij, nga ku do të fillonte një epokë e re e mbretërisë shqiptare. Duhet theksuar se Fan Noli një nga kundërshtarët permanent të mbretërisë e vetë Mbretit në vitin 1937 i kishte shkruar Mbretit  për t’u “pajtuar” , dhe për të fituar një pension , të cilin mbreti si për “rastesi”, që në fillim të vitit 1938 kur ai fejohet me konteshën Geraldinë fillon t’i japë pensionin e kërkuar Nolit, madje dhe shumë kundërshtarëve të tij politikë, çfarë tregon për një shpirt më paqësor, më sentimental, e pse jo më kristian që ka në themel mëshirën e faljen të cilat ishin disi më të kufizuara në të shkuarën. Gjithsesi me këtë martesë kundërshtarëve të mbretërisë (shpesh edhe të Shqipërisë) u iku nga “dora” argumenti “kryesor” se mbretëria shqiptare është një derivat i rëndomtë i perandorisë anadollake, madje fillimi i një jete më moderne europiane i mbretërisë ishin disa nga premisat që rrisnin shpresat që shqiptarët të hynin më shtruar në sofrën europiane, nga ku për hirë të vërtetës duhet thënë se asnjëherë nuk qëndruam të përbuzur e braktisur si shpesh herë sot në shekullin e ri…(Kujtojme se me pasaporten e mbreterisë  shqiptare udhtojë pa vizë (si sot) në Europë , madje edhe në Amerikë, ndërsa leku shqiptar ishte një monedhë e shkembyeshme e me vlerë në të gjithë Europën…). Pas kësaj martese fatlume e të bardhë për mbretërinë e vetë shqiptarët, nuk ishte thënë prej Zotit të zgjaste më shumë se rreth një vit, kur fashizmi (Italian) më 7 prill 1939 ndërmori aktin barbar të pushtimit të Shqipërisë, ndërsa mbretëria si të gjithë shoqet e saja në Europë u detyruan të lënë vendin e tyre, për të mos u bërë “graso” për grasatimin e ingranazheve të shtetit 40 milionësh fashist, e ndërsa Shqipëria kishte  më pak se një-milion banorë. Kujtojmë se kishte dhe shtete të tjera që , për të mos prishur qytetet dhe  historinë e tyre  “lejuan” pushtimin pa luftë, e këtu vlen të përmendim Francën që dorëzoi Parisin… Gjithsesi shqiptarët qëndruan, por qëndresa nuk dha rezultat për arsye që dihen. Por me këtë rast shqiptarët lëshuan toka e troje, por jo shpirtin liridashës e trimërinë e tyre, të cilët e demostruan vazhdimisht në luftën e paprerë, si me fashistët italian  dhe ata gjerman.  Ndersa  në keto kushte  mbretëria u detyrua të marrë rrugët e kurbetit, që nga Greqia, Turqia, Anglia, Franca, Spanja, Egjypti, Afrika e Jugut e gjetkë. Mjerisht për Shqipërinë në këtë luftë që quhet lufta e dytë botërore , Mbretëria nuk arriti të bëhet palë bindëse në agjendat ndërkombëtare, për shumë arsye, por dy janë më kryesoret. E para sepse “ambasadorët” emigrant politik me të filluar lufta trumbetuan me shtypin e miqësinë e tyre antimbretërinë, duke e paraqitur si mbretëri tradhëtare e që kishte shitur vendin. Madje u arrit deri aty sa ti ngjiten të pabëra sikur ka vjedhur thesarin e tjerë e tjerë. Së dyti “Bota” sllavo-ortodokse ku po hidhte shtat komunizmi ishte bërë faktorë në luftë kundër fashizmit, pasi disa grupime anarshiste që dalngadalë Moska e Beogradi do t’i bashkonte e emërtonte si Partia Komuniste Shqiptare, që siç u provua më vonë ishte vegla më e mirë jo vetëm për të shtypur shqiptarët brenda kufirit 1913, por edhe për të ndihmuar në eleminimin e nacionalistëve dhe shpirtit kyrengritës të trevave shqiptare që sllavët i kishin gllabëruar prej vitesh.. Duke realizuar kështu ëndrrën e kahershme që Shqipëria të mos jetë “kurrë” një shtet i bashkuar e i zhvilluar. Gjithsesi Mbretëria në mërgim nuk qëndroi duarkryq, por aktiviteti i saj erdhi duke u zbehur fill pas marrëveshjes së Jaltës e konferences së Teheranit , kur kompromiset politike të forcave fituese e lanë Shqipërinë në duar të Stalinit e Titos, për t’u gllabëruar edhe kjo që kishte mbetur, por edhe për të vazhduar eksperimentet antinjerëzore të komunizmit deri shumë vonë. Natyrisht në kushtet e një emigrimi të pashoq mbretëria shqiptare mbijetoi, edhe pse më 24 maj 1944 komunistët kishin marrë vendimin “historik” të ndalimit të kthimit të Mbretit në Shqipëri. Mbreti Zog u sëmur dhe vdiq në vitin 1961, për t’u trashëguar nga djali i tij Leka i parë i cili u largua nga Shqipëria vetëm dy ditësh. Tashmë kollonisja e Mbretërisë në mërgim bëhej kryesisht nga Mbretëresha Geraldinë, e cila për të mos humbur dinjitetin e saj e të Mbretit sakrifikoi jo vetëm pasurinë që i mugnonte, por edhe kujtimet e fejesës e martesës, si relike, unaza e tjerë. E këto i bënte që edhe djali i saj, mbreti trashëgimtar të shkollohej e aftësohej që një ditë t’i shërbente Shqipërisë… Dinjiteti i Mbretëreshës që tashmë quhej Nëna Mbretëreshë, ishte më i larti i të gjitha mbretërive në mërgim, aq sa shkrimtari i shquar Ismail Kadare do të thoshte:  “Mbretëresha Geraldinë është sovrania e vetme në Botë që pas përmbysjes së të shoqit nuk u përgojua ansjëherë , dhe gjithë jeta e saj është një model për mua…”. E përsëri kjo Mbretëreshë e Bardhë ka tërhequr vëmendjen e Papa Gjon Palit të dytë, i cili i kishte thënë Geraldinës: “Me kontributin tënd, me shpirtin tuaj Kristian do të mbeteni e Nderuar për Brezat”. Dhe për këtë Papa ka të drejtë, pasi kjo mbretëreshë në tërë kalvarin e saj të mërgimit 63 vjeçar, asnjëherë nuk mendoi apo shprehu një fjalë të keqe për shqiptarët e Shqipërinë, përkundrazi ajo mijëra herë i ka “bekuar” dhe është  lutur për ta  në kisha e faltore të ndryshme, duke u dëshmuar jo vetëm mbretëreshë e devotshme, por edhe si kristiane e bindur. Madje ajo asnjëherë nuk kaloi kufijtë njerëzorë e kulturorë në mallkimin apo përgojimin e klyshëve të kuq sllavë që kishin ndaluar jo vetëm mbretërinë, por një popull të tërë… Gjithsesi kur mosha e mbretëreshës po bënte “detyrën”, dhe ajo si çdo qenie njerëzore e tokësore filloi të mendonte për të ndërruar jetë, në shpirtin e saj vlonte dashuria për tja “besuar” trupin e saj  tokës së shenjtë shqiptare për të cilën ishte sakrifikuar pa kursim.. Ketë deshirë të saj të fundit mbreteresha Geraldina do të shprehte me fjalet : “Do të vdes si shqiptare, në tokën shqiptare, në mes të shqiptarëve”. Me sa duket ketë dshirë të saj Zoti bëri emer tja plotësojë, pasi  me 28 qershor 2002 ajo u rikthye përfundimisht në Shqipërinë e ëndërruar e dëshiruar gjatë. Por pa kaluar veçse pak muaj (me 22 tetor 2002) ajo ndërroi jetë, por tashmë e qetë, pasi do të prehet përgjithmonë në tokën që i kushtoi jeten e saj… Në perjetsim të emrit saj  të mirë maternitetit (qendror) të Tiranës i është dhënë  emri i mbretereshes Gelardinë…

Dom Luigj Pici, meshtari patriot që bekoi me kryq e luftoi me pushkë për lirinë e Shqipërisë

by

Nga Ndue Bacaj

Në vend të hyrjes 

