Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Metodat alternative të mësimdhënies të gjuhës shqipe në diasporë

by

1-rafael-floqi

Nga Rafael Floqi/

Të nderuar e të respektuar, mësues, ish- mësues ( siç jam edhe vet), gëzuar, 7 Marsin ditën tuaj. Në këtë ditë ne ju nderojmë ju, për punën e kontributin tuaj të madh që keni dhënë, jepni e do të jepni për mësimin e gjuhës sonë të pastër shqipe. Të asaj gjuhe që na e lanë amanet të parët dhe detyra jonë është ta përcjellim, ashtu të pastër tek brezat e ardhshëm.Ndaj jam i mendimit se sot duhet më shumë përkushtim së bashku me të gjithë mësimdhënësit, për ruajtjen e identitetit tonë, këtu ku ndodhemi, në SHBA. Uroj dhe është shumë e nevojshme të vazhdojë, dhe të jetësohet edhe marrëveshja e nënshkruar për mësimin e gjuhës shqipe në diasporë, në mes Shqipërisë dhe Kosovës, por duhen të shtohen edhe përpjekjet e të gjithë intelektualëve të diasporës.

Disa javë më parë, gjatë takimit të ministrit të diasporës z. Pandeli Majko në Miçigan, ne e pyetëm për planet që kanë për të modernizuar mësimin e shqipes në Diasporë. Ai kishte mosdijeni të plotë. Në fakt, ka shumë paqartësi për këtë çështje dhe mungesa të rëndësishme. Megjithatë ministri u tregua dashamirës që idetë që kisha t’ia parashtroja me shkrim. Edhe pse ambasadorja Filloreta Faber, më njoftoi se nuk ka pasur kërkesa nga shkollat shqipe të Miçiganit për libra shkollore, si abetare, libra këndimi, etj . Unë e informova se me gjithë rëndësinë e këtyre teksteve nga mësueset e shkollave shqipe ( ato që janë aktive ) mësova se ato kanë gjetur mënyra të tjera duke blerë libra në Amazon si “Discovering Albanian” nga Linda Mëniku and Héctor Campos, që mund jenë më metodike e praktike për nxënësit që jetojnë në një vend të huaj, pasi metodika e mësimdhënies është e ndryshme, nga mësimi i shkrimit dhe këndimit për vogëlushët që gjenden në vendlindje.

Më poshtë po shtroj disa teza për rrugët e reja, se si të bëhet mësimdhënia e gjuhës shqipe në diasporë, në kohën e sotme, ku digjitalizimi është pjesë e jetës të fëmijëve dhe ata i zotërojnë lehtësisht, kompjuterin, tabletat, I-pad-et, apo telefonat e zgjuar, ne duhet t’u drejtohemi këtyre mjeteve për të qenë më lehtësisht me afër nxënësve, për mësimin e gjuhës. Natyrisht, nuk ka Siri apo Alexa që të zëvendësojë fjalën e mësuesit. Shkollat, apo kurset plotësuese ku zhvillohet mësim në shqip vetëm një herë në javë, ndihmojnë, sado pak, sidomos me nxënës që dinë shqip nga prindërit, familja, gjyshërit, por janë të mangëta dhe jo të efektshme, sidomos me fëmijët që flasin pak shqip.

1 . Shkollat Charter

Një lajm mjaft i bukur erdhi këto ditë nga z. Mark Gjonaj. Ai njoftoi hapjen e një “charter school” në gjuhën shqipe, sipas modelit të shkollave për latinos në NY. “Jam krenar, tha ai, që njoftoj ngritjen e shkollës së parë dygjuhëshe në Shtetet e Bashkuara. Ajo do të hapet këtë shtator, duke filluar që nga programi i kopshtit të fëmijëve,” tha Gjonaj. “Do të jetë një shkollë publike ku gjysma e mësimit do të bëhet në anglisht dhe gjysma në shqip; kjo do të vazhdojë deri në klasën e tetë. Pra, fjala është për 5 ditë në javë dhe me orar të plotë gjatë gjithë vitit shkollor. Është e vetmja mënyrë që ne të ruajmë gjuhën tonë,” njoftoi ai. Kjo është një gjë mjaft e mire pozitive. Këtë ide e kishte hedhur nja dy vjet më parë edhe një njohës i sistemit të arsimit, këtu në Miçigan, Dr. Fran Ivezaj, por pas një mbledhjeje informuese asgjë s’u bë më tej. Nuk e di ku ngeci projekti, por fakti, që në Nju Jork po realizohet, tregon se me më shumë këmbëngulje e dije, mund të arrihet, të realizohet, pasi fondet mund të gjenden, edhe pse vetë shteti amerikan investon në këto tipe shkolla dhe kuadri mësimdhënës nuk mungon.

  1. Mësimi i shqipes on-line

Por si mund të bëhet, diçka me e thjeshtë dhe më me pak shpenzime? Sidomos, në sistemin amerikan për nxënës nga 10 – 18 vjeç, të Middle School ose High School. Disa nga miqtë mi mësues në shkollat amerikane, japin përkatësisht lëndët e tyre në shkollat amerikane, si kurse on-line gjatë vitit shkollor apo gjatë pushimeve të verës, kjo për lëndë që kërkohen për kredite mësimore, sipas kurikulës së këtyre shkollave. Këtu lind pyetja , a mund të bëhen përpjekje që gjuha shqipe të futet si gjuhë fakultative dhe të jepet on-line, duke pasur dhe kredite përkatëse që dhe nxënësit të jenë më të interesuar? Nuk di sa e realizueshme është kjo gjë, por këtë mënyrë lypset ta shohim si një mundësi, ndaj e shtroj dhe si pyetje.

  1. Librat për mësimin e shqipes si gjuhë e dytë

Ministria e Arsimit dhe ajo e Diasporës thonë se sjellin libra mësimorë, por këto libra shkollore nuk janë të hartuar për mësimdhënien e shqipes si gjuhë të dytë apo mësim plotësues. Një libër mjaft interesant i hartuar nga dy profesorë të nderuar është ai i prof. Gjovalin Shkurtajt dhe prof. Enver Hysës i kushtuar studentëve dhe shqiptarëve jashtë atdheut i titulluar “Gjuha Shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë atdheut” që u ribotua sërish nga shtëpia botuese “Toena” . “Prof. Shkurtaj në përshkrimin që i bën librit, sqaron se ky libër u shërben dhe u drejtohet, gjithashtu, edhe atyre që shqipen nuk e kanë gjuhë të nënës, porse dëshirojnë ta nxënë atë, që duan të jenë në gjendje të lexojnë, të flasin dhe të shkruajnë shqip. Libri mund të përdoret nga mësues të gjuhës shqipe në diasporën shqiptare dhe mund të përdoret edhe pa mësues. Ai ka të gjitha lehtësitë dhe shkallëzimin e nevojshëm e metodik të lëndës, që të mund të kuptohet e të zbatohet edhe nga ata që nuk kanë mundësi të gjejnë një mësues. Nuk po ndalem më gjatë në metodikën e tij , por shtoj atë ,se ky libër në bashkëpunim me autorët me pak investime mund të digjitalizohet si Kindle book.

  1. Softuerët dhe aplikacionet

Një rrugë tjetër mendoj me e efektshme për nxënës nga 10 -18 vjeç do të ishte bashkëpunimi me kompani të njohura në këtë fushë, si: Roseta Stone, apo Pimsleur, apo dhe aplikacionet si Duolingo apo Memrise, që janë aplikacione për smartphone për mësimet e gjuhëve ndërkombëtare. Nëpërmjet tyre mund të bëhet mësimi i shqipes në mënyrë digjitale. Ato kushtojnë më pak sesa librat që shtypen dhe kanë vështirësi në shpërndarje. ( kujtoj pengesat që i bëjnë në kufi librave shqip në Preshevë apo Greqi). Mendoj se kërkohet pasion dhe frymë praktike për mësimin e gjuhës shqipe. Duolingo për shembull është një aplikacion pa pagesë për Android. Duhet të mos harrojmë se nga pikëpamja e biznesit të këtyre kompanive, gjuha shqipe është një gjuhë e vogël, në kuptimin që flitet nga më pak se 10 milion vetë. Ndaj duhet të sugjeroj një angazhim shtetëror, një mbështetje me pagesa për kompaninë dhe me persona të caktuar që të njohin mirë gjuhën, ashtu dhe programimin. Unë kam bërë hapat e parë, duke kontaktuar këtë kompani për ta parë, nëse ekziston një mundësi e tillë.

Rosetta Stone është një softuer për mësimin e gjuhëve të prodhuara nga Rosetta Stone, Ltd. Emri i saj është një aluzion në Gurin e Rozetës me mbishkrime në gjuhë të shumëfishta greqisht dhe në gjuhën egjiptiane me shkrime piktorike që ndihmuan arkeologët të deshifronin hieroglifet e gjuhës së lashtë egjiptiane, duke e krahasuar atë me mbishkrimet greke.
Softueri i Rosetta Stone, përdor një kombinim të imazhit, tekstit dhe zërit, që vështirësohen me rritjen e progresit të nxënies, me qëllimin e mësimit të termave të ndryshme të fjalorit dhe funksioneve gramatikore në mënyrë intuitive, pa stërvitje ose përkthime. Metoda e tyre është e vlerësuar me çmime, dhe quhet metoda Dynamic Immersion (Të zhytjes dinamike në gjuhë). Qëllimi është që nxënësit të mësojmë një gjuhë në të njëjtën mënyrën se si mësohen gjuhët e para, apo gjuha e nënës. Megjithatë ka një ndryshim psikologjik me mësimin e një gjuhe nga fëmijëria deri në moshën 10- vjeçare. P.sh. kjo shpjegohet, sesi dhe pse në një ambient të njëjtë gjuhësor p.sh. fëmijët shqiptarë në SHBA nuk kanë theks dhe, sado të përpiqen të rriturit do të kenë një farë theksi apo aksenti.

Por si është organizuar një njësi mësimore në Rosetta Stone?

Ka kohë që besohet se fëmijët janë më të aftë të mësojnë një gjuhë të dytë. Në të vërtetë, nuk është se fëmijët mësojnë gjuhën më mirë se të rriturit, por se të rriturit dhe fëmijët mësojnë gjuhën ndryshe. Duke kuptuar këto dallime dhe duke bërë rregullime në procesin e të mësuarit, të gjithë njerëzit mund të fitojnë një gjuhë të dytë, pa marrë parasysh moshën e tyre. Por megjithatë ka dallime të dukshme në mënyrën se si truri i rritur përpunon një gjuhë të huaj kur krahasohet me trurin e një fëmije.

  1. Metodat për fëmijët dhe adoleshentët

Dr. Paul Thompson nga UCLA përdorte imazhe të MRI dhe teknologji animacioni për të parë se cilat pjesë e trurit përdorin të rriturit dhe fëmijët, kur mësojnë një gjuhë të dytë. Ajo që u zbulua ishte se fëmijët përdorin një pjesë të trurit të tyre të quajtur “zona e thellë motorike”. “Zona e thellë motorike” e trurit është përgjegjëse për proceset e pa vetëdijshme, si pastrimi i dhëmbëve ose veshja. Për fëmijët, përpunimi i një gjuhe të re është natyrë e dytë. Të rriturit e procedojnë gjuhën në një pjesë më aktive të trurit, që do të thotë se ata mendojnë me më shumë me ndërgjegje për gjuhën, në vend që të jenë intuitivë. Kjo është arsyeja që duket se fëmijët fitojnë një gjuhë të dytë më shpejt sesa të rriturit, për shkak të standardeve të ndryshme të aftësisë midis të rriturve dhe fëmijëve. Fëmijët kanë një fjalor më të vogël dhe është e lehtë për të mësuar mjaftueshëm një gjuhë të dytë për të komunikuar për nevojat e tyre. Të rriturit kanë një fjalor shumë më të gjerë dhe mendojnë dhe komunikojnë në mënyra më komplekse sesa fëmijët. Kjo do të thotë se atyre u merr më gjatë për të fituar aftësinë për të komunikuar në mënyrë efektive në një gjuhë të dytë. Megjithëse duket se fëmijët e mësojnë gjuhën më shpejt se të rriturit dhe adoleshentët. Një arsye tjetër e mitit që fëmijët mësojnë gjuhët e dyta më lehtë sesa të rriturit është për shkak të aftësisë së fëmijës për të përshtatur shqiptimin e duhur të një gjuhe. Është e vërtetë, që sa më i vogël të jetë fëmija, kur fillon të mësojë një gjuhë të dytë, aq më mirë është shqiptimi i gjuhës që mësohet. Të rriturve u duhet një kohë dhe me e vështirë për adaptimin e shqiptimit të një gjuhe të huaj dhe janë më pak të aftë se sa një fëmijë që ka aftësinë të flasë një gjuhë të dytë me theksin e duhur. Prandaj për shkak se fëmijët dhe të rriturit mësojnë ndryshe dhe përdorin pjesë të ndryshme të trurit për të përpunuar gjuhën, dhe mënyra se si mësohet një gjuhë të dytë duhet të ndryshojnë gjithashtu. Kështu p.sh. metoda e Rosetta Stone përbëhet nga dhjetë grupe prej katër imazhesh, secili me një fjalë ose fjali shoqëruese të shkruar dhe folur me zë nga një folës i gjuhës amtare. Në çdo leksion ekzistojnë, gjithashtu, grupe ushtrimesh që testojnë dëgjimin, leximin dhe të folurin (për të cilat kompjuteri duhet të ketë edhe një mikrofon). Për gjuhët që përdorin alfabetin latin, ka edhe ushtrime me shkrim. Në të gjitha njësitë mësimore, mësimi i fundit është një rishikim i gjithë mësimeve të mëparshme. Çdo mësim paraardhës përfaqësohet nga një grup imazhesh. Nuk ka udhëzime për gramatikë ose udhëzime të përfshira me softuerin. I vetmi dokumentacion është një manual me versione me shkrim të frazave dhe një indeks fjalësh.

