Nike Gashaj – Page 3 – Dielli

GJYQI EVROPIAN PËR TË DREJTAT E NJERIUT

October 7, 2018 by dgreca

Nikë Gashaj/Sistemi më i zhvilluar i të drejtave të njeriut është vendosur në Evropë dhe ai, para së gjithash, është nën patronazhin e Këshillit Evropian. Këshilli në fjalë është formuar me 1949, kur disa shtete të Evropës Perëndimore të frymëzuara me ide të mëdha për bashkimin Evropian, e kanë vendosur të formojnë një organizatë rajonale me qëllim e arritjes më të madhe të bashkimit të shteteve evropiane mbi baza të demokracisë parlamentare, të pushtetit ligjor dhe të respektimit të plotë të të drejtave dhe lirive të njeriut.

Së shpejti pas formimit, Këshilli i Evropës e ka miratuar Konventën për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të lirive themelore me 1950, në Romë, e cila ka hyrë në fuqi me 1953.

Më vonë, pranë kësaj Konvente janë miratuar dhe 14 Protokolle, të cilat paraqesin zgjerimin e përmbajtjes së të drejtave të njeriut. Ajo është Kontrata e parë moderne, e cila merret me një sëri të tërë të të drejtave qytetare (civile) dhe politike dhe formon organet për mbrojtjen e tyre. Prandaj, eksperienca e tyre në atë fushë është dhe më e pasura.

Me Konventen Evropiane janë formuar dy organe: Komisioni evropian për të drejtat e njeriut (1954) dhe Gjyqi Evropian për të drejtat e njeriut (1959). Përpos tyre, me Konventë kyçen në procedurë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut edhe disa organe të tjera të cilat kanë qenë të themeluara në kuadër të Këshillit Evropian: Komiteti i Ministrave dhe Sekretari i Pergjithshëm i Këshillit Evropian.

Komisioni për të drejtat e njeriut i ka pranuar kërkesat nga shtetet anëtare, individët, grupet e personave ose organizatat joqeveritare, ndërsa i ka shqyrtuar vetëm nëse shteti në të cilin ka pasur të bëjë ka dhënë deklaratën se e pranon një kompetencë të tillë. Komisioni i tillë është paraqitur si ndërmjetësues me qëllim të arritjes së marrëveshjes miqësore dhe vetëm nëse deri te ajo nuk do të vihet, rasti ka mundur t’i dorëzohet gjyqit Evropian. Mirëpo, kompetenca e gjyqit nuk ka qenë e detyruar. Ndërkaq, në fillimin e viteve nëntëdhjetë me rritjen e numrit të nënshkruesëve të Konventës Evropiane është shtuar dhe numri i lëndëve që kanë mbetur të pazgjidhura, prandaj është vënë në pyetje efikasiteti i këtij sistemi. Mu për këtë arsye reforma e tij është bërë e domodoshme.

Në nëntor të vitit 1998, ka hyrë në fuqi Protokolli nr. 11 pranë Konventës Evropiane.

Me Protokollin e ri janë paraparë ndërrime me rëndësi. Para së gjithash, formohet Gjyqi i ri evropian për të drejtat e njeriut, i cili tani do të ekzistojë si organ i përhershëm dhe kompetencat e tij do të jenë të detyrueshme për të gjitha shtetet kontraktuese (heqet e ashtuquajtura kompetenca fakultative e gjyqit). Pastaj, shfuqizohet Komisioni për të drejtat e njeriut. Andaj, të gjitha ankesat për cenimin e të drejtave të njeriut të përcaktuara me Konventë drejtpërsëdrejti i dërgohen Gjyqit Evropian. Me ndërrimet e këtilla individi bëhet palë në proces/procedurë para një gjyqi ndërkombëtar.

Gjyqi Evropian për të drejtat e njeriut ka po aq gjykatës sa ka edhe nënshkrues të Konventës Evropiane, respektivisht numri i gjykatëseve të këtij gjyqi është i njëjtë me numrin e shteteve anëtare të Këshillit Evropian. Shteti propozon tre kandidatë për gjyq, prej të cilëve Kuvendi Parlamentar i Këshillit Evropian e zgjedh një (1) gjykatës për një periudhë prej gjashtë (6) vjetësh. Gjykatësit mund t’i shkarkojë vetëm gjyqi me dy të tretat e shumicës së votave kur ta vlerësojë se më tej nuk i plotësojnë kushtet e përcaktuara, përndryshe, gjykatësit duhet të gëzojnë një autoritet të lartë moral dhe profesional. Ata duhet t’i kenë kualifikimet e nevojshme për kryerjen e funksioneve të larta gjyqësore në shtetin e vet, respektivisht duhet të jenë ekspertë juridikë të dëshmuar e të pranuar. Profesionalizmi, pavarësia dhe objektiviteti duhet të jenë cilësitë kryesore të çdo gjykatësi të Gjyqi Evropian. Ata veprojnë në një cilësi të pavarur dhe nuk e mbrojnë shtetin i cili i ka kandiduar. Mund të konstatohet se në kuadër të Sistemit Evropian të mbrojtjes të të drejtave të njeriut, më i rëndësishmi është Gjyqi Evropian për të drejtat e njeriut në Strazbur. Ai Gjyq, sikurse thotë M. P. Margulnaud, është: “Rrota kryesore e një mekanizmi të rëndësishëm të zbatimit mbinacional të Konventës Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut…”. Shikuar në përgjithësi, Gjyqi ka për detyrë për të siguruar respektimin e detyrave për të cilat në pikëpamje të mbrojtjes së të drejtave të njeriut i kanë marrë përsipër shtetet përkatëse.