Në fund të viteve shtatëdhjetë të shekullit njëzetë, unë si adolishent fillova të shkoi në të ashtuquajturen “festa e Reçit”. Së bashku me moshatarët e mi u mundojshim të shetisnim sa më shumë në trojet e Reçit, pasi siç na thuhej atëherë ky fshat ishte historik, heroik e patriot , si asnjë fshat tjetër në Malësi. Reçi na thuhej se kishte luftuar e fituar kundër ushtrisë fashiste italiane etj… Në vijim të shetitjeve tona në  Reç, do të vizitoshim vorret e Ulnikajve. Në këso rastesh, shpesh në vorre do të gjenim buqeta me lule , por mbi të gjitha qese të vogla me karamele, pako biskotash apo ndonjë “embelsirë” të kohës. Ne si fëmijë u gëzoshim ketyre gjërave , që për kohën i dëshirojshim jo pak. Kur për këto që gjenim në vorre të Ulnikajve , e veçanarisht në një vorr që vazhdimisht në kohen e “festës së Reçit” ishte më i pasur se të tjerët me këso gjërash,  prindërit tanë na thonin se keto “dhurata” liheshin te kryet e vorrit për shpirtë të vdekurve.. Ndersa për vorrin e veçantë na tregonin “thatë” se ky ishte vorri i një priftit… Mirpo duke u rritur ne do të mësonim në heshtje se ky vorr i perkiste patriot e antifashist Dom Luigj Pici , që  kishte  bekuar me kryq e luftuar me pushkë për lirinë e Shqipërisë , por shteti komunist e kishte vrarë mizorisht e pabesisht… Ndersa gjërat apo “dhuratat” te koka e ketij vorri thuhej se do ti kishin vendosur tinzisht të afërmit e tij nga Shkodra, apo ndonjë besimtar nga Reçi , ku Dom Luigji kishte qenë famulltar i nderuem e respektuem për vite në Kishen e Shën Elisë në Reç…  

“Pak” nga curriculumi i Dom Luigj Picit. 

Dom Luigj Pici lindi në vitin 1907, në një familje atdhetare e qendrestare, si ndaj pushtuesve turko-osman  dhe shovenëve grabitqar serbo-malazez sllav. Baba i Luigjit , Nushi , në vitin 1913 detyrohet të largohet nga Ulqini i uzurpuar nga Mali i Zi  dhe vendoset në qytetin e Shkodrës. Këtu falë miqësisë që kishte pasur baba i Luigjit , Nushi, me nacionalistët shkodranë e më gjërë , që donin bashkimin e trojeve etnike shqiptare , si Cafo beg Ulqini e tjerë, u sistemua e stabilizua në Shkodër si në shtëpinë e tij. Nushi kishte pasur tre djem, të cilët i shkolloi si mos më mirë për kohën, ku njëri ndër këta ishte Luigji , që do të bëhej meshtar. Në vitin 1926 edhe pse do të ishte vetëm pak më shumë se 19 vjeç  do të shugurohej prift (katolik) , duke filluar kështu detyren e vështirë, por fisnike të meshtarisë në Malin e Kolajve (Velipoj). Nga fundi i vitit 1930 , Dom Luigji do të transferohej nga Mali i Kolajve në famullinë e Reçit të Malësisë Madhe, nga ku nuk levizi derisa ishte gjallë. Gjatë gjithë sherbimit të tij Dom Luigj Pici u dallua , jo vetëm si meshtar i mirë i fjalës së Zotit për komunitetin katolik, por edhe si njeri me kulturë e patriotizëm pa dallime fetare, për banorët e Reçit e më gjërë. Për këtë vlenë të cilësohet se Dom Luigji do të ishte edhe një mësues i mrekullueshëm, ku (pranë famullisë së tij) do t’u mësonte vullnetarisht shkrim e këndim, pa dallime fetare djemëve të Reçit e rrethinave. Gjatë mësimit shkrim e këndim e në biseda të lira, Dom Luigji bënte thirrje për bashkim e jo ndarje, pasi siç thoshte ai , si katolik si musliman një Zot kemi, ashtu siç kemi një gjuhë, një gjak e një Atdhe,  që duhet t’i dalim përzot sëbashku. Dom Luigji këtë do ta tregonte me vepra me shembullin e tij personal… Dom Luigji që në ditët para të prillit 1939, kur kishte filluar të dëgjohej “duhma” e pushtimit fashist Italian, ai kishte qenë në krye të grupit të malësorve që marshoi tek Nënprefektura e Koplikut për të kerkuar