Tani ka shumë ankesa anekdotike dhe marketingu për efektivitetin e metodave të ndryshme të mësimit të gjuhëve, por zakonisht, ka shumë pak prova shkencore për të mbështetur pretendimet e tyre. Për këtë, kështu në një studim për të gjetur, se sa kohë duhet për të mësuar një gjuhë krahasuar me ekuivalentin e mësimit një semestri në kolegj, me aplikacionin Duolingo, për shembull duhet mesatarisht, rreth 34 orë. Kjo sugjeron që Duolingo është më efektiv, sesa një kurs kolegji. Studimi është bërë nga një ekip kërkimor që vlerësoi më parë efektivitetin e metodave të tjera të tilla si Rosetta Stone. Duhet të theksohet se u deshën 55 orë studim me Rosetta Stone për të arritur ekuivalentin e një semestri mësimi të një gjuhe në kolegj. Kështu pra, Duolingo, jo vetëm që është pa pagesë, ndërsa Rosetta Stone, është me pagesë, por ky studim sugjeron se ajo është metodë më e shpejtë, por sidoqoftë ka edhe dallime në mes këtyre metodave.

Për fëmijët më të vegjël ekspozimi i tyre në një gjuhë të dytë në shtëpi, si dhe në shkollë është thelbësore për mësimin e gjuhës. Këndimi i këngëve, leximi i librave dhe përsëritja e fjalëve të huaja janë të gjitha mjetet e dobishme për të ndihmuar një fëmijë të mësojë një gjuhë të re. Nxënësit më të moshuar, mund të kenë vështirësi të mësojnë në një mjedis tradicional të klasës. Nga kjo del konkluzioni se gjuha shqipe duhet mësuar me një metodë të zhytjes në gjuhën shqipe tek fëmijët e moshave të reja, ndërsa zbatimi i metodave klasike që i drejtohen një moshe më të madhe. Si rrjedhojë një metodë si Roseta Stone është më e afërt dhe më e lehtë për fëmijët e vegjël.

P.sh një përdorues i rritur i të dyja metodave thoshte se ai kishte shqiptim më të saktë dhe pothuajse të përsosur me Roseta Stone, kështu, shton ai, unë isha në gjendje të kuptoja se çfarë po thosha dhe unë po të ndieja se kisha mësuar diçka. Por ajo çka ajo që Rosetta Stone në të vërtetë po më mësonte ishte vetëm se si të “imitoja” një drejtues të gjuhës, me fraza të shprehura me fjali që nuk i kuptoja gjithmonë kur i thosha. Një pjesë e problemit është se Rosetta Stone nuk ju jep ndonjë ndihmë me pjesë të fjalës, as nuk të jep ndonjë ide, në se a keni bërë ndonjë gabim apo jo me një përkthim korrektues. Vendosja e një ‘X’ në foto nuk më tregon se e ke shkuar keq, por nuk tregon sepse. Ndërsa Duolingo, edhe pse , ka fjali dhe fotografi, por ka edhe përkthime të secilës fjalë ose fjali. Kjo besoj se është e rëndësishme, sepse duke pasur formulimin e saktë si në gjuhën tuaj amtare dhe në gjuhën tuaj të mësimit, ju tregon pikërisht se ku keni bere gabim – dhe mund ta korrigjoni atë. Duolingo tërheq vëmendjen tuaj në pjesë të fjalës si dhe në funksionin e secilës fjalë, duke krijuar menjëherë një fjali, që është paksa ndryshe, çdo herë që mëson, duke përforcuar kështu të kuptuarit e një fjale dhe si mund, dhe nuk duhet të përdoret ajo në një fjali e vetme, ose në kombinim me një numër fjalish”. Një nxënës mund të mësojë vetëm, nëse mund të zbulojë gabimet dhe të gjejë mënyrat për t’i korrigjuar ato, pasi kur ia ke vënë në dukje ndihmon nxënësin të kuptojë se çfarë është e gabuar dhe çfarë s’duhet të bëjë me gabimin. Pra, duket se DuoLingo ka përparësitë e saj j dhe duhet kërkuar bashkëpunim për të futur edhe mësimin e shqipes, pasi krijon kështu mundësi edhe për vetmësim.

6 Televizioni dhe mediat audiovizive

TV i Shqiptarëve të Amerikës prej disa vitesh po përpiqet të japë një kontribut me përrallat multiplikative në dy gjuhë. Por ky është vetëm një hap. Ne kemi plane për krijimin e një cikli videosh në Youtube që do të ndihmonte më thellë në mësimin e gjuhës shqipe. Nga sa kemi vënë re disa cikle me DVD si të “Luajmë shkollash “të prodhuar nga Ministria e Arsimit u drejtohen fëmijëve që dinë mirë shqipen, dhe i mungon pedagogjia e mësimdhënies për nxënësit e diasporës.

Këto ishin disa ide, që desha t’i ndaja me ju para se t’ia sugjeroja një auditori më të gjerë, me synimin për të gjetur metodologji dhe praktika moderne për mësimin e gjuhës shqipe në diasporë pasi një komb ngrihet midis kombeve të tjera përmes vlerave të larta të tij. Kombi ynë nuk do t’i kishte këto vlera, nëse njerëzit e tij të shquar do ta braktisnin identitetin e vet.

Isabella Castriota Skanderbeg-Fati i trishtuar i stërmbesës së Skënderbeut

by

isabella-castriota-scanderberg-rossella-barletta-coverIsabella Castriota Skanderbeg, një  poete që la gjurmë në Italinë e shek. e XVIII-të/

1 Isabella CastriottaNga Rafael Floqi/

“Poetesha Isabella Castriota Scanderbeg ishte një nga gratë e pakta, pjesëmarrëse e “Akademisë Spioni” të Leçes. E detyruar të bëhej murgeshë në moshë të re, ajo u martua pa dijeninë e saj, në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare, me Filippo Guarinin një zotëri gjashtëdhjetëvjeçar feudal i madh tokash në Tuglie. Ajo u nda më vonë prej tij, dhe mori pjesë në jetën letrare të Leçes në vitet e njëzeta të shekullit të tetëmbëdhjetë. Pas vdekjes së burrit të saj të moshuar, ajo u martua me Pietro Bellin, një shkrimtar dhe filozof. Gjatë kësaj periudhe ajo pati ndikim të dukshëm ne jetën kulturore te Salentos, duke na lënë letra dhe poezi mjaft të ndjera e me vlerë, duke bërë, me aq sa mund të thuhet në kontekstin e kohës, hapat e para të emancipimit të gruas.”1 Rruga Isabella Cast Scanderbeg

Ne Foto: Rruga Isabella Castriota Scanderbeg/

Stërmbesa e Skënderbeut, poetesha Isabella Castriota Skanderbeg  shquhet në mes të gjithë trashëgimtarëve të heroit tonë në Itali, në një kohë ku roli i femrës ishte mjaft i ndrydhur, si një nga figurat e pakta të jetës intelektuale të shekullit të tetëmbëdhjetë të Salentos, për dhuntitë e saj të shquara njerëzore, letrare dhe intelektuale.
Kjo grua me talent të madh dhe kulturë të zjarrtë, që ishte anëtare në “Akademinë Spioni” në Leçe, që krijonte në mes të repertorëve stilistike të arkadias dhe sugjerimeve të filozofisë kartesiane,  jetoi jetën më të turbulluar  dhe më të dhimbshme për një femër, e zhvilloi veprimtarinë e saj në një shekull të errët si shek. i XVIII, duke u bërë, një shembull i emancipimit të gruas brenda kornizave të ngushta të kohës, në atë shkallë, sa për të ruajtur kujtimin e saj sot, në Leçe, një rrugë mban emrin e saj. Shkronjat e emrit janë gdhendur në murin e rrugicës dedikuar asaj, dhe të Pallatit të bukur Belli, ku ajo konsumoi intensivisht dashurinë e vet me poetin Pietro Belli. Ndërsa shtëpia ku qe lindur Isabella në Leçe, e cila qëndronte dikur në Via Dei Perroni, pranë Palazzo  Giustiniani (që i përkiste familjes së gruas së parë së të atit, Alessandro Castriota Skanderbeg, mes  Kishës së Shën Matteos në Leçe, është rrënuar krejtësisht.

Në fakt, nëse e shohim me syrin e trashëgimisë së heroit tonë kombëtar, veç lidhjes së gjakut, veprimtaria e saj, thotë pak, ose aspak, për rrënjët e saj. Por karakteri dhe fakti që ajo spikat nga të gjithë trashëgimtarët e tjerë fisnikë, që rridhnin nga dera e madhe e heroit tonë, ia vlen për t’u hulumtuar edhe në kuadër të 550 vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastrioti Skënderbeut. Fakti që ajo, ka hyrë në enciklopedinë italiane Treccani, siç thotë Rosella Barletta , autorja e një monografie kushtuar poeteshës me gjak fisnik shqiptar, botuar me 2017, me titull  , “Isabella Castriota Scanderberg. Shprehje e emancipimit femëror”, Edizione  Grifo, 2017, ia vlen “synimi për të hequr velin e harresës, që deri më tani e ka mbuluar emrin e Isabella Castriota Scandeberg, për të siguruar prova të mjaftueshme për ta shkëputur atë, nga anonimati dhe për të hapur mundësi për hulumtuesit për t’u thelluar në zbulimet rreth e saj dhe veprimtarisë së saj në fushën e letërsisë “. [1]

Burimet e konsultuara, në fakt, jo vetëm e përcaktojnë Isabella Castriota Skënderbeun si një poete të shekullit të tetëmbëdhjetë në Leçe, pavarësisht se reliktet e trashëgimisë së saj letrare janë

Minimale. Nga ajo na ka mbetur vetëm një sonet. Por lind pyetja se a do mjaftonte vetëm ky sonet, që t’i vendosej emri në një pllakë në një rrugicë në Leçe, në kryeqytetit e Salentos në Itali?