Kompetencate gjyqit janë të caktuara sipas parimeve vijuese: për të shqyrtuar vetëm ato ankesa që kanë të bëjnë me të drejtat e njeriut dhe liritë themelore të përmbajtura në Konventën Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut ose në protokolle pranë Konventës; Gjyqi mund t’i pranojë ankesat nga çdo individ, organizatat joqeveritare ose grup personash të cilët pohojnë se janë viktimë e cënimit të të drejtave të përcaktuara me Konventë dhe me protokolle të saj, të bëra nga ndonjëra prej palëve të larta kontraktuese.

Gjithashtu, procedurën para gjyqit evropian për të drejtat e njeriut mund ta nisin një ose më shumë shtete për vërtetimin e cënimit të të drejtave të njeriut të përcaktuara me Konventë Evropiane. Në të vërtetë, ato janë konfliktet apo mosmarrveshjet ndërshtetërore. Por ato nuk janë aq të rëndësishme, në krahasim me rastet e ankesave individuale. Gjyqi nuk është i autorizuar për t’i shqyrtuar rastet e cënimit të të drejtave të njeriut të cilat kanë ndodhur para se Konventa ka hyrë në fuqi ose para se shteti përkatës e ka notifikuar Konventën Evropiane për të drejtat e njeriut. Po ashtu, sipas nenit 35 të Konventës, Gjyqi nuk do ta shqyrtojë kërkesën nëse i është dërguar dhe parashtruar gjyqit pas përfundimit kohor pas gjashtë muajsh prej ditës kur është marrë vendimi i prerë apo i plotfuqishëm.

Kompetencat e Gjyqit janë të caktuara në nenin 1 të Konventës në të cilin shtetet “u garantojnë të gjithë personave nën juridiksionin e vet të drejtat dhe liritë në pjesën 1 të kësaj Konvente”. Mirëpo, juridiksioni i një shteti nuk është identik me territorin kombëtar për të gjithë ata çka do të mund të bëjë jashtë territorit të vet shtetëror.

Gjyqi është i autorizuar për ta vërtetuar nëse ka ndonjë rast konkret të cënimit të ndonjë të drejte të njeriut dhe të vendosë mënyrën e kompensimit të të dëmtuarit. Gjyqi i mban mbledhjet në këshilla prej tre gjykatësve, me seanca prej shtatë gjykatësve. Procedura zhvillohet në dy faza.

Gjyqi së pari e vërteton, a i plotson ankesa të gjitha kushtet për pranim. Sapo ankesën ta shpallin të pranueshme, gjyqi u vëhet në dispozicion palëve në konflikt me qëllim të arritjes së marrëveshjes miqësore. Në qoftë se nuk vihet deri te marrëveshja, seanca vazhdon shqyrtimin e lëndës dhe marrjen e vendimit. Në një afat prej tre (3) muajsh prej ditës së marrjes së vendimit nga seanca gjyqësore, secila prej palëve mund të kërkojë që rasti të procesohet para seancës së Madhe Gjyqësore. Për këtë vendos paneli nga pesë (5) gjykatës, respektivisht Kolegiumi dhe ai do ta pranojë kërkesën nëse e vlerëson se me rastin procesohet një çështje me rëndësi që ka të bëjë me shpjegimin dhe zbatimin e Konventës Evropiane dhe Protokolleve të saj.

Në qoftë se Kolegiumi e pranon kërkesën, seanca e madhe Gjyqësore do ta marrë vendimin, i cili është definitiv.

Vendimet e Gjyqit janë të prera dhe kanë karakter detyrues. Shteti detyrohet që të marrë masa për kënaqjen e viktimave, kurse aktgjykimi i dërgohet Komitetit të Ministrave, i cili e bën mbikqyrjen e zbatimit të tij. Çështja e zbatimit të vërtetë të vendimit të Gjyqit është padyshim – sikurse thekson Peter Leupretit– çështjë thelbësore. Shteti është i detyruar të zbatojë vendimin e Gjyqit në bazë të nenit 46 të Konventës, i cili e përcakton se shtetet “e marrin përsipër detyrën e zbatimit të vendimit të gjyqit për çdo lëndë të cilat janë palë”. Refuzimi i vendimi të Gjyqit e shpie shtetin në situatë konfrontimi me Komitetin e Ministrave, i cili është i detyruar të mbikqyrë zbatimin e vendimit Gjyqësor. Gjithashtu, me Statutin e Këshillit Evropian parashihet dhe mundësia e pezullimit ose të përjashtimit nga anëtarësia nëse nuk respekton parimet demokratike dhe të drejtat e njeriut.