armë per të mbrojtur trojet shqiptare nga pushtuesit fashist…Dy ditë pas pushtimit fashist të Shqipërisë, me date 09 prill (1939), (të dielen e Pshkëve), në kishën e Reçit do të thoshte: “Sot populli shqiptar po provon pushtimin fashist. Krishti dy herë ka qa; një herë kur lindi e në fund, jo se po vdiste , por se po e shihte vendin e pushtuem nga të huejt”. Me këto fjalë e me qendrimin e mëvonshëm e provoi veten si antifashist nga më të mirët. Për veprimtarinë e tij antifashiste u kërcënue nga pushtuesit , por populli e ruejti… Dom Luigj Pici u bë burim frymëzimi për malësorët e më gjërë , pasi ai do të merrte pjesë edhe në shumë aksione antifashiste, si prerja e televe telefonik në korrik 1942, sulmi kundër postës së policisë në Vrakë etj… (Caf  Jonuz  Culaj, Krushqit e Lirisë, fq.13-14, Shkodër 2001). Në Luften e “Reçit” (30-31 gusht 1943), perveç shumë luftëtarëve nacionalist dhe fare pak komunist, (madje dhe ata thuajse të padeklaruar në atë kohë), do të merrte pjesë edhe prifti antifashist e patriot Dom Luigj Pici.  famulltari i kishës së Reçit. Dom Liugj Pici në luften antifashiste perveçse meshtar që bekonte luftëtarët e lirisë ai do të ishte edhe një luftëtar me pushkë per çlirimin e trojeve shqiptare nga pushhtuesit fashist-italian e nazistët-gjerman. Dom Luigji, si pak meshtarë do të bashkëpunonte ngushtë me të ashtuquajturit nac-çlirimtar edhe pse me ideologji komuniste… Ishte ky bashkëpunim aq i madh sa do të zgjidhej në forumet e larta  të krijueme nga Lufta Antifashiste; në Dobraç e mandej në Shkodër (1943), ai u zgjodh anëtar i Këshillit Nacional-çlirimtar  të Qarkut të Shkodrës. Me mbarimin e luftës Dom Luigj Pici ishte kryetar i Frontit “demokratik” të qarkut Shkodër,  kurse në gusht të vitit 1945, në kongresin e parë të frontit “demokratik” të Shqiperisë do të zgjidhej antar i komitetit ekzekutiv të këshillit të pergjithshëm të frontit demokratik.. Dom Luigjit iu propozua edhe detyra e ministrit të arsimit, por ai preferoi të kryente detyren e tij si meshtar në Reç.. Pas zgjedhjeve  të dhjetorit 1945, shumë deputet që kishin vizione të gjana për demokracinë , kërkuen në parlamentin shqiptare pluralizmin politik dhe një qeveri me bazë të gjanë… Mirpo Enver Hoxha me shoket e tij komunist nuk i lejuan. Ideatorët progresist u shpallen armiq. Për rrjedhojë u banë gjyqe fallso e u pushkatuen shumë figura të shqueme si Shefqet Beja, Kolë Kuqali, Riza Dani, Kolë Prela e tjerë. Shumë të tjerë u dënuan me burgime me afate të gjata. Të gjithë këta ishin shokë të idealit të Dom Luigj Picit… Për Dom Luigjin  kjo ishte tragjedi, sepse ai kishte luftuar në emër të së drejtës dhe për të drejtën e jo për poshtërinë e krimin e organizuem. (Caf Jonuzi; Krushqit e Lirisë,fq. fq.13-15, Shkodër 2001). Dom Luigj Pici do të thirrej në gjyqin e inskenuar nga sigurimi i shtetit kumunist kundër klerit katolik, gjoja për gjetjen e armëve në Kishën e fretneve në Shkodër. Në këtë gjyqë Dom Luigji pa marrë parasyshë rrezikun që i kanosej do të deklaronte kundër akuzave të bame në drejtim të Klerikëve, dhe dëshmia e tij thoshte një të vertetë, të cilën Ai të nesermen e predikoi edhe në famullinë e tij. (At Konrad Gjolaj (Tomë Marku); ÇINARËT, fq.88, botim i muzeut historik të Shkodrës 1996). Deklarata e Dom Luigjit bani bujë. Ai u thirrë nga Koçi Xoxe , minister i punëve të Bredshme dhe iu kerkua të terhiqte deklaratat…Por ai nuk pranoi…(Caf Jonuzi, po aty, fq.16). Me 01 mars 1946 u propozua heqja e Dom Luigj Picit nga detyra e Frontit “Demokratik”, nga: Nazmije Velica, Sadik Rama dhe Hasan Smaja. Propozimi u aprovue dhe me 10 nëntor 1946, u vra pabesisht në Reç prej Asllan Licit e Pal Mëlyshit…(At Konrad Gjolaj (Tomë Marku); ÇINARËT, fq.88).  