Përgjigja e nënkuptueshme  e kësaj pyetjeje tregon se veprimtaria letrare dhe kulturore e Isabellës ka qenë e tillë, sa ta meritonte këtë. Në përgjigje të kësaj pyetjeje, nga kurioziteti ose, më mirë, ndoshta, për të hedhur dritë mbi historinë e jetës së saj personale dhe të aktivitetit të saj kryesor, ne po i përcjellim lexuesit portretin e panjohur  të kësaj poeteje, duke e filluar hulumtimin me burimet historike, të bazuara kryesisht tek punimet “ De Simone-Paladini, Due poeti nel travagliato 1700 salentino”, botuar në revistën  Rinascenza salentina, IX (1941),[2] ku shpesh autori i referohet një ditari të shkruar nga vetë babai i Isabellës. Sipas ditarit, sot pronë e familjes Castriota Scanderbeg , “Libro di Ricordi di me nga D. Alessandro Scanderberg e vitit 1682”, tregohet shkurtimisht një “Curriculum Vitae” e kësaj familje fisnike nga Leçe. [3]

Origjinali posedohet sot nga një trashëgimtar i kësaj familjeje, i quajtur me të njejtin emër si stërgjyshi, Alessandro Scanderberg . Një dokumentar mbi këtë figurë e pat përgatitur para 4 vitesh, televizioni Telerama në Salento të cilin mund ta shihni në linkun  [4] https://www.youtube.com/watch?v=BvsA5_ONFLU.  Ne u bazuam  tek ky ditar, në gjurmimin dhe pasurimin e profilit biografik të Isabellës, si edhe për vendosjen e figurës së saj në vendin që i takon në kontekstin historiko-shoqëror, në të cilin ajo jetonte, por dhe si trashëgimtare e heroit. Të dhënat në këtë ditar janë shpesh konvencionale  dhe përsëriten mërzitshëm, por asgjë nuk është më e kënaqshme, sesa zbulimi i historisë së jetës së saj të trazuar, që me një paragraf mund të përkufizohet kështu:

Poetesha Isabella Castriota Scanderbeg ishte një nga gratë e pakta, pjesëmarrëse e “Akademisë Spioni” të Leçes. E detyruar të bëhej murgeshë në moshë të re, ajo u martua pa dijeninë e saj, në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare, me Filippo Guarinin një zotëri gjashtëdhjetëvjeçar feudal i madh tokash në Tuglie. Ajo u nda më vonë prej tij, dhe mori pjesë në jetën letrare të Leçes në vitet e njëzeta të shekullit të tetëmbëdhjetë. Pas vdekjes së burrit të saj të moshuar, ajo u martua me Pietro Bellin, një shkrimtar dhe filozof. Gjatë kësaj periudhe ajo pati ndikim të dukshëm ne jetën kulturore te Salentos, duke na lënë letra dhe poezi mjaft të ndjera e me vlerë, duke bërë, me aq sa mund të thuhet në kontekstin e kohës, hapat e para të emancipimit të gruas.

Familja e saj atërore, rridhte nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Babai i saj Alessandro Castriota (Aleksandër Kastrioti ) kishte kërkuar– duke pasur titullin e baronit të Copertinos, të hynte në fisnikërinë e Leçes. Kështu në shoqërinë e babait të tij, Vitantonio, ai kishte shkuar në Leçe për t’u martuar me Caterina Giustinianin, një vajzë nga njëra e një prej familjeve më të shquara lokale, e cila kishte vdekur herët pa lënë fëmijë. Por do të ishte gruaja e tij e dytë, nëna e Isabellës, një fisnike e pasur nga Gallipoli, i cila, përveç që e bëri atë  baba për herë të parë, do të duhej të ndihmonte me pajën e saj të ardhurat financiare të pakënaqshme të shtëpisë së Kastriotëve dhe të forconte lidhjet e tij, me ambientet e fisnikërisë së Salentos. Kjo pohohet për herë të parë, në revistën “Rinascenza Salentina, organi i, në nr. 03:04 botuar në vitin 1941, kur u shfaq monografia e Nicola De Simone Paladinit, me titull “Dy poetë në Salenton e trazuar të viteve 700, [5] ku historikisht kujton “fatin e dy poetëve, që shënuan lulëzimin e aristokracisë të Leçes në shekullin e tetëmbëdhjetë “. Kjo pasi ai kishte zbuluar” një dorëshkrim të vogël të një libri të vjetër, me filigran dhe letër të përzgjedhur pergamene”.
Libri qe shkruar nga Alessandro Castriota Skënderbeg, në vitin 1682, të cilin  z. Aleksandri, babai i poetes Isabella, e kishte mbajtur në kohë të ndryshme. Libri të lë të kuptosh, se është një ditar i shkruar “Në fillim me dorë të sigurt dhe të patundur dhe pastaj me karaktere të pasigurt dhe të lëkundur nga pleqëria, ku përshkruhen shkurtimisht, duke theksuar ngjarjet kryesore të tijat, të familjes e të qytetit të tij “. Dorëshkrimi përmban, gjithashtu, “aty-këtu, pothuajse, të gjithë jetëshkrimin e poeteshës, dhe shoqërohet me shënime të shkurtra, të koordinuara në mënyrë kritike, me synimin për të lënë një gjurmë, të paktën pjesërisht, për jetën tragjike të gruas jetime që, e hodhën në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare në krahët një burri gjashtëdhjetëvjeçar, të paaftë, dhe që tregon, sesi pas disa ngjarjeve të dhimbshme, ajo mundi ta bashkojë fatin e saj, me atë të njeriut që ia zgjodhi zemra, poetit dhe filozofit të njohur, Pietro Belli, me të cilin ndau fundin e jetës së saj”.

Studiuesi De Simone Paladini, pas konsultimeve që bëri me “botimet e vjetra në Bibliotekën e Leçes dhe repertorët e lashtë të arkivit noterial të Leçes “, e përshkroi kështu raportin në mes ” Castriota dhe Bellit, si dy nga figurat historike më kryesore të Salentos, që jetuan vuajtën dhe  krijuan si poetë në gjysmën e parë të shekullit të tetëmbëdhjetë […] duke bërë një jetë shumë të trishtuar, politikisht dhe ekonomikisht , […] por të frytshme e me vlera të larta shpirtërore për artin, shkencën dhe politikën, sepse njeriu që është me të vërtetë superior, largohet disi nga ai mjedis që e shtyp, duke u përpjekur që me anë të studimeve të përjetojë dhe të krijojë një frymë, më të gjerë e më të madhe lirie “.[6]

Isabella u lind në Leçe më 1 shtator, 1704, nga njëri prej trashëgimtarëve të Heroit Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Alexandro Castriota Scanderbeg, një stërnip i Skënderbeut dhe një aristokrat i atij qyteti, dhe prej një fisnikeje italiane dhe Irene Pieve-Sauli. Aleksandri pasi kishte mbetur i ve herët, u martua për së dyti, me nënën e Isabellës,  të motrën e Giambattista Pieve Saulit, një pronar i pasur tokash nga Galipoli. Por kjo grua, disa ditë pas lindjes së dy binjakeve, prej të cilave kishte mbijetuar vetëm një Isabella, vdiq nga ethet e lehonisë, duke lënë burrin e saj të vetëm dhe trashëgimtaren e saj të porsalindur jetime. Znj. Irene, para se të vdiste, kishte ndërmarrë masa, për t’ia lënë trashëgiminë e saj, vajzës së saj të porsalindur. Kjo e kishte mërzitur shumë Aleksandrin, lakmitar dhe të pangopur, dhe ka mundësi, ndoshta, qysh nga ajo kohë, që atij t’i ishte fiksuar në mend ideja për ta mbyllur vajzën e tij të vogël në një manastir. Më pak se dy vjet pas vdekjes së gruas së dytë, Aleksandri u rikthye edhe një herë martesës, kësaj here me Giuseppa de Torres, nga një familje fisnike nga Trani. Prej gruas së tij të tretë, Aleksandri pati mjaft pasardhës dhe dy djem: Francesco Paolon dhe Vitantonion. Kështu pas lindjes të vëllezërve të saj, për Isabellën e vogël, filloi të merrte formë, fati i jetimes të vetmuar dhe të braktisur nga i ati dhe njerka.

Më janar 1715, vetëm njëmbëdhjetë vjeçe, Isabella hyri në Manastirin e Santa Chiaras në Gallipoli. Daja i saj Giambattista Pieve-Sauli, pasi mësoi për dëshirën e të atit të saj vendosi, në dhjetor 1714, që ta merrte me vete, në pallatin e tij në Galipoli, në rivierën Scirocco, në Cocciolare (sot Palazzo De Tomasi), mbesën e tij dhjetë vjeçare, duke pritur kështu kohën, kur murgeshat e abacisë së Manastirit të Shën Klarës (S. Chiara) në Galipoli, ta pranonin Isabellën në manastir si nxënëse.
“Ishte një mëngjes janari i vitit 1715, kur një karrocë u ndal në sheshin “Shën Pjetri dhe Pali” (tani E. De Amicis) në Galipoli, përballë hyrjes kryesore të Manastirit të varfër të Shën Klarës. Giambattista Pieve Sauli dhe mbesa e tij Isabella dolën jashtë. Në hyrje të manastirit, qe babai i saj dhe dy murgesha. Motrat dhe Giambattista, u prezantuan. Ai ua dorëzoi murgeshave. Kështu nisën ditët e Isabellës në Manastir. Vajza do të largohej nga manastiri vetëm pas gjashtë vjetësh, më 11 dhjetor 1720, për t’u martuar në të njëjtën mbrëmje, në shtëpinë e dajës, Giambattista Pieve-Sauli, me baronin e pasur, Filippo Guarini. Ishte daja i saj që kishte planifikuar martesën e Isabellës, atëherë gjashtëmbëdhjetë vjeçare, pa dijeninë e saj , me një plak të pasur nga Tuglie. Në këtë kohë daja i saj  Giambattista Pieve-Sauli, i mbijetuari i fundit i familjes së nënës, i pasur dhe pa fëmijë, e zgjodhi atë si trashëgimtare të pasurisë së tij të madhe. Megjithatë mbrojtja e dajës së saj, nuk ishte aq fatlume. Vetëm për t’i dhënë mbesës së tij jetime, një njeri të denjë për shkallën e saj sociale, ai organizoi pa dijeninë e Izabelës, martesën e nuses 16- vjeçare me baronin 60- vjeçar, Filippo Guarini, një feudal nga Tuglie. Dasma u kremtua më 11 dhjetor 1720 në Gallipoli, në shtëpinë e Giambattista Pieve-Saulit, në atëkohë kryebashkiak i qytetit. [7]

Gjashtëdhjetëvjeçari ishte në kërkim për një nuseje, duke shpresuar të kishte një trashëgimtar, të cilit  t’i jepte trashëgim titullin fisnik dhe pasurinë e tij. Ndërsa i ati i saj z. Alessandro, i mbajti mëri asaj, pasi ajo nuk kishte hequr ende dorë nga trashëgimia e nënës, për t’ia lënë atë atij. Ai edhe gjatë qëndrimit të gjatë të bijës në manastir, nuk pati shkuar asnjë herë për ta takuar. Madje ai, nuk lëvizi fare as nga Leçe për të marrë pjesë në dasmën e saj. Isabella u martua ashtu, vetëm me disa plaçka pajë marrë nga nëna e saj, me ca ndihma dhe mobilje shtëpie marrë nga daja Giambattista, dhe disa dhurata nga burri i saj.  Asgjë dhuratë nuk kishte nga babai i saj. Ajo gjithmonë qe treguar e urtë dhe bujare, dhe kishte bërë një premtim solemn, për të hequr dorë nga trashëgimia e saj, që i takonte prej të atit. Kështu, kjo nxënëse ëmbël dhe e urtë, në atë mbrëmje dhjetori, pasi zbriti nga pallati i Pieve-Sauli, së bashku me dy mushka, u zhvendos në shtëpinë e burrit në qytetin e Tuglies, si një nuse vetëm 16-vjeçare, por që në vitet e mëvonshme, do të lulëzonte si “një figurë unike, karakteristike e një gruaje sa zonjë, aq dhe dashnore e denjë, sa poete aq dhe mistike”.
Kjo vajzë e qeshur, e freskët dhe naive do të hynte në pallatin e vjetër me një atmosferë të zymtë, të lidhur fort me të kaluarën, e do të mbyllte veten me një heshtje të trishtuar dhe të ftohtë, duke ndrydhur rininë e saj të lumtur, zemrën e saj të virgjër dhe ëndrrat e saj, të përkundura në vitet gjata të heshtjes në Manastirit e Shën Klarës. Vitet që ajo kaloi në atë shtëpi, ishin vite të zymta, të gjata, të errëta dhe të dhimbshme, pasi askush nuk do ta vizitonte atë asnjëherë. Më kot ajo “kërkonte një ngushëllim tek poezia, që këndonte në zemrën e saj “. Më kot ajo u shkroi të afërmve, murgeshave të Shën Klarës,  duke iu lutur për ta ndihmuar, e për ta çliruar atë nga fati i saj i mjerë. Gjithkush i kujtonte asaj, se ajo duhej t’u nënshtrohej detyrimeve bashkëshortore, të vendosura nga lidhja e martesës. E vetmja shoqe me vlerë e saj, në ato dhoma të vetmuara, ku i shpesh ofshëtinin klithmat e dhimbjes së burrit të saj, që vuante nga përdhesi, ishte infermierja besnike, Teresa Buttazzo nga Leçe, që i ishte bashkuar asaj pas martese. Pas këtyre lutjeve pa përgjigje, më në fund, edhe ajo e uli kokën dhe u mbyll në vetmi, me dhimbjen e saj të heshtur dhe për disa vite u përpoq t’i plotësonte nevojat dhe dëshirat e burrit të saj, që kërkonte, më kot, trashëgimtarin aq shumë të dëshiruar. Vetëm rrallë, shumë rrallë ajo u lejua të largohej nga shtëpia e saj në Tuglie për një vizitë të shkurtër në Gallipoli apo në Leçe.