Nga ajo që u tha më lart, rrjedh se pas shumë shekujve të sovranitetit absolut në fushën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, shtetet e Evropës tani janë gjetur në një situatë që “mbi vehten” kanë mekanizma të veçantë ndërkombëtarë gjyqësore dhe të tjera për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Ajo ka të bëjë me format e garancisë kolektive, me të cilat sigurohet se shtetet do t’i sendërtojnë detyrat e veta, të cilat i kanë pranuar me nënshkrimin e një Konvente e cila sipas vokacionit të saj themelor, e ka qëllimin për të mbrojtur të drejtat e njeriut.

Institucionet evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut kanë karakter subsidiar apo ndihmës në raport me sistemin shtetëror për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Në qoftë se shteti nuk ka procedurë dhe ilaç juridik efektiv, ose nëse shteti nuk e siguron ilaçin juridik adekuat dhe efektiv, ose nëse procedura e medikamentit juridik në sistemin kombëtar nuk ka dhënë rezultate të kënaqshme, atëherë ia fillon punën e vet gjyqi europian për të drejtat e njeriut si dhe mekanizmat e tjerë.

Prandaj, qëllimi i mekanizmave mbrojtës europianë nuk është në aspektin e marrjeve të vendimeve të vend të shtetit, ato vetëm mënjanojnë lëshimet e bëra të shteteve, nëse deri te ato mangësi vihet në fushën e mbrojtjes të të drejtave të njeriut, e cila është punë dhe detyrë kryesore e organeve shtetërore.

Mbrojtja e të drejtave të njeriut – sikurse e nënvizon J. H. H. Weiler– është bërë imperativ i përbashkët juridik dhe politik. Ajo qasje e re e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, është bërë sinjal i bindjes se standardi adekuat për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në rajonin europian nuk do të mund të realizohet në mënyrë konsekuente pa u vendosur mekanizmat mbikombëtarë. Ndërsa, respektimi, zbatimi dhe promovimi i të drejtave të njeriut dhe të detyrave të pakicave kombëtare janë si kusht të integrimeve europiane.

Domethënë, qasja e re nënkupton mundësinë e mbrojtjes së të drejtave të njeriut nga institucionet mbikombëtare. Nga ajo rrjedh – sikurse e theksonJ. Frowein– se qëllimi i Konventës Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut është pikërisht integrimi i shteteve europiane.

Shtetet e Ballkanit Perëndimor që janë pranua dhe të atyre që do të pranohen në Këshillin Evropian dhe të cilat e nënshruajnë Konventën Evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, hyjnë në një pozicion të ri historik, social dhe politik, sepse të gjitha çështjet më të rëndsishmë të zbatimit të Konventës Evropiane menjëherë bëhen aktuale. Domethënë, Vendet e tilla e nënshkruajnë detyrimin se të gjithë individëve/personave nën juridiksionin e vet do t’ua pranojë të gjitha të drejtat e njeriut dhe të drejtat themelore të cilat janë të përmbajtura në Konventën Evropiane dhe në protokollët e saj. Kjo çështje, në rend të parë, parashtrohet nga këndi i rregullimit dhe efikasitetit bashkëkohor, racionalitetit dhe kompetencës, si dhe objektivitetit (paanshmerisë) të institucioneve të sistemit politik.

Mirëpo, një rëndësi të vogël do të kenë dispozitat kushtetuese të shteteve ballkanike kontraktuese të cilat e proklamojnë primatin e të drejtës ndërkombëtare mbi legjislacionin kombëtar dhe zbatimin e drejtpërdrejt të tij, nëse nuk krijohen kushtet, përkitazi supozimet e nevojshme për zbatimin e saj.

Andaj, rendet shoqërore politiko-juridike të vendeve të Europes Juglindore, me strukturën dhe përmbajtjen e vet dhe jo vetëm me tekstet e akteve pozitive juridike, duhet të jenë esencialisht të harmonizuara me standardet demokratike të Evropës bashkëkohore.

Ajo është me rëndësi qenësore për ardhmërinë e vendeve ballkanike në pikëpamje të evropeizimit dhe të zhvillimit e prosperitetit të përgjithshëm demokratik, ekonomik, social, kulturor dhe politik, si dhe të funksionimit të pushtetit ligjor, apo të shtetit juridik.