Në gjyqin e më vonshëm u vertetua se armët në kishë ishin futur një natë përpara kontrollit (e gjoja gjetjes së armëve),  nga sigurimi i shtetit komunist, me ndihmen e xhakonit të rekrutuem si spiun , Ndoc  Vasili…Këtë do ta deklaronte tre vjet mbrapa ish-oficeri i sigurimit , Pjerin Kçira, i kthyem në kundërshtar i vendosur ndaj regjimit komunist, kur si i burgosun do të dilte në gjyqë dhe do të deklaronte para publikut të pranishëm në sallë, se “armët në kishë i ka futë sigurimi i shtetit , me qellim që të dikretitonte kishën”, deklaratë për të cilën ai do t’u denonte me vdekje e do t’u pushkatonte. Patër Leon Kabashi , tue folë për këtë rast , do tu shprehte: “ Kisha ia ka me borxh mirënjoftjen Pjerin Kçirës”. (Ahmet Bushati , Në Gjurmët e Nji Ditari,Shkodra në tri vitet e saj të parë nën komunizëm- në Sigurim- ndër burgje e kampe, fq.159, Sh.b. “Camaj-Pipa”, Shkodër 2001).   Pra edhe ai prift katolik, ndër të paktit që bashkëpunoi e kontribuoj në radhët e partizanëve “nac-çl.” u vra. Por çfar rendësie kishte per komunizmin kontributi patriotik i ketij prifti katolik, perpara urrejtjes patologjike të komunizmit sllav e “krijesës” së tyre Enver Hoxhës, i cili do të deklaronte: “.. Meqense katoliçizmi shqiptar, dhe në veçanti kleri, ishin pengesa më e madhe per triumfin e komunizmit në Shqipëri, qeveria nuk do të kursente asnjë perpjekje per t’i shpartalluar ata..”.(At Konrad Gjolaj (Tomë Marku); ÇINARËT, po aty, fq.91). Vlenë të cilësohet, se zelli i madh i komunistëve shqiptar me në krye Enver Hoxhen kundër klerit katolik kishte edhe frymzimin, por edhe urdhërin nga komunistët sllav, që kishin krijuar PKSH-n. Këtë e ka treguar sekretaria personale e Enver Hoxhës, që kryente edhe punën e perkthyeses në ambasaden jugosllave në Tiranë. Kjo sekretare-perkthyese tregonte se kur një ditë kishte ardhur te Enveri ambasadori jugosllav, Enveri me gëzim e kreni i tregon atij: “ E mbytëm Patër Anton Harapin, e me të kemi plagosur për vdekje klerin katolik !”. Ndersa diplomati serb i pergjigjet: “Po, po, por keni gjallë ende Patër Gjon Shllakun që peshon shumë. Sipas porosisë që kam prej qeverisë time duhet të zhdukni Shllakun dhe të shkatërroni me kulm e themel klerin katolik në Shkodër, me në krye Françeskanët…”. (At Konrad Gjolaj, po aty, fq.87-88). Gjë që e beri pa hezitim nxënësi i tyre i bindur Enver Hoxha, madje edhe duke i tejkaluar detyrat (kriminale) të dhëna nga serbo-sllavët, jo vetëm me të gjallët, por edhe me të vdekurit, duke u gërmuar edhe vorret e tretë eshtrat, siç është “rasti” me vorrin e Gjergj Fishtës e tjerë… Pas vitit 1991, kur lindi pluralizmi politik , eshtrat e Dom Luigj Picit do të merreshin nga vorret e Ulnikajve e do të rivarroseshin në Shkodër, pranë prindërve dhe të afërmëve të tij. Nga këtu trupi dhe shpirti i tij presin në amshim një rivlersim, nga shteti e pushteti…, si dhe nga Kisha katolike, që është mbështetur fort në binomin Fe dhe Atdhe, për të cilin edhe iu muar jeta, Dom Luigj Picit, nga ata që ishin pa fe e pa atdhe…