Përplasjet shpirtërore brenda shtëpisë, me një njeri që ajo nuk e kishte dashur, dhe në një moshë kaq shumë më të vjetër se ajo, qe një tjetër zhgënjim, i madh dhe i hidhur për Isabellën e re. Edhe pse Baroni Guarini fillimisht shfaqi ndjenja bujarie dhe mirëkuptimi ndaj nuses së re, qenë pikërisht këto rrethana të pafavorshme të jetës së saj, që e çuan Isabellën të mbyllej edhe më në vetvete dhe  të zhytej drejt një analize introspektive, që dëshmohet fillimisht me letrat e gjata të mbushura plot ndjenja hidhërimi që i drejtoheshin babait të saj, dhe më pas, në vitet e pjekurisë së saj drejt shtigjeve krijimit të poezive.

Pas shtatë vitesh të gjata, të kësaj martese fatkeqe, Isabella më në fund, edhe në marrëveshje me burrin, bëri një ndarje de facto. Ajo u largua për në Konservatorin e Shën Anës ( S. Anna) në Leçe, që qe themeluar për të akomoduar, shërbëtoret e qytetit aristokrat. Në vitin 1732, pa i prishur marrëdhëniet me burrin e vet, i cili vazhdoi t’i siguronte nevojat e saj kryesore të jetesës, ajo bleu lirinë e saj me një çmim të lartë, pasi pas babait, ajo humbi dhe mbështetjen e dajës së vet. Don Philipo e pranoi tërheqjen e gruas së tij të re, në Konservatorin e Shën Anës në Leçe, drejtuar nga superiorja Angela Guarini, një e afërme e tij, ku gratë jetonin në izolim, bashkë me shumë fisnike të tjera të Salentos. Isabella e vendosur e pranoi këtë fat, dhe hyri në Konservator më 11 shtator 1727, duke marrë nga burri i saj premtimin, për t’i dhënë me kusht 2750 dukate, që do të hiqeshin, nëse ajo do ta braktiste konservatorin.

Kur ajo mbërriti në Leçe, ajo e gjeti qytetin në prag të varfërisë, të shkatërrimit, të korrupsionit dhe të turbullirave politike dhe ekonomike. Pamja që ajo pa, prodhoi tek Isabella e mësuar me jetën e qetë dhe monotone të pallatit të Tuglies, mjaft ankth dhe neveri, saqë ajo u detyrua të tërhiqej pas disa vjetësh në një vendbanimin e ri dhe t’i përkushtohej aty studimit të poezisë dhe të klasikëve. Vajza e re u largua nga Konservatori, ku kishte kaluar disa vite pjellore studimesh dhe zbulimesh intelektuale dhe u fut në shoqërinë e kulturuar të Leçes, duke ngjallur mjaft kuriozitet dhe thashetheme.
Pas pesë vitesh të kësaj tërheqjeje, me lejen e burrit të saj, dhe me miratimin e babait të saj, por me mosnjohjen e xhaxhait Pieve-Sauli, ajo më 31 gusht 1732, ajo u largua nga Konservatori, në moshën njëzetetetë vjeçare. E ditur, inteligjente, e kulturuar dhe ende e bukur, ajo hyri në jetën e qytetit dhe u bë pjesë e “Akademisë së spiunëve”, një çerdhe dijetarësh, filozofësh, matematikanësh, ekonomistësh, poetësh, pjesëmarrësit e së cilës ishin mjaft intensiv me pasqyrimin e jetës që karakterizohej nga ushtrimet në shkrimin e poezive dhe nga zhytja në kultura e filozofi të larmishme. Por fatkeqësisht, shumë nga poezitë e saj janë humbur. Qe pikërisht aty, ku Isabella u takua me poetin Pietro Belli. Ishte ky një takim me fat që e lidhi Pietron me këtë grua të ditur dhe ende të lezetshme dhe Isabellën me personin që do t’i ndryshonte jetën.  Por kjo lidhje romantike , nuk kaloi pa ngjallur kuriozitetin dhe thashethemet e shoqërisë fanatike të krahinës në shekullin e tetëmbëdhjetë.

Pietro Belli ishte një dijetar i famshëm dhe patric i Leçes, autor i një përkthimi në italisht  të poemës latine “ Siphilis sive de morbo gallico” të Girolamo Fracastoros, shoqëruar me parathënie dhe përkushtim nga filozofi i madh Giambattista Vico.  Në fakt Belli, u bë i njohur nga shkrimet që Vico i kushtoi figurës dhe veprës së Pietro Bellit, si dhe fakti që marrëdhëniet e miqësisë personale ndërmjet filozofit të madh, nga njëra anë dhe Bellit, dhe po ashtu edhe të gruas së tij e mëvonshme Isabella Castriota, ishin objekt i analizës  së kritikut të madh italian, Benedetto Croce. [8]

Pas vdekjes së Guarinit, e çliruar nga prangat e martesës, Isabella ishte më së fundi në gjendje për t’i zgjidhur me martesë, marrëdhëniet e diskutueshme të saj me Biellin, më 22 qershor, 1741. Belli  i mësoi kësaj gruaje të zgjuar kulturën dhe kultivoi tek ajo dashurinë për poezinë dhe filozofinë, madje, jashtë dhe pavarësisht nga paragjykimet të kohës, ai i la asaj mjaft pavarësi. Realizimi i dashurisë së saj, pavarësisht mjedisit të ngarkuar e me paragjykime dhe kundër fuqizimit intelektual dhe emancipimit të grave, ishte  një arritje me vlerë. Ajo së bashku me burrin e saj të dytë, mori pjesë në mënyrë më aktive në jetën kulturore të Leçes, duke kontribuar me poezitë e tyre në akademitë e ndryshme që ishin aktive në ato vite në qytet. Por fatkeqësisht, shkrimet poetike të Isabella Kastriotit dhe Pietro Bellit të shpërndara andej- këtej humbën, me përjashtim të disa tingëllimave, që ruhen në disa koleksione të kohës, ndër të cilat përmendim “Takimin e krijimeve të Akademise Spioni të Leçes të bërë në vitin 1747, me rastin e Lindjes së foshnjës mbretërore “,  Lartësisë së Tij Princit Philipo  dhe kushtuar babait të foshnjës, Karlit të Burbonëve, kuruar nga z. Domenico Maria Guarini,”  kryebashkiaku i përgjithshëm i qytetit të Leçes. Asokohe Belli kishte refuzuar të jepte për shtyp librin e tij të këngëve, dhe emri i tij, sot do të mbetej i harruar, në qoftë se jeta e tij nuk do të kishte përkuar me atë të filozofit të madh napolitan,  Giambattista Vico.  [9]

Gjithashtu, Isabella ndoshta do të kujtohej sot vetëm për ngjarjet e trishtueshme të jetës së saj, ose për një farë kontributi në lulëzimin e jetës letrare provinciale dhe lokaliste të Leçes, pa faktin e lidhjes së jetës së saj me burrin e dytë, dhe lidhjes se tij me një nga filozofët më të mëdhenj napolitanë  Gianbatista Vico.  Kështu gjashtë muaj më vonë, më 22 qershor, 1741, idili i gjatë e dy poetëve, u vulos me martesë, që celebrua nga famullitari i Katedrales së Leçes. Isabella nuk ishte i pranishme, në Kishë, ndoshta në shenjë respekti, pasi burri i saj i parë kishte vdekur, vetëm pak  kohë më parë. Por aty u shfaq, me prokurë, shoqja e saj besuar dhe kunata e saj ardhshme, Catherine Belli.

Nga Pietro Belli Isabella pati dy vajza, Raimondën e lindur në 1742, dhe Katerinën në 1745. Për fat të keq, edhe pas lindjes së fëmijëve Isabella nuk shpëtoi dot nga mjerimi. Ajo ishte e angazhuar deri në fund për të ndihmuar burrin e saj të dytë, i cili rrezikohej të binte në burg nga çasti në çast për borxhe, pasi kishte bërë rrush e kumbulla,  jo vetëm pasurinë e tij, por edhe te shoqes. Jeta bashkëshortore nuk u dha fund manierave për shpenzime të Bellit.  Ai vazhdoi të merrte hua për t’i blerë nuses së tij të re, rroba luksoze, bizhuteri e për të udhëtuar në kryeqytet dhe në qytetet e mëdha italiane. Isabella, në vend që ta ndalonte shkatërrimin e pasurisë së burrit të vet, dukej se për të mos ia prishur qefin atij, sikur e inkurajonte më tej atë. Madje, nuk mjaftoi për të hequr dorë nga ky standard shpenzimesh luksoze edhe lindja e dy vajzave: Catherine dhe Irene Raimondina. Belli rrezikoi burgun për borxhe dhe mbijetoi vetëm në sajë të shitjes së të gjitha stolive të gruas së tij.

Jeta e lumtur që Isabella kishte ëndërruar, tani po i shkaktonte asaj një ankth të vazhdueshëm. Dhe ky ankth që u rrit edhe më, kur asaj iu rrëmbyen 250 dukatet që i pat të lënë si pension baroni i Tuglies, por më  tepër, kur u zhduk edhe shpresa e fundit për të marrë pasi vdekjes  trashëgiminë e pasurisë së dajës së saj Giambattista Pieve-Sauli. Ky zhgënjim i fundit në nivel psikik ishte aq serioz, sa do ta çonte Isabellën e brishtë, në moshën 44 vjeçare, më 4 mars, 1749 drejt vdekjes. Ajo u varros në kishën e Etërve të Alcantaras, jashtë mureve, dhe jo në Kishën ku qenë varrosur Kastriotët e tjerë. [10]

Pietro, i mbetur i ve, i vetëm dhe zemërthyer më vonë ai humbi dhe vajzën e tij Irene Catherina. Ai vdiq dy vjet më vonë, më 20 gusht, 1751, dhe  u varros në të njëjtën kishë, ku pushonte dhe Isabella. Fatkeqësisht, pas vdekjes të së bijës tjetër, Raimondina, në Leçe më 30 nëntor 1804 në shtëpinë e Bellit, humbën, apo u shkatërruan të gjitha poezitë, epigramet dhe reflektimet filozofike të Isabellës  dhe të shoqit.

Ajo që ka rëndësi, sipas autores  Rosella Barletta, është se Isabella Castriota Scanderbeg “më shumë nëpërmjet jetës së saj, sesa nëpërmjet poezisë, ka emancipuar gruan e kohës, qysh nga koha, kur ajo vendosi për të ndërprerë lidhjen martesore (duke qenë katolike) me burrin e saj të parë,  për të jetuar jetën e saj në liri, dhe për të bërë zgjedhjet e veta dhe ,së fundi, për të krijuar familjen e saj, mbi bazë të dashurisë “.  Sot veprimi i saj mund të duket, gati i parëndësishëm, por duhet të kihet parasysh se, “ky akt “rebelimi” ndodhi gjatë viteve 1700, në një shekull të ngarkuar plot me konservatorizëm të thellë, në një kontekst socio-kulturor të mbushur me paragjykime, mashtrime dhe konventa morale false. Fakti që ajo si grua, veproi në një mjedis të dominuar kryesisht nga meshkujt, tregon se ajo kishte plot veti të rralla dhe se ishte e aftë t’i demonstronte aftësitë, vendosmërinë dhe shkathtësinë e saj barabar me meshkujt.
Duke pasur parasysh karakterin e të atit, të i lidhur fort në modelet e mendimit të kohës, dhe zgjedhjet arsimore të dajës Pieve-Sauli,  që e çuan atë në fund të fundit, të bashkëjetonte me një burrë krejtësisht të panjohur, shumë më të vjetër se ajo në moshë, të sëmurë dhe të krejtësisht të ndryshëm në temperament dhe nga qëllimet e jetës, mund të konkludojmë se, Isabella mund të ishte sakrifikuar, ndaj vendimit të secilit prej këtyre burrave, dhe t’i ishte dorëzuar fatit të saj. Por në vend të kësaj, ajo pati guximin për të thyer mykun dhe zakonet morale tradicionale të kohës, për të shkatërruar klishetë e rrënjosura në familje, dhe, madje, për të mëkatuar edhe kundër imponimeve fetare, për të gjetur lumturinë e saj. Duke luftuar kështu, për lirinë e vetvetes, ajo u bë një shprehje e emancipimit femëror të kohës ” dhe unë do shtoja se në këto veprime të guximshme e jo të zakonshme për kohën, pa tjetër, ka pasur gisht, dhe gjeni kryengritës i stërgjyshit të saj, heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeut.