DOLI NUMRI DHJETË JUBILAR I REVISTËS MALËSIA

July 6, 2015 by dgreca

Doli nga botimi numri 10 jubilar i revistës për kulturë, shkencë dhe çështje shoqërore Malësia, në Podgoricë, Mali i Zi, i cili sjellë rreth 50 artikuj shkencorë, recensione, vështrime dhe përurime. Në këtë numer kanë bashkëpunuar studiues nga Shqipëria, kosova, Maqedonia, Kroacia, Bullgaria, Italia, Suedia, Gjermania, Austria, Rumunia dhe Mali i Zi.
Në rubrikën “kulturë” punimet e veta i kanë prezantuar 31 autorë: Akademik Aleksandër STIPÇEVIQ ” Etnogjeneza e shqiptarëve nga ilirët”; Prof. dr. Anton Nikë BERISHA “Mbi pasthëniet e Pjetër Budit në “Doktrinën e krishterë“ dhe në “Ritualin romak“; Prof. dr. Shefkije ISLAMAJ “Tribuna të mëdha të filologjiisë shqiptare: “Studime filologjike“ dhe “Gjurmime albanologjike“; Pof.dr.Valter Memisha” Ndihmesa shkencore e akademik Shaban Demiraj në faqet e revistës“studime filologjike”; Akademik Gjovalin SHKURTAJ “Ndihmesa e Prof. Mahir Domit në lëmin e dialektologjisë dhe të onomastikës shqiptare”; Prof. dr. Matteo MANDALÀ” Letrat e pabotuara të Mitkos për Kamardën: shënime paraprake për botimin e tyre”; Prof. dr. Tomor OSMANI” Preng Doçi themelues i shoqërisë“Bashkimi“ dhe ndihmesa që
dha ajo për njësimin e alfabetit të shqipes”; Prof. dr. Shaban SINANI ” Një lexim etnografik në letërsinë e I. Kadaresë- Me një vështrim të posaçëm në veprat Çështjet e marrëzisë dhe Konkurs bukurie për burrat në Bjeshkët e Nemuna -“; Prof. dr. Hajrullah KOLIQI” Anton Harapi për vëllazërimin ndërshqiptar”; Prof. dr. Zymer Ujkan NEZIRI Mbledhja dhe botimi i eposit të kreshnikëve nga krahina e Trieshit: kontributi i Nikollë Ivanajt”; Dr. Xhavit BEQIRI” Fishta dhe “Lahuta”; Prof. dr. Mustafa IBRAHIMI” Njësi frazeologjike me gjymtyrë emra vendesh”; Prof. dr. Roland ZISI” Himara në veprën poetike të Jeronim de Radës”; Prof. dr. Josif MITA” Për përshtatjen sintaksore”; Prof. dr. Adem ZEJNULLAHU ” Drama e një balade familjare”; Dr. Fiorella DE ROSA” Rreth disa veçantive gjuhësore dhe letrare të teksteve folklorike të Fallkunarës të botuara në revistën “La Cabria“ (1888-1902)”; Prof. as. dr. Muharrem JAKUPI” Modernizmi në prozën shqiptare dhe fillimet e ligjërimit të brendshëm në romanet Ismail Kadaresë”; Dr. Anila ÇEPANI – dr. Rozana RUSHITI” Vështrim historiko-krahasues i toponimeve të ndryshuara në 100 vjet”; Dr. Kastriot MARKU” Teksti letrar si monument dhe shkrimi i historisë së letersisë shqipe”; Dr. Edlira TROPLINI “ Dukuri të hershme gjuhësore në të folmet e diasporës shqiptare”; Dr. Anisa KOSTERI “Prurje gjuhësore të dy dialekteve në prozën artistike të Adem Demës”; Dr. Ema KRISTO “ Përdorimi i fjalëve brizante në gjuhën e politikës në Shqipëri – Një vështrim mbi karakteristikat e tyre -“; Doktorant Anton GOJÇAJ “Poema epike në Ballkanin Perëndimor (vështrim krahasues)”; Mr. Marina MIHAJLOVA”Ditari i Bedi Pipës”; Doktorante Monika HASANI “Vështrim leksiko-semantik i grupit paradigmatik të përemrave të pacaktuar”; Doktorant Erzen KOPERAJ ” Pjesoret me -m tek autorët veriorë të shekujve XVI-XVIII”; Doktorant Fitor OLLOMANI ” Fjala e artit poetik të Ali Podrimjes”; MA Besa HOXHA-BEQIRI ” Historia e letërsisë e Justin Rrotës”; Doktorante Evalda PACI “Fjalori i Frang Bardhit në një kontekst të historisë së shkrimit të shqipes”; MA Eriola AGALLIU(PhD Following) “Gjeografia dialektore në romanin Me valët e jetës të Vedat Kokonës”; Avdyl SULAJ, studiues “Lirika popullore – shtojzovallja e folklorit shqiptar”.
Në rubrikën nga “histori” janë prezantuar shtat (7) studime shkencore: Prof. dr. Zef MIRDITA “Krishtërimi ndër shqiptarë – riti ortodoks”; Prof. dr. Emine BAKALLI ” Ideja evropiane: Kongresi I i Unionit Panevropa dhe shqiptarët”; Prof. Dr. Lush Culaj ”
Diplomacia austro-hungareze për kryengritjen shqiptare të Malësisë së Mbishkodrës të vitit 1911″; Prof. asoc. dr. Nertila HAXHIA-LJARJA “Rilindja e kishës katolike shqiptare”; Prof. asoc. dr. Gjon BERISHA” Identiteti arbëror i Zetës: kontinuiteti iliro-arbëror i Dioklës (Zetës)”; Dr. Edmond MALAJ ” Familja fisnike shqiptare Engjëlli (Angelus) para pushtimit osman: mbi origjinën dhe gjenealogjinë e familjes Engjëlli”;
Doktorant Eduard NDRECA “ Mirdita në kryengritjen antiosmane të vitit 1911″.
Në rubrikën “recensione” janë prezantuar po ashtu shtat (7) vështrime për disa botime aktuale të autorëve nga Italia, Kosova, Shqipëria, Mali i Zi, Suedia, trajtuar nga Prof. Dr. Anton Nikë Berisha, Prof. Dr. Shaban Sinani, Prof. Dr. Fatbardh Hoxha, Prof. Gjokë Dabaj, Mr. Sheremet Krasniqi dhe Hysen Ibrahimi.
Ky numer mbydhet me vështrime dhe urime për revistën Malësia, nga kryeredaktorët e disa revistave të njohura shkencore, nga drejtuesit e institucioneve universitare, akademike dhe shkencore, si dhe nga intelektualë të tjerë të njohur të shkencës e kulturës shqiptare, sikurse janë: prof. univ. dr. Ardian Kyçyku, bashkëthemelues dhe bashkëdrejtues i revistës europiane Haemues, gjithashtu Rektor i Universitetit Rumun të Shkencave dhe Arteve Gheorghe Cristea në Bukuresht dhe President Ekzekutiv i European Akademy of Performing Arts, Bukuresht, Rumuni; prof. dr. Valter Memisha, kryeredaktor i revistës Studime filologjike dhe drejtor i Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë në Tiranë; prof. dr. Lulëzim Lajçi, kryeredaktor i revistës Gjurmime albanologjike – seria e shkencave historike, Prishtinë; prof. dr. Fatbardha Hoxha, kryeredaktore e revistës “Buletini shkencor“ dhe drejtore e Institutit të Studimeve Albanologjike të Universitetit të Shkodrës „Luigj Gurakuqi“; prof. dr. Simë Gjon Dobreci, kryeredaktor i revistës Buzuku, Ulqin; z. Anton Marku, ideator dhe themelues i revistës Dielli Demokristian, Vjenë; prof. dr. Anton Nikë Berisha, Universiteti i Kalabrisë; prof. dr. Lush Culaj, Instituti Albanologjik, Prishtinë; prof. asoc. dr. Muharrem Jakupi, Universiteti Aleksandër Moisiu, Durrës.
Themelues dhe kryeredaktor i revistës është Nikë Gashaj(email: malesia@t-com.me; nik.gasaj@gmail.com ).

IDENTITETI KOMBËTAR SHQIPTAR

August 29, 2014 by dgreca

Nga Nikë Gashaj/*
Një ndër faktorët më me rëndësi të përcaktimit të identitetit kombëtar është përdorimi i gjuhës amtare ( private, publike dhe zyrtare) dhe arsimimi kombëtar. Njohjet historike tregojnë se themelimi i shkollave në trojet shqiptare u bë gjatë mesjetës me nismën e urdhrave kishtarë, sidomos të urdhrit dominikan. Një aktivitet i këtillë filloi së pari në Ulqin rreth vitit 1258, në Kotorr më 1266, në Durrës më 1278, në Shkodër më 1345 dhe në Tivar nga gjysma e dytë e shek.XIV.
Gjuha shqipe, si gjuhë e shkruar, në këtë kohë ende nuk ishte në gjendje t’i bënte ballë shkrimit greqisht, latinisht dhe sllavisht, gjuhë kishtare me rendësi, të cilat për më tepër kishin mbështetjen e institucioneve të administratës shtetërore. Ajo shërbente si gjuhë e komunikimit të përditshëm si për shtresat popullore, ashtu dhe për fisnikërinë e klerin vendas. Kështu, në shek.XIV shqipja përdorej në administratën e bashkësisë qytetare të Ulqinit, ku në mbledhjet të Këshillit të Madh ajo ishte gjuha e shërbimit.
Një ndryshim me rëndësi shumë të madhe për historië e kulturës shqiptare shfaqet në gjysmën e parë të shek.XIV, kur dokumentohet për herë të parë se shqipja, përdorej si gjuhë shkrimi. Ky ishte një hap i rëndësishëm për identitetin kombëtar shqiptar, sepse me përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë shkrimi, viheshin bazat për zhvillimin e mëtejshëm të saj si gjuhë e kulturës dhe e letërsisë shqipe ( Historia e Popullit Shqiptar I, Akademia e Shkencave e Shqiprisë- Instituti i Historisë, f.354, Tiranë, 2002. ).
Institucionet kryesore arsimore që u ngritën në periudhën e sundimit osman në Shqipëri, ishin shkollat e komuniteteve myslimane, me mësim në gjuhë turko-osmane dhe arabe.
Shkollat e komunitetit ortodoks, që funkciononin në Shqipëri qysh nga shek.XVI-XVII ishin nën mbrojtjen Patrikanës së Stambollit. Mësime në këto shkolla jepej greqisht, në gjuhën e kishës.
Shkollat katolike ishin nën drejtimin e kishës së Romës dhe kishin si detyrë të përgatisnin mësues-klerikë. Kur misionarët e Romës vunë re se veprimtaria e tyre në Shqipëri nuk po jepte rezultatet që priteshin, për shkak se zhvillohej latinisht ose italisht dhe jo në gjuhën e popullit. Roma filloi të përdorte edhe gjuhën shqipe në shkollat fetare katolike. Në këto rrethana u hapën disa shkolla të tilla, ku mësohej edhe gjuha shqipe dhe ku shërbenin si tekste mësimore katekizmat e hartuar nga shkrimtarët klerikë si Pjetër Budi. Këto ishin ngritur kryesisht pranë famullive dhe manastireve. Një shkollë e tillë funksiononte në vitet 1628-1675 në Pedhanë dhe po në atë kohë edhe në Blinisht(të dyja në rrethin e Lezhës ), si dhe në Kurbin ( rrethi i Krujës ) . Në 1669-1670 funksiononte një shkollë katolike në gjuhën shqipe edhe në Himarë. Në Pedhanë e në Blinisht u krijuan më vonë edhe shkolla më të larta, gjimnaze, ku përdorej gjithashtu gjuha shqipe. Këto shkolla u ngritën nga murgjit françeskanë. Shkolla të mesme shqipe katolike u hapën edhe në Janievë të Kosovës (1671), në Velje të Mirditës (1699), në qytetin e Shkodrës(1699). Në këto shkolla të mesme nxënsit, që ishin destinuar për t’u bërë klerikë, studionin teologjinë, gjuhët latine e italiane dhe disa prej tyre dërgoheshin për studime më të larta në itali.