Bibliografia

  1. Barletta, “Isabella Castriota Scanderberg. Espressione di emancipazione femminile”, Edizione Grifo, 2017.
  2. Merola N. Isabella Castriota Scanderbeg, in “Dizionario biografico degli Italiani” Roma, 1979
  3. De Simone Paladini N. Due poeti nel travagliato Settecento salentino Leçe, Rinascenza Salentina 1941
  4. Vico G.B. Al discreto Leggitore, prefazione alla traduzione italiana del “Siphilis sive de morbo gallico” di Girolamo Fracastoro, tradotta da Pietro Belli e dedicata “all’eccellentissimo e Reverendissimo Monsignore Ernesto de’ Conti d’Harrach auditore della Sagra Ruota Romana” In Napoli, presso il Parrino il 1731
  5. Foscarini A. Armerista e notiziario delle famiglie nobili, notabili e feudatarie di Terra d’Otranto. Leçe, 1903
  6. Foscarini A. Genealogia della famiglia Guarini. Leçe, 1928-1931
  7. Croce B. Una dedicatoria e una prefazione di Giambattista Vico. In Aneddoti di varia letteratura. Bari, 1953
  8. Merola N. Isabella Castriota Scanderbeg, in “Dizionario biografico degli Italiani” Roma, 1979
  9. Vico G.B. Al discreto Leggitore, prefazione alla traduzione italiana del “Siphilis sive de morbo gallico” di Girolamo Fracastoro, tradotta da Pietro Belli e dedicata “all’eccellentissimo e Reverendissimo Monsignore Ernesto de’ Conti d’Harrach auditore della Sagra Ruota Romana” In Napoli, presso il Parrino il 1731
  10. Croce B. Una dedicatoria e una prefazione di Giambattista Vico. In Aneddoti di varia letteratura. Bari, 1953
  11. : C. Villani, Scrittori e artisti pugliesi antichi, moderni e contemp.,Trani 1904, p. 1234; N.
  12. Foti Sciavaliere, “Isabella Castriota Scanderberg”, in “Ripensandoci.com”, 27 aprile 2014.
  13. “CASTRIOTA SCANDERBEG, Isabella in ‘Dizionario Biografico.’” In “Dizionario Biografico”, treccani.it/enciclopedia/isabella-castriota-scanderbeg_(Dizionario-Biografico)/
  14. Vita Di Isabella Castriota Skanderbeg, Tele Rama , https://www.youtube.com/wëatch?v=BvsA5_ONFLU
  15. Bibl.: C. Villani, Scrittori e artisti pugliesi antichi, moderni e contemp.,Trani 1904, p. 1234; N.

[1] Rossella. Barletta, “Isabella Castriota Scanderberg. Espressione di emancipazione femminile”, Edizione Grifo, 2017.

 

[2] De Simone Paladini N. Due poeti nel travagliato Settecento salentino Leçe, Rinascenza Salentina 1941

[3] “Libro di Ricordi di me nga D. Alessandro Scanderberg e vitit 1682”

[4] https://www.youtube.com/watch?v=BvsA5_ONFLU

[5] Due poeti…

[6] Po aty…

[7] Due poeti…

[8] Croce B. Una dedicatoria e una prefazione di Giambattista Vico. In Aneddoti di varia letteratura. Bari, 1953

 

[9] Vico G.B. Al discreto Leggitore, prefazione alla traduzione italiana del “Siphilis sive de morbo gallico” di Girolamo Fracastoro, tradotta da Pietro Belli e dedicata “all’eccellentissimo e Reverendissimo Monsignore Ernesto de’ Conti d’Harrach auditore della Sagra Ruota Romana” In Napoli, presso il Parrino il 1731

[10] Due poeti  fq …

Para varrit të Skënderbeut

by

Para varrit të Skënderbeut/1 Rafael FloqiNga Rafael Floqi /

Poemth/

O i madhi Skënderbe!/

Kam 550 vjet që qëndroj para varrit bosh,/

duke pritur si sot, më kot përgjigjen/

e një pyetjeje që s’po ma thua dot./

 

O i madhi Skënderbe!/

S’po të pyes, se a të thërriste “Gjergj ! ”,/

Lokja Vojsavë, edhe pse atë mirë e di./

Dhe kush dyshon sot pas kaq shekujsh,/

Se Vojsava se pat për at Gurgurin [1]

Se Pollogu i gjyshit tënd, s’qe Arbëri

Është si ata turqit, që t’i vodhën eshtrat

Për të kërkuar përjetësi me ca hajmali.

 

O i madhi Skënderbe!

Nuk po të pyes, sa herë ke rënë nga kali,

As si e munde të tmerrshmin pers të zi

As se ç’ t’u bënë vëllezërit e mëdhenj,

As si ia bëri zemra Palit, të linte ty kërthi.

As si mundi ai Vojsavën ta qetësonte,

Tek shkulte flokët e çirrte faqet në zi.

Kush asaj lotët mund t’ia ngushëllonte,

Se në Stamboll Kostandini qe vrarë,

E Stanishi qe bërë turk- rrethprerë,

Dhe Rreposhi në Athos, u vesh kallogjer.[2]

Ishte vetëm 8 vjeç, s’e dije ku të shpinin

As sytë e nënës ndoshta s’i mban mend,

Por kishe ëndërr të luaje me Kostandinin.

S’ të pyes, as për fatin e princave peng,

Ç’ ndodhi me ta në oborr të sulltanit ?

Është e hidhur, ndaj s’po ta përmend.

Pse i thoshe emrin “Vaj-qava”, mamit?

 

 

O i madhi Skënderbe!

Nuk po të pyes pse zgjodhe dredhinë,

Për të marrë nga turku Krujën, Ak Hisar,[3]

As në u gëzove, dhe në të ndritnin sytë

kur bajraku me gjysmëhënë përdhe ra,

E flamur i Kastriotit, qiellin skuqi prore,

Dhe as kur shqipja dykrenore mbi kala

Shpalosi flatrat e zeza, ogur për fitore,

S’ të pyes Gjergj, nëse në atë 28 Nëntor

cili qe më i përgjakur flamuri apo qielli?

S’po të pyes për trimëri, as dhe sesa:

Çallma ke vrarë, sa gurmaze ke prerë,

As sa prej tyre këlthisnin “Allahu akber”.

S’ të pyes as si quhej gjoku yt trupmadh ,

As nëse ishte i bardhë, apo i gjithi i zi,

Nuk të pyes, as për 25 betejat e fituara

As, se cili rrethim që më i vështirë, as …

Në se ishte i pari, i dyti, a i treti,

Apo ai që po përgatitej më pas?

As si e mbrojtje Krujën, Danjën, Beratin,

As për Torviollin, Mokrrën, Albulenën,

As qysh, e si u ndjeve kur arbërve u the:

“Lirinë nuk jua solla unë,

por e gjeta këtu ne mes tuaj,

armët nuk jua ngjesha unë,

por ju gjeta te armatosur,

lirinë e kishit kudo, ne kraharor,

ne balle, ne shpate, ne ushtat!”.[4]

Mendoj, se e kishe me gjithë mend,

Apo përpiqeshe të dukeshe optimist,

Se s’deshe të dukej ajo fjalë pa vend,

por sidoqoftë, unë e di, si edhe ti

Se do kesh zbukuruar sadopak disi,

Pasi shqipet janë zogj individualist

Veç njeri zog qëndron lart në një fole,

Ndaj ndoshta të duhej ca frymëzim

Një gënjeshtër e bardhë, për fitore.

 

O, i madhi Skënderbe!

Nuk po të pyes për betejat, aleancat

As për kurthet, grackat, tradhtitë,

As për Topiat, as për Dukagjinët,

As për kushtrimin e Moisut,“ E mbë ta!”

As për Ballabanët, tradhtarët, Jonimët,

As për sulltanët osmanë, Murat e Mehmet,

As, qysh u ndjeve kur të tradhtoi Hamzai,

Që u bë xheloz për Gjonin të pa lerë,

Ani pse luftove me gjakun tënd, atëherë.

As pse, Moisi dibranin shpejt e fale, [5]

T’u dhimbs i përgjunjur me litar në fyt,

Edhe pse u dëshmua qartë, besëprerë?

Po pse mësove që mërisë së një gruaje

T’i ruheshe më shumë se asaj të hasmit,

Se qe faji yt për hakmarrjen e Zanfinës,

Ndoshta dhe për disfatën e  Beratit.[6]

E doje fort Mamicën,  i zgjodhe vetë fatin

Por më shumë se motrën e vogël mbi dhe

Që të mos përçaheshin princat e Lidhjes,

Nga që turku ishte afër Lezhës fare pranë,

Veç një titull pate kapedan mbi kapedan.

Se ti, o prijës s’doje kurorë si mbret,[7]

Mjaftonte përkrenarja dhe Arbëria shtet.

 

S’ të pyes as për luftërat, erën e gjakut,

As për tehun e shpatës , duhmën e ziftit,

Tymin e barutit, gjylet në mure plasur,

As për shkallët e çallmat në zjarr kallur,

As për përzhitjen e mishit dhe kërmës,

As për heshtat, shigjetat, topat e Sulltanit,

As për lebetitjen e halldupëve të trembur,

As për suvarinjtë, akinxhijtë, spahinjtë,[8]

Aq qysh pas bedenash, veç me ujë e zemër,

Plaku Kont Urani mbahej fort me të tijtë.

As se qysh ti me trimat e gardës besnike,

Me mprehtësi të shpatës se të mendjes

I dhe botës në shekuj mësime taktike,

Se sado i vogël një popull, kur kërkon liri

Shemb perandori, me mizëri ushtri.

Se i vogli mund tiranin, veç a tok ?

-Gjithnjë tok, o Gjergj[9] kordhëmadh.

 

S’të pyes, o Skënderbe, zulmëmadh,

as për ankthin e betejës, qetësinë e paqes,

As pse vetëm kur mbushe dyzet e shtatë, [10]

Pranove si me zor të mbledhësh mendjen,

Pasi lufta të joshte më shumë se gratë.

S’të pyes, as si e kalove muajin e mjaltit,

Me Donikën buzë detit tek Kepi i Rodonit,

As se kush i pari pa, hapat e vogla të Gjonit,

As për dyshimin tënd që kurrë s’e hoqe,

Gjoni i vogël ende s’shfaqte trimëri të pa shoqe.

Për këto s’ të pyes, as për të tjera pa vend,

Pasi edhe në s’i di, mund t’i marr me mend.

 

 

O i madhi Skënderbe!

Nuk të pyes as për dredhitë doxhëve venetë,

Dhe as dhe pse, kur qe në Krujë kapedan,

U bëre vasal i Napolit, me dëshirë vetë.[11]

S’ të pyes, as si dhe pse Papët të quajtën,

“Atlet i Krishtit”, dhe pse ti qe bërë synet,

As si e ruajtje Krujën të rrethuar tri herë,

Prej mijëra çallmash, jataganësh, qamet,

Dhe as si t’u bë, që në fund Krujën tënde,

Ish- hasmit Sinjorisë, ia dhurove, vërtet ? [12]

S’të pyes, dhe mos zbrit fare as nga kali,

Drejt rri, si hero, se në luftë dhe në zulmë,

Mbi kodin e bujarit, vlen shpirti i një rebeli,

Më shumë se virtytet, morali a inati,

Siç shkroi më pas tek “Princi” Makiaveli

“S’kanë rëndësi mjetet, por rezultati”.

 

O madhi Skënderbe!