Mësimi i gjuhës shqipe në këto shkolla, ishte në interes të popullësisë vendase, që i përkrahte ato. Kështu gjimnazi i Blinshtit u ngrit me kërkesën e krerëve të vendit dhe kur në vitin 1648 shkolla e Pëdhanës u rrafshua nga një ekspeditë ndëshkimore osmane, banorët e fshatit e rindëruan atë përsëri.
Në vitin 1622 kisha katolike krijoi institucionin me emrin”De Propaganda Fide”me qendër në Romë. Ky ngriti disa shkolla për përgatitjen e klerikëve shqiptarë, si Kolegji ilirik i Femos(1633 ), që drejtohej nga misionarët jezuitë, shkolla e Montorinos në Romë, nën drejtimin e misionarëve françeskan etj.
Rrethana më e favorshme për arsimin shqip u krijuan, kur në fronin e papës hipi Klementi XI, me origjinë shqiptare. Me nismën e tij u mblodh më 1703 Koncili i peshkopëve të Shqipërisë, që njihet me emrin”Koncili i Arbërit”, i cili vendosi të përhapte letërsinë fetare në gjuhën shqipe. Tetë vjet më vonë, më 1711, në shkollën e Montorinos në Romë u hap katedra e gjuhës shqipe ( Historia e Popullit Shqiptar, tomi I, Akademia e shkencave e Shqipërisë- Instituti i Historisë, faqe, 704-706, Tiranë, 2002. ).
Në bazë të dhënave të lartpermendura, si dhe të njohjeve tjera historike mund të konstatohet se një rol të rëndësishëm në veprimtarin arsimore dhe kultuore në gjuhën shqipe në mesjetë tek shqiptarët e ka luajtur kisha katolike. Ajo pati në dorë përgatitjen e inteligjencës së kohës. Shumica e njerëzëve të kulturës, veçenarisht në shekujt e mesjetës së herët, ishin thuajse pa përjashtim klerikë. Në duarët e tyre ishin filozofia e letërsia, arsimi dhe artet. Si qendra të arsimit dhe të veprimtarisë kulturore-artistike shërbyen manastiret fetare. Në shkollat pranë manastirave, mësohej kursi tradicional mësimor që jepej edhe në shkollat e vendeve perëndimore. Ai përbëhej nga cikli i ulët që përfshinte lëndët letrare (gramatikë, retorikë, didaktikë ) dhe cikli i lartë me lëndë shkencore (aritmetikë, gjeometri, astronomi e muzikë ).
Në shek. XIV e në fillimin e shek. XV numri i intelektualëve klerikë shqiptarë ishte mjaftë i madh. Ata gjenden të përhapur edhe jashtë Shqipërisë, në shumë qytete dalmatine ku kryenin funksione kancelarësh, mësuesish, famulltarësh etj.
Po ashtu në atë kohë shënohej një rritje e zgjerim në përdorimin e shkrimit dhe në zhvillimin e letërsisë e të arsimit në tokat shqiptare. Megjithatë, që veprat letrare ishin të shkruara në një frymë teologjike, këto prodhime përbëjnë hapat e para të historiografisë në trojet shqiptarte, sepse pikërisht një pjesë e këtyre është hartuar nga autorët shqiptarë.
Shkputjen nga ndikimi kishtar dhe kalimi në historiografinë laike, këtë hap në historinë e kulturës shqiptare, e bënë humanistët shqiptarë në fund të shek. XV e në fillim të shek. XVI, por tanimë në kushtet e pushtimit osman të vendit, jashtë Shqipërisë.
Gjatë kohës së sundimit osman në trojet shqiptare shkollat ishin të ndara veç për popullsin myslimane dhe veç për atë të krishterë. Përveç shkollave turke, ishin hapur dhe në numer i madh i shkollave private: greke, serbe, bullgare, austriake e italiane. Në ato shkolla mësimi zhvillohej në gjuhë të huaja, ndërsa gjuha shqipe ishte e përjashtuar nga mësimdhënia, çka rrezikonte që të zhdukej pa nam e pa nishan me kalimin e kohës.
Perandaoria Osmane nuk njihte në zotërimet e veta kombësi, por vetëm komunitete fetare: myslimanë, ortodoksë dhe latinë (katolikë ). Rrjedhimisht edhe shqiptarët ishin grupuar në këtë tri komunitete fetare dhe nuk njiheshin si një njësi kombëtare më vete.
Përveç kësaj, komunitetet e tyre fetare ishin të varura nga tri qendra të ndryshme të huaja kishtare e kulturore. Sistemi arsimor i kohës ishte shëndërruar në një mjet të fuqishëm ndikimi politik e kulturor si të sundimit osman, ashtu edhe të shtetëve të tjera.

Një pjesë e atyre shkollave kishin një dimension të propagandave të shteteve të huaja për asimilimin e shqiptarëve. Prandaj rilindësit i trajtonin ato si një pengesë në lëvizjen për çlirimin kombëtar të popullit shqiptar dhe kërkonin mbydhjen e tyre ose kthimin e tyre në shkolla shqipe.
Ndryshe nga autoritetet osmane që e përkufizonin kombin mbi bazën e fesë. Intelektualët e Rilindjes kombëtare shqiptare mendonin se kombi ishte në radhë të parë gjuha. Në themel të kombit shqiptar ishte gjuha. Ajo u kishte bërë ballë të gjitha përpjekjeve për asimilim, që nga koha e pushtimit romak. Ajo duhej të ishte njëzëri gjuhë letërsie të shkruar dhe gjuhë arsimi.
Duhet thënë se, deri në mesin e shekullit XIX, librat në shqip ishin shumë të rrallë dhe se nuk kishte normë shkrimi mbi bazën e një alfabeti të veçantë. Tekstet e botura ishin nxjerrë pikësëpari për qëllime fetare dhe alfabetet e përdorura ishin grek, por edhe arab. Mungesa e një drejtshkrimi të njësuar dhe numri i paktë i botimeve në shqip shpjegohen me faktin se, qysh nga koha e pushtimit romak në shekullin e II para erës sonë, shqiptarët
(ose paraardhësit e tyre ilirët, dardanë apo epirotë ) nuk kanë qenë kurrë përnjëmend zot të vetes. Po të veçohet mënjëanë episodi i Principatës shqiptare të Gjergj Kastriotit Skënderbegut në shekullin XV, ata kanë qenë gjithmon të sunduar: nga romakët, bizantinët, sllavët dhe osmanët. Natyrisht, as që kanë mundur për t’iu kundërvu fuqive të mëdha. Andaj dhe gjuha administrative ishte një gjuhë e huaj, por edhe shqipja e përjashtuar nga liturgjia. Tek Shqiptarët qe i ngadalshëm e i vonë ndërgjegjësimi se përbëjnë një komb. Ai zuri fill nga mesi i shekullit XIX me shenjat e para të një lëvizje kulturore që u quajt Rilindja Kombëtare. Lindja e vetëdijes kombëtare lidhej me idenë se gjuha shqipe ishte një pasuri, në trashigimi prej të parëve, që ishte e udhës të mbrohej.
Rrahja e mendimeve për një normë shkrimi të shqipes, beteja për arsimin në këtë gjuhë, shpinin në një kërkim identiteti. Ndjesia e shqiptarëve se i përkisnin një populli shumë të lashtë, u përforcua nëpërmjet përcjelljes së miteve dhe kultit të heronjeve.
Patriotët e Rilindjes kombëtare punuan me përkushtim për zhvillimin e arsimit kombëtar. Mirëpo, në atë drejtim krahas pengesave të regjiimit osman, i cili ishte përpjekur gjithë një t’i mbante shqiptarët në errësirë e në padituri, si dhe faktorvë të jashtëm, ata hasën dhe në pengesa dhe për shkak të përçarjes së shqiptarëve nga pikëpamja fetare.
Karakteri i përçarë i fesë në tri besime kryesore: islame, katolike e ortodokse, si dhe i tri shkollave fetare me ndikim financiar dhe programor nga të huajit vuri në rrezik veprimin e bashkuar të shqiptarëve në luftën e tyre për liri. Mu për këtë arsye patriotët e parë nisën të nxisnin shqiptarinë mbi të gjitha fetë. Gjatë luftës për pavarësi nga Turqia Pashko Vasa një patriot dhe poet kombëtar nga Shkodra, shkruente:”Çoniu, o shqiptarë, prej gjumi çoniu, /të gjithë si vllazën në një besë shtrëngoniu, /edhe mos shikoni kisha e xhamia, /fe e shqyptarit asht shqypria….”.
Një nga udhëheqësit e shquar të Rilindjes kombëtare, Sami Frashëri, kishte shkruar më 1899: “Shqiptari është shqipëtar përpara se të jetë mysliman a i kreshtenë. Besa s’e ka ndruarë fare edhe kurrë, se kombësia ashtë përpara besës…”.
Një vazhdim të së njëjtës ide, një vjershator popullor thoshte: “Besa juaj sot/ s’është as kishë as xhami / por Nëna Shqipëri ! / Kur të fitojmë lirinë / do të kujdesi për kishën e xhaminë. Nëse kisha ka një këmbanë / njëqind të varni anembanë. / Nëse kini në fshat vetëm një xhami / ndëtoni edhe njëzet e tri. / Por feja jonë tani / është Nëna Shqipëri”.