S’ të pyes, si munde Evropën ta shpëtosh,

Edhe pse ajo, vetëm kur vdiqe ty ta diti,

As si luajte shah me fuqitë e mashtrimit,

Dhe si me shpatë dhe letra, pate ç’ ti tregosh,

Dukës së Tarantit, Napolit a Sulltanëve, [13]

Se kush qenë arbrit, Pirro apo Leka i madh ?

Se s’qenë dele, edhe pse mbi krye mbaje një dhi.

Ja pse Papët të deshën ty kryqtar të parë,

Dhe se të shmangeshin ty më shumë se djallit,

Jo pse mbaje një kokore me dy brirë në ballë.

Po sa të deshën aq dhe i druheshin simbolit

Se para se të ishe trim i rrallë, ishe mit për liri.

S’ të pyes, as pse e mbajte në shekuj atë emër,

Gjysma diell dhe gjysma hënë,

Gjysma Evropë dhe gjysma Azi,

Edhe Gjergj, edhe Skënder?

Siç duket, për të na mbajtur tok gjithnjë,

“Gjithnjë bashkë, gjithnjë”, thoshe përherë.

Të jetë kështu, vërtet, me gjithë mend?!

Se s’kemi aq urti, sa të bëhemi bashkë

Arbrit e djeshëm, apo shqipet e sotëm?!

E ka mundësi të jetë ashtu, vërtet?

Ndoshta kjo shpjegon qysh edhe pse,

Dikush sot, të quan një mit të vjetër.

Që duhet zhbërë, qoftë edhe me një perde,

Si për t’i ikur lavdisë së gjokut të bronztë,

Si për t’ia fshehur stërgjyshave mëkatet,

Që s’rrinin dot pa jatagan e kordhë,

A se s’duronin dhunën e të paguanin vergji,

Iu falën gjysmëhënës kishat i bënë xhami.

Ndërsa ca më hileqarë në agim falnin ezanin

E në darkë festonin me ty, Shën Gjergjin.

E vështirë, por disa kumtin ilir të Shën Palit,

E formulën e pagëzimit në kulla e ruajtën

Në emër të atit të birit e shpirtit të shenjtë,

Duke kënduar vetmas rruzare në male,

Pasi kishat ishin shndërruar, ishin shemb,

xhamitë në vend të tyre po zinin vend …

Por ty Skënder këndonin ndonjë herë

Por rrallë fare rrallë u lutën. Ani pse

Gjithë çka ndodhi në pesë shekuj

S’ na bën ne, shqipot as më të këqij,

Dhe kësaj dite as dhe më të mirë.

E dimë, se do të qe më pak e vështirë,

T’i faleshim tok fesë të bijve të Kadmit,[14]

“Lirisë”, asaj që hija jote, në zemra prore

Mbolli në çdo frymë e në çdo kasolle.

Se ne shqipet ndryshe nga të tjerët,

Kur na pyesin për fe themi “ shqiptarë!”

Por ashtu si unë, dhe ti Skënderbe,

Kemi qëlluar një gjindje me huqe

Disi xhelozë, moskokëçarës për fe.

Por për lavdi s’të falim, e duam për vete

Mendo,. me që pesë papë, të quajtën “atlet” .

Nga droja e shpatës fisnike e me lajka,

E të premtuan të jepnin qese plot ar,

Për kryqëzatën imagjinare ndaj turkut.

Po anijet mbetën në dete pa ushtarë

Si logjet e papëve e të Shën Markut.

E di se ti s’u druheshe ushtrive prej Azie,

As që Roma do të kthehej Stamboll, vërtet,

As Adriatikut të shndërruar në një gjol zie,

As që turku do kulloste kuajt në Shën Pjetër,

Dhe as pse Vjena do të quhej Katrahurë,

As pse Sulltani do bënte Papën synet.

Ndaj sot kush e njeh historinë e mitin

E di se ty s’të interesonte lavdia aspak ,

Se ti Fatos, i tuteshe veç fatit të Arbrit

Jo të ishe kalorës kryqtar në kryqëzatë

Ti i druheshe më shumë jetës pa liri,

Ashtu siç na ndodhi kur na le vërtet.

Dhe u desh të presim gjatë, sa gjatë

Sa shumë gjatë për pesëqind vjet .

 

O i madhi Skënderbe !

 

Për ne t’i ishe prijës dhe u bëre e mit

Pse ne një trim tjetër, s’kishim ku ta gjenim

Ndaj kur kishim nevojë për ajër, liri,

Kur dhëmbët i binin të Sëmurit të Orientit

Të zgjuam nga këngët e të thirrëm ty.

S’di pse në histori të fundit mbesim

Radhë e rend si lemë njeri- tjetrit,

gjer atëherë kur t’ jetë shumë vonë

S’ e kemi për gjë për të tjerë të vdesim

E kur vjen veza kujtohemi për veten tonë.

Kështu veç, kur se prisje më ty të thirrëm ,

Me të dy emrat : “O Gjergj, O Skënder”,

Se ti i ndizje peshë djemurinë për nder,

Për një besë, për një gjuhë e një gjak

Nuk qe punë lutjesh, feje jo aspak.

Kjo shpjego sesi,  qysh edhe pse ti,

U linde ortodoks, u rrite mysliman, e vdiqe katolik,

Si për të na lënë të urtin amanet,

Për çdo shqiptar, në mot të mirë dhe të lig,

“Zoti është një”, të gjithëve na përket.

 

O i madhi Skënderbe!

Vetëm një pyetje kam, vetëm një,

Që më mundon mua tash e sa kohë:

“Si munde ti shqiptarët t’i bësh në një mendje

Këtu në Lezhë, në këtë kishë, në Shën Kollë?

 

Sakaq gjithçka heshti, asgjë s’pipëtiu

një kllapi pyetjen sikur e mbërtheu,

Një krisje u dëgjua, e muret u zhagitën,

Një heshtë heshti, një shpatë vringëlliu,

Hingëllimat u mekën, topat u zatitën.

Një makth zu e më pushtoi të tërin,

S’ kuptoja dot, se ëndërr a zhgjëndërr,

E dija se në varr s’kishte asnjë eshtër,

E dija se kisha qe kthyer në xhami,

E dija se xhamia më vonë qe braktisur,

Pasi tre dervishë aty qenë vetëvrarë, [15]

Duke kërkuar më kot përjetësi…

Zhurma oshtiu, zvarrë rrokullisi

Prej rrënjëve të Besëlidhjes së Lezhës

Pas pesë e ca shekujsh, ca gurë si Sizifi…

 

Dikush u kollit, e fytin qëroi një burrë,

Kambana u shkund, trarët u shkërmoqën,

Me ca fjalë pellazge zëri fol troç :

“Bir, tha. U s’e di, as vetë sesi, e se qysh,

Veç një çerekshekulli, munda veç një herë ,

Të bëj atë, që s’e bëri më kurrkush,

I bëra shqiptarët tok në një mendje.

Ndaj them bir, se është vështirë, zor

Të betohem për këtë qiell, për këtë dhe,

Se në mendjen e tij, çdo shqiptar prore

mendon se është përmbi Skënderbe”.

Pastaj zëri u vyshk, e thatë nxori nga fyti

Një kumt pa theks krahine, dialekt,

Ai që trojet e Palit i i kishte në Gegë,

Për t’ na pasur pranë të gjithëve tok

“Princ i Epirit” shkruante tek shqyti.

 

-“Meqë më zgjove pas kaq kohe,- tha ai,

Do të them bir një të fshehtë të madhe,

Që s’ ja kam thënë kurrkujt, gjer tani.

Ajo ndodhi, veç një herë në Lezhë…

U Përpoqa për së dyti, s’munda, për be,

U ndjeva pa forca, e madje u rrëzova

Në prag të kësaj kishe nga kali përdhe.

S’ më mundi, jo, në tri ditë sëmundja

Prej moshës nuk vdiqa, as prej pleqërie,

Por se u ndjeva befas ligsht nga gjindja.[16]

S’vdiqa, nga malaria, nga helmi, a ethet,

Por e lashë botën, gjithë pezm e maraz

Se mjerisht, besë u lypka, aty ku s’ gjendet.

Ika, se shqiptarët s’i bëra dot një mendje,

E duke ikur, lashë- “tok” një fjalë-çelës,

Porosi për të zgjidhur amanetin e gjëzës,

Që ende s’e kuptoni dhe pse aq e lashtë,

“Se shkopinjtë thyhen, veç kur s’janë bashkë”.

 

Ja pse vdiqa, le ta dinë bijtë e shqipes!

E le ta kujtojnë në atëbotë, në amshim.

Të tjerat, janë fjalë kronikash biri im.

Sakaq, zëri Skënderit, u shua, u shterr,

E duke u venit shtoi, “Bëj be, burrërisht,

Sa herë, ia ka futur kot dhe vetë Barleti…

Pastaj, ndër dhëmbë zu mallkoi turqisht,

“Zor, se vjen në din, ky biçim mileti”.

 

 

 

 

Shënime historike

[1] Sipas  historianit Maqedonas  Petreski  Vojsava   ka qenë e bija e Gërgurit, mbretit të Pollogut, i cili pohim është plotësisht i pranueshëm sepse ai ka dokumente shumë të fuqishme se me të vërtetë në kohën për të cilën na flasim, mbret i Pologut ka qenë Gërguri, por emri Gërgur nuk është i origjinës sllave dhe mund të deshifrohet vetëm duke përdorur gjuhën shqipe.

 

[2] Krerët e fisit të Kastriotëve, vijon Barleti, kanë rrjedhur nga Mati, prej një dere fisnike dhe kanë sunduar në Epir me lavdi e fatbardhësi. Mbi këta të gjithë, ishte Gjoni ai që spikati për urtësi, rëndësi, e shpirtmadhësi të paepur, pastaj edhe për virtyte të tjera, si dhe për bukurinë e rrallë të trupit. Gruaja e tij kishte emrin Vojsavë, atë e bënin jo të padenjë për atë burrë; nga njëra anë i ati shumë fisnik, princi i Tribalëve, aga ana tjetër bukuria, sjellja dhe shpirti i saj i lartë përmbi natyrën e femrës. Asaj mund t’i bëhen lavdërime, ndoshta jo më të vogla edhe për filizat e rinj; me të drejtë, përmenden zakonisht gratë, Mara, Jella, Angjelina, Vlajka, Mamica, nga ana tjetër meshkujt: Reposhi, Stanishi, Kostandini dhe Gjergji.

[3] Kështjella e bardhë, kështu e quanin turqit Krujën në turqisht

[4] Fjalët e Skënderbeut para  krutanëve  pasi  mori Krujën

[5] “Motra e Skënderbeut Mamica pati për burrë Muzak Topinë. Muzakë Topia ishte i martuar. Gruaja e tij quhej “znj Zanfina. Ai kishte me të dy fëmijë. Nga këto të dhëna, kuptohet se martesa e Mamicës me Muzak Topinë kishte karakter të rëndësishëm politik. Kjo martesë duhej t’i shërbente forcimit të aleancave dhe lidhjeve të Skënderbeut me zotërinjtë kryesorë të vendit. Prishja e martesës së Zanfinës me Muzak Topinë bëri përshtypje të madhe Pas ndarjes, Zanfina u martua me Moisi Golemin  dhe ajo e nxiti atë për të tradhtuar Skënderbeun. Topia pati një fund tragjik në luftë.

[6] Biemmi dhe historianë të tjerë të vjetër shkruajnë se Moisiu erdhi kundër Skënderbeut në krye të një ushtrie osmane ,por u mund prej tij në betejën që zhvilloi në Dibrën e poshtme, më 19 maj 1456. Më pas Moisiu u pendua dhe u kthye tek Skënderbeu. Ai i kërkojë ndjesë publikisht, duke i rënë në këmbë me litar në qafë. Skënderbeu e ngriti në këmbë, i ktheu pronat e sekuestruara dhe e caktoi detyrën e mëparshme.

[7] Gjon Muzaka, i përshkruan kështu: “I lartpërmenduri Zot Skënderbeu qe i mençur dhe trim, i prirë për të bërë mirë dhe qe një Zot i madh ndër të gjithë pararendësit e tij. Pasi u bë kapiten i përgjithshëm i Zotërve të Shqipërisë e që në pak kohë synoi të zotëronte gjithë vendin

[8] Formacione ushtarake të  ushtrisë  Otomane

[9]

[10] Sipas Barletit, Skënderbeu nuk e kishte mendjen për martesë, por atë nuk e linin rehat princërit farefis me të, të cilat e nxisnin që ai të vendoste për martesë. Pra për “Filizin” që duhej t’i zinte vendin”. Për nevoja të luftës çlirimtare dhe për të forcuar pozitat e tij, Skënderbeu vendosi të martohej me Donika Arianitin, vajzën e madhe të Gjergjit. Kjo krushqi u shkonte për shtat të dyja familjeve, për nga pozita që ato zotëronin. Eshtë fakti se kurorëzimi i çiftit, midis Gjergjit 47-vjeçar dhe Donikës 23-vjeçare, u bë në kishën e vjetër të Manastirit të Ardenicës.