Edhe pas fitores së pavarësisë së Shqipërisë, patriotët shqiptar kishin bindjen se e vetmja zgjidhje për dyzimin e përçarë midis islamizmit dhe krishterimit ishte zëvendësimi i tyre me shqiptarinë. Kështu, Andon Zako Çajupi në librin e tij Mëmdheu, përfshiu në të një poemë për Malin e Tomorit. Në majën e malit ndodhej një faltore, ku shqiptarët e lashtë shkonin të këshilloheshin me orakullin për të ardhmen e tyre. Poti shkruente:”Baba Tomor, kishë e Shqipërisë, /mal kryelartë, fron i Perëdisë, / tek ti kanë ardhur njerëzia që në lashtësi, /për të mësuar atë që urdhëronte Zoti”. Më tej shtonte:”… kombi juaj s’vete mbarë, / se betë u kanë ndarë. / … të krishterë e myslimanë, / gjithë një perendi kanë; / jini një gjak mor të mjerë, / se një vend kini lerë, / jini gjithë shqiptarë”.
Në pajtim me këtë atmosferë mbizotëruese elita politike e shtetit shqiptarë të kohës vëndosi që shteti të ishte asnjanës, pa fe zyrtare, dhe që ushtrimin e lirë të besimit duhet ta gëzonin të gjitha fetë. Ata vun si fe shqiptarinë, duke i quejtur nëpunësit dhe mësuesit”apostuj” dhe “misionarë”. Në tëra aktivitete shoqërore publike, si dhe në fushën e arsimit dhe kulturës shprehej një shqiptari e zjarrtë që kishte për qellim të eklipsonte dasitë fetare dhe të bashkonte popullin shqiptar.
Shqiptarët kanë pasur një vonesë në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare shqiptare e cila ishte kryesisht pasojë e përçarjes fetare: nën sundimin osman, dy të tretat e popullsisë shqiptare ishin kthyer në fenë islame, ndërkohë që një e treta që mbetej ishte edhe ajo e ndarë në të krishterë katolik në Veri dhe ortodoksë të ritit grek, në Jug. Të mbëshetur në këtë përçarje autoritetet osmane e mohonin ekzistencën e një kombi shqiptar. Ata e pëkufizonin kombin në bazë të fesë – parimi i miletit ( Studiuesi Serge Metais, Histori e Shqiptarëve- nga Ilirët deri te Pavarësia e Kosovës, f. 16, Tiranë, 2006.).
Si pasojë e zgjimit të vonë të vetëdijes kombëtare te shqiptarët dhe të mungesës së përkrahësëve të tyre jashtë Perandorisë Osmane, Bismarku tha në Kongresin e Berlinit më 1878 se Shqipëria nuk ishte veçëse një shprehje gjeografike dhe se nuk ekziston kurrëfarë kombi shqiptar. Dhe jo vetëm Bismaku si kryesues i Kongresit por asnjë prej fuqive të mëdha nuk i njishin shqiptarë si kombë, e kjo ka qenë fatale për zgjidhjen e drejtë të çështjes shqiptare. Sepse si parim i njohjes dhe i formimit të shteteve europiane dhe ballkanike ishte parimi kombëtar. Shqiptarët me vonesë të madhe bëjnë përpjeke që prej horizonteve politike osmane të dalin në horizonte evropiane. Në lidhje me këtë çështje profesor Rexhep Qosja, ndër të tjerat shprehet:”Në Kongresin e Berlinit përfaqësuesëve shqiptarë nuk u lëjohet në marrin pjesë në cilësi zyrtare në punimet e tij, sepse në Kongresin e Berlinit trojet shqiptare trajtohen”zotërime turke”, kurse shqiptarët nënshtetas të Turqisë”! Vetëm pse rreth dy të tretat e tij e kishin pranuar fenë myslimane, shpallej kështu popullë i paqenë ! Më tutje Qosja shton:”Shqiptarët kanë pësuar dëmtim të rëndë, tragjik, prej politikës së Fuqive të Mëdha evropiane… për arësye se dy të tretat e tij i takonin fesë myslimane dhe pse ishin nën pushtimet e një perandorie që këtë fe e kishte përhapur me shpatë dhe zjarr. Në kohën kur për Evropën e krishterë feja dhe kombësia ishin njësh, shqiptarët e gjetur në gjirin e një perandorie, pothuaj, islamike, s’kishin se si të shikoheshin veçse si dikush që nuk i takon Evropës as me fenë, as me etninë, prandaj as me fatin, si dikush që prej Evropës trajtohej i përjashtuari i Evropës!”
( Rexhep Qosja, Studimi: Çështja Shqiptare-Historia dhe politika, faq. 8 dhe 47, Instituti albanologjik, Prishtinë, 1994 ).
*( Autori është politikolog, kryeredaktor i revistës për kulturë, )
shkencë e çështje shoqërore “Malësia”dhe Këshilltar i
Avokatit të Popullit në Mal të Zi