[11] Traktati i Gaetës Traktati u nënshkrua jo vetëm në emër të Skënderbeut, por edhe të “të afërmve të tij baronë në Arbëri: “ … e de soi parenti, baruni in Albania, de la parte altra”, po aty). Ky traktat i njihte Mbretit të Aragonit, Napolit dhe Siqilisë sovranitetin mbi “trojet e të thënit Gjergj” dhe mbi “trojet e Krujës dhe kështjellën”, në shkëmbin të ndihmës që Mbreti do t’i jepte atij (Skënderbeut) në luftën kundërosmane.

[12] Kur po i afrohej vdekja Skënderbeu  e duke parë se i biti ishte në moshë të njome iu dha Krujën Venecianë vë për ta mbrojtur nga turqit gjer kur Gjoni te ishte  në moshë madhore.

[13] Në letërkëmbimin me princin e Tarentit  Giovanni Antonio Orsinimë 1460, mes argumenteve të tjera për ekspeditën në Apulí (Puglia), Skënderbeu i formulonte Princit në fjalw Nuk do të gjesh fisnikëri më antike sesa virtyti. Nuk mund të mohoj që ti nuk je përkrah francezëve të neveritshëm, …. Për më tepër ti përbuze njerëzit tanë. I krahasove shqiptarët me dele dhe duke u nisur nga zakonet tuaja mendon në një mënyrë fyese. Megjithëse nuk ke treguar se ke njohuri për kombin tim. Paraardhësit e mi kanë qënë nga Epiri, vendi i Pirros, forcën e të cilit romakët mezi e duruan. Pirro, të cilin Taranto e shumë vende të tjera të Italisë e kanë frenuar me ushtri. Nuk kam pse të flas për Epiriotët. Ata janë burra shumë më të fortë se sa Tarantinët tuaj, të cilët kanë lindur vetëm për të peshkuar. Nëse doni të thoni se Shqipëria është pjesë e Maqedonisë do të pranoja se shumë nga paraardhësit tanë ishin fisnikë të cilët shkuan deri në Indi, nën komandën e Aleksandrit të Madh dhe mundën gjithë ata njerëz me vështirësi të habitshme. Pikërisht nga ata burra vijnë edhe këta që ti i quan dele ti sot. Por gjërat nuk kanë ndryshuar. Pasi burrat tuaj vazhdojnë të largohen duke vrapuar para bagëtisë….

[14] Sipas mitologjisë bir i  perëndisë Kadmi  ishte Hylliri, Iliri

[15] Pas vetëvrasjes së tre dervishëve kisha e Shën Nikollës  s’u përdor më si xhami

[16]  Në janar 1468 Skënderbeu thirri në Lezhë kuvendin e fisnikëve të vendit. Ndërkohë një ushtri osmane e ardhur nga Kosova, sulmoi viset e Shkodrës. Ushtria shqiptare u mobilizua menjëherë, u doli përpara forcave armike dhe korri fitore në betejën që u zhvillua pranë lumit Kir. Këtë herë shqiptarët luftuan pa komandantin e tyre, Skënderbeun, i cili në atë kohë u sëmur”. I pari dokument zyrtar që na njofton vdekjen e tij është letra e ambasadorit të Milanos në Venecia, Girardo De Collis. Pasi lajmi për vdekjen e Heroit mbërriti në Venedik, në 12 shkurt të vitit 1468, ambasadori milanez nuk nguroi, por i shkroi një letër urgjente dukës së Milanos, Galeazzo Maria Sforza, pikërisht atë ditë, duke njoftuar se: “Skënderbeu u nda nga kjo jetë. Kish ethe dhe, meqë vendin po e përshkonin turqit, deshi t’i hipte kalit, e vdiq brenda tre ditëve ( Monumenta Hungaria e Historica, Nagy-Nyary, 1466-1490, nr. 59, f. 93).

 

Jo, “Trick or treat” me terrorizmin

by

Sulmi terrorist në Nju Jork, s’është fajtor Lotaria Amerikane, për krimin/

1-rafael-floqi

Nga Rafael Floqi/

Halloween-i i sivjetshëm u përjetua, përgjakshëm në Nju Jork ashtu siç e ka dhe namim , “një natë  vdekjeje.Policia në Nju Jork po vazhdon të jetë në gatishmëri të lartë pas sulmit me kamion që shkaktoi vdekjen e tetë personave dhe plagosjen e dhjetëra të tjerëve. Autoritetet po përpiqen të gjejnë motivet e autorit.

Ndërkohë Guvernatori i Nju Jorkut, Andrew Cuomo tha menjëherë se nuk kishte prova që autori që duket se ka shprehur besnikërinë ndaj ISIS-it, dhe se kishte pasur ndihmë nga organizata terroriste të huaja, por ishte radikalizuar brenda Shteteve të Bashkuara. Pse ky nxitim?

Ndërkohë sot policia deklaroi se sulmi ë Nju Jorkut, u përgatit në emër të grupit terrorist Shteti Islamik (ISIS), pasi ishte përgatitur prej disa javësh, njoftoi sot ndihmës shefi i policisë së Nju Jorkut, John Miller.

Sulmuesi i plagosur, Sayfullo Saipov, 29 vjeç dhe me origjinë nga Uzbekistani, u mor në pyetje në spital.

“Sipas hetimit të zhvilluar dje në mbrëmje, del se Saipov e kishte planifikuar këtë prej disa javësh”, deklaroi John Miller në një konferencë për shtyp.

Katër vetë, përfshirë dy fëmijë u plagosën kur autori i sulmit goditi me kamion një autobus shkollash.

Policia hapi zjarr ndaj tij, pasi ai doli nga kamioni me dy armë të rreme. Ai ndodhet në një spital, emri i të cilit nuk është bërë i njohur publikisht, në gjendje serioze. Ndërsa ai ishte në spital, policia punoi gjithë natën, duke grumbulluar prova nga kamioni që u përdor për sulmin. Hetuesit zbuluan shënime në arabisht pranë kamionit që nënkuptonin besnikërinë e tij ndaj Shtetit Islamik, thanë dy zyrtarë të rendit.

Ndërkohë në Nju Jork, parada tradicionale e Hallouinit u mbajt nën masa të rrepta sigurie, por nuk pati ndonjë incident.

Ndërkohë policia po e trajtojne rastin me te ashtuquarin term si “ Ujk i vetmuar”. Një term i krijuar nga administrata e mëparshme. Po a është i drejtë ky term?

Sipas Wikipedia-s, “Një ujk i vetmuar”, një terrorist i vetmuar është një person që vepron vetëm, është ai që përgatit dhe kryen vetëm veprime të dhunshme, jashtë çdo strukture dhe pa asnjë ndihmë nga asnjë grup. Ai mund të jetë ndikuar nga ideologjia dhe besimet e një grupi të jashtëm dhe mund të veprojë në një grup të tillë. Po në kuptimin e tij origjinal, një “ujk i vetmuar” është një kafshë ose person që përgjithësisht jeton ose kalon kohë vetëm jashtë grupit apo kopesë.

Sot në lidhe me këtë term kishte një reagim të tillë në Twitter “Pse i lidhim sulme masive individuale të “ujkut të vetmuar” me myslimanët, por jo sulmet masive individuale të “ujqve të vetmuar” nga jo-myslimanët?  Pse se quajtën “ujk të vetmuar” vrasësin e Las Vegasit?

Ka akuza sikur Presidenti Trump po shmang padrejtësisht myslimanët në përpjekjet e tij për ta bërë Amerikën një vend të sigurtë. Ka gjykatës që kanë bllokuar ligjet e tij të kufizimit të emigracionit Por kur një terrorist vret amerikanët – dhe në atë kohë, thërret  “Allahu Akbar ” në arabisht, zelli i presidentit është i kuptueshëm.

Mund ta kesh mundur ISIS-in nga Raqqa dhe larguar atë nga Siria apo Iraku, por nuk e ke mundur dot. Është e vështirë të luftosh një ideologji.

Mund të fajësosh terrorizmin islamik, refugjatët apo lotarinë amerikane të diversitetit, por kjo është vetëm politikë partiake. Mund t’i mësosh shitësit e makianve me qira siç argumenton policia e New Yorkut, që të bëjnë profilizimin e klientëve, siç bën policia izraelite, mund të përdorësh dronët për vëzhgime, mund të mbikqyrësh qendrat e kultit, etj., por në kohën e Internetit në çdo celular, kjo do të shërbejë deri diku, por nuk i përgjigjet dot pyetjes: Se çfarë duhet bërë që mos ndodhë kjo nesër?

Pas sulmit, Presidenti Trump shkruajti në Twitter “Nuk duhet të lejojmë ISIS-in të kthehet, ose të hyjë në vendin tonë, pasi po i mposhtim në Lindjen e Mesme dhe gjetiu. Mjaft!”  Ai shtoi më pas “Sapo urdhërova Departamentin e Sigurisë Kombëtare që ta intensifikojë edhe më tej Programin për Kontroll të Hollësishëm. Nuk duhet të ruajmë korrektesën politike për një gjë të tillë”.

Kjo është një masë, por nuk ka të munduar në asnjë mënyrë të mbrojë çdo bllok të qyteteve tona, çdo fushë në fermat tona, çdo shkollë në rrethinat tona. Ne jemi mësuar me lirinë tonë për të lëvizur dhe për t’u bashkuar e takuar, me këdo dhe sido që ne të duam.Askush nuk mund ta kishte parashikuar ngjarjen e së martës në një armë vdekjeprurëse me një kamion. Ne ecim nëpër rrugët tona pa i kushtuar vëmendje asaj, për të cilën po flasim, duke u përpjekur të lexojmë apo të dërgojmë mesazhe me tekst ose duke parë video në telefonat tanë. Dhe kur jemi në një rruge te caktuar për biçikleta, supozojmë se nuk do të ndeshim aty automjete me katër rrota. Por problemi është se për terroristët, liria e veprimeve tona  nuk është aq e keqe, është mundësia më e mirë për ta. Por kjo mungesë vigjilence, ky besim i pakujdesshëm që na bën të gjithë ne, pre e lehtë, viktima të buta për keqbërësit e vendosur.

Mund të marrin masa kundër armëve, por pamja e një terroristi me një kamion të marrë me qira për 19 dollarë ora, dhe dy pistoleta me saçme, që ishin armët sa vrasëse aq dhe qesharake të terrorit, e përgënjeshtron këtë si zgjidhjen e vetme. Mund të ndalosh refugjatët nga Lindja e Mesme, por nuk mund të ndalosh çdo amerikan me green card, të natyralizuar, apo të lindur këtu, apo gjetkë që të radikalizohet.  Në fakt, në të gjitha aktet terroriste në SHBA, terroristët nuk kanë ardhur nga refugjatët por kanë qenë në një farë mënyre ” home grown”.

Por si duhet vepruar ?

Së pari, nuk duhet politizuar situata, nuk duhet të shkaktohet panik apo të përdoret ajo për interesa politike të ditës. Siç po shihet, madje para se emrat e terroristit dhe të vdekurve dhe te plagosurve të ishin bërë të njohura nga policia, pati  paralajmërime të mos stereotipizojnë aktin, për të mos dëmtuar reputacionin e çdo besimi apo ideologjie. Paralajmërime që në fakt bëjnë të kundërtën.

Moslidhja e islamit radikal me terrorin, mos përmendja e tij si rrezik siç bëri administrata e kaluar Obama, nuk ndihmon në asgjë. Në fund të fundit, terroristi vrau ne emër të Allahut, madje ai ishte krenar për atë që bëri.

Fakti qe terroristi Sayfullo (Sejfulah) Saipov një fanatik i ISIS që kishte ardhur në Shtetet e Bashkuara shtatë vjet më parë nga Uzbekistani në kuadër të Programit të Vizave të Diversitetit, bën që detajet e udhëtimit Sayfullo Saipovit, tani të shihen si një shtysë shumë e rëndësishme, si një mjet për Presidentin Trump” për të propozuar rishikime të programin të tij të ” verifikimit ekstrem “.

Në fakt nuk është Programi i Vizave të Diversitetit, një program i Departamentit të Shtetit që ofron një llotari për njerëzit në Shtetet e Bashkuara, i cili tërhoqi zemërimin e Trump herët,në mëngjesin e së mërkurës, fajtori për veprimet e një të indoktrinuari. Çdo vit kjo lotari ka sjellë 50 mijë njerëz nga vende të ndryshme të origjinës, ndër ta dhe shumë shqiptarë. Afërmendsh, po të shkojmë me asosacion, atëherë “faji” i sistemit amerikan të Lotarisë së Vizave, është i njëjtë me “fajin” e kompanisë Huber, ku terroristi punonte, apo me “Home depot” ku ai mori makinën.

Sipas faqes së internetit të Emigracionit të Shteteve të Bashkuara Programi DV siguron deri në 50,000 viza për emigrantët çdo vit dhe aplikantët duhet të dëshmojnë se kanë një regjistër të pastër penal, kanë një diplomë të shkollës së mesme ose ekuivalente, ose kanë të paktën dy vjet përvojë pune brenda pesë viteve të fundit në mënyrë që të kualifikohen.

Programi filloi si pjesë e një projektligji të futur në vitin 1990 nga Sen. Chuck Schumer, Demokrat nga N.Y., në atë kohë kongresmen. Masat e Schumer për të dhënë një numër vizash në dispozicion të “diversitetit të imigrantëve” nga disa vende me më pak emigracion në SHBA, u inkuadruan në një projektligj më të madh të imigracionit, i cili u sponsorizua nga Schumer dhe nga 31 senatorë të tjerë, duke përfshirë disa republikanë.

“Terroristi është një person që ka fituar nga ” Programi i Lotarisë së Vizave të Diversitetit “, një dhuratë të bukur nga Chuck Schumer. Emigracioni duhet të bazohet në meritë,” shkroi Presidenti Trump në Twitter. “Ne po luftojmë shumë për Emigracionin e Bazuar në Meritë, jo më shumë sisteme. si  Lotaria e Demokratëve.” Ne duhet të bëhemi më të ashpër (dhe më të mençur).

” Programi i Lotarisë së Vizave të Diversitetit, apo Lotaria Amerikane e Vizave, fitues të së cilës kanë qenë mjaft shqiptarë, ndër ta edhe unë, mund të ketë mjaft mangësi, dhe personalisht e mbështes presidentin Trump për “emigracionin e meritës”, por nuk është fajtore Lotaria për këtë akt të një individi. Ndaj politizimi i çështjes në kuadër të agjendës të Presidentit Trump, nuk e zgjidh thelbin e problemit. Ndërkohë nga ana tjetër, anulimi i lotarisë do të pengonte jo vetëm të ardhurit e rinj e kjo nuk ka ndonjë pasojë të madhe, por do të pengonte bashkimet familjare aplikimet e të cilave janë bërë prej kohësh.

Zyrtarët fillimisht thanë se nuk kishte prova që të linin të kuptoje se sulmi ishte pjesë e ndonjë komploti më të gjerë, por u pohua se prania e policisë do të shtohet nëpër rrugë:

“Do t’i shihni në aeroporte, do t’i shihni në tunele dhe kjo jo sepse ka ndonjë provë për ndonjë kërcënim të vazhdueshëm, por vetëm për arsye vigjilence dhe parandalimi”, – tha guvernatori i Nju Jorkut Andrew Cuomo. “Mos lejoni terroristët të ndryshojnë jetën tonë në asnjë formë, mënyrë ose formë”, tha ai vetëm dy orë pasi ndodhi sulmi. Kjo është e drejtë, njujorkezët. Po të dëgjoni vetëm  guvernatorin tuaj. Mos merrni masa paraprake shtesë në mënyrën se si jetoni jetët tuaja. Mos e pranoni se ka njerëz të këqij në botë që duan t’ju vrasin, pastaj për lavdinë e Perëndisë. Mos e përdorni atë fjalë të shëmtuar – luftë – për të përshkruar konfliktin tonë me islamin radikal. Mos u ofendoni. Dhe mos u mbroni. Mund të jetë dikush i mërzitur si Sejfullahi.

Por s’duhet ngatërruar feja, besimi islam me terrorizmin dhe ideologjinë vehabiste, por gjërat duhet të thuhen siç janë. Në fund të fundit “Islam” do të thotë paqe. Ideologjia duhet luftuar me mjete ideologjike.

Ndoshta ka ardhur koha për një reformim të islamit, duke hedhur poshtë radikalizmin, gjë që,  madje edhe liderët arabë, si: presidenti i Egjiptit,  Mbreti i Arabisë Saudite po thonë, se e kanë kuptuar se duhen ndryshime. Ndoshta pa blafsemuar, do të duhej duhet një islam më modern, që jetonte në harmoni me shekullin e sotëm. Ky është islami që i duhet botës sot.

Islami shqiptar e ka vërtetuar këtë, dhe qendrat islamike shqiptare në Amerikë e kanë vërtetuar këtë. Shembulli pozitiv i dialogut ndërfetar të qendrës Islamike Shqiptare në Staten Islamd dhe the Dr. Imam Tahir Kukiqit është një shembull.

Duke e bërë terrorizmin pjesë të luftës politike nuk e zgjidhim atë si fenomen, por bëjmë ashtu siç bëjmë me fëmijët për Halloween, i mashtrojmë duke i dhënë ndonjë sheqerkë.

“Trick or treat”.

 

“Reflekse të poetikës sufiste tek “Fjalët e Qiririt” të Naim Frashërit

by

Me rastin e 117 vjetorit të vdekjes të Naim Frashërit/

1-rafael-floqi

Nga Rafael Floqi/

Rumiu “Që të jesh një qiri nuk është e lehte. Pasi qe te japësh dritë më parë duhet te digjesh”/

Fjalët e Qiririt/

Në mes tuaj kam qëndruar

E jam duke përvëluar,

Që t’u ap pakëzë dritë,

Natënë t’ua bënj ditë.

Do të tretem, të kullohem,

Të digjem, të përvëlohem,

Që t’u ndrinj mir’ e të shihni,

Njëri-tjatërin të njihni.

 

Për ju do të rri të tretem,

Asnjë çikë të mos mbetem,

Të digjem e të qanj me lot,

Se dëshirën s’e duronj dot.

 

Unë zjarrit nuk i druhem

Dhe kurrë s’dua të shuhem,

Po të digjem me dëshirë,

Sa të munt t’u ndrinj më mirë.

 

Kur më shihni se jam tretur,

Mos pandehni se kam vdekur;

jam i gjall’ e jam ndë jetë

jam në dritët të vërtetë,

 

Unë jam në shpirtin tuaj,

Mos më kini për të huaj,

M’është falurë durimi,

Andaj po digjem si trimi,

 

Se ma k’ënda t’u bënj mirë,

Të mos mbeti n’errësirë.

Jakëni rreth meje rrini,

Flisni, qeshni, hani, pini,

Në shpirt kam dashurinë,

Pa digjem për njerëzinë,

Lemëni të përvëlohem,

nukë dua më të ftohem,

Dua ta djek trupn’ e kretë

Për atë zotn’ e vërtetë.

Me zjarr ta djek mushkërinë

E të tretem për njerinë,

 

Bashkë me gëzimt të tija

të vete te perëndia.

Unë dua njerëzinë,

Mirësin’ e urtësinë.

 

Në bëhi shokë me mua,

Në më doni si u dua,

Njëri-tjetërin në doni,

Të paudhë mos punoni.

 

O zëmëra fluturake,

Qasju pakë kësaj flake!

Mase krahët t’i përvëlon,

Po dhe shpirtin ta shënjtëron.

 

Unë duke përvëluar,

Njerëzit i kam ndrituar.

Kam qënë mik me njerinë,

Andaj i di e më dinë.

 

Gjithë tuajt’ i kam parë,

Mëm’ e at’ e fis e farë,

Si tani gjithë i kam ndër mënt,

Që rrininë më këtë vënt.

 

Edhe sot nër ju ata shoh,

Se shpirtin e tyre ua njoh,

Dhe unë si ju jam nderruar

E jam përzjer’ e ndryshuar,

 

Pa jam bërë shumë herë

Zjar e uj’ e balt’ e erë.

Jam një shkëndijë pej qielli

dhe një drudhëzë pej dielli.

Edhe ndër qiej fluturonj,

Edhe brënda në det qëndronj,

Shumë herë fle në baltë,

Diku ndodhem dhe në mjaltë.

Bënem qëngj e kec i pirë,

Lul’ e bar e gjeth i mbirë.

Dua shumë fjalë t’u them,

Po trëmbem mos i bënj ujem.

E ku shkruhenë në kartë

Fjalët’ e gjuhësë zjarrtë.

Poezia e Naim Frashërit, “Fjalët e Qiririt” aq e njohur nga lexuesi shqiptar, ngërthen në vetvete, edhe pse në pamje mjaft e thjeshtë, nivele të ndryshme analize intertekstuale dhe leximi që mund të zbërthehen më thellë edhe si ndikim të rregullave të poezisë sufiste, e veçanërisht të poetit persian sufist Rumiut, i njohur mirë nga Naimi ynë i madh. Këto ndikime në figuracion dhe tema nuk janë thjesht refleksione apo imitime të Naimit, por pjesë e një rrymë e frymë poetike, fetare, filozofike e lidhur pazgjidhshmërisht me bektashizmin e Naimit. Dhe analiza dhe digresionet që ne bëjmë në studimin e mëposhtëm synojnë të nxjerrin në pah, pikërisht karakterin sa vetjak e të veçantë, por edhe kozmopolit të poetit tonë kombëtar.

Poezia gjithnjë dëgjon dhe rilexon vetveten.

Librat dhe kryeveprat letrare duhet të lexohen dhe rilexohen, dhe aq më shumë poezia, pasi ata janë si jeta me larminë e saj të gjithanshme. Më shumë në poezi, vlerësimi i të lexuarit duhet parë në lidhje të ngushtë me atë të rilexuarit, mbasi ndërthurja mes tyre është sa e ngushtë, aq edhe e gjerë, sa e çastit, aq edhe si rezultat i faktorit subjektiv i lexuesit të veprës dhe procesit të lexuarit, gjatë gjithë jetës.

Me që çdo vepër e shkruar ka lindur në një moment specifik, në një kohë  mund të shihet edhe si një fragment apo një artefakt i asaj kohe të caktuar, kur autori e ka krijuar apo të përvojës poetike e ndikimeve që ai ka pasur. “Tekstet, janë te tillë, pasi ata përfshijnë një trupëzim. Ata në fakt janë një informacion i pastër” – Norman Bryson: Intertextaulity and Visual Poeticts, tek: Style 22.2 (Verë 1988).f.192 .

Ndaj dhe zbulimi i informacionit nga një kënd vështrim tjetër, veçse i zbulon tekstit anë, detaje dhe kuptime të shumëfishta në një këndvështrimi të ri që zbërthejnë poetikën e botëkuptimin e një autori.

Së pari, në trojet shqipfolëse i njëjti tekst poetik, “Fjalët e qiririt”, p.sh i është dhënë lexuesit shqiptar në kohë të ndryshme, dhe së dyti “Fjalët e qiririt” u është dhënë për lexim e rilexim, brenda një harku relativisht të shkurtër kohor, nxënësit të tetëvjeçares, atij të shkollës së mesme, studentit e më tej lexuesit pa kufizim moshe. Kjo si historik i leximit të poezisë. Por këtu, ne po flasim me një lexim krahasimtar me një kënd të ndryshëm leximi, për të zbuluar lidhjet që  poezia e Naimit ka pasur, nga bektashizmi si botëkuptim fetar, tek panteizmit si kuptim fetar apo  poetik, por edhe nga misticizmi më shumë si konceptim poetik sesa filozofik, pra në përgjithësi, në krahasim me poetikën e sufizmit dhe poetëve mistikë sufi, ku me i madhi prej tyre është poeti persian, , Jalal ad-Din Rumi ( 1207-1273 ).

Poetika e sufizmit dhe Naimi

“Sqarimi i përmbajtjes të poezisë së Naimit është i lidhur me raportin e bektashizmit me botëkuptimin filozofik të Poetit, sepse bektashizmi, ashtu siç paraqitet jo në tekstet sakrale, por në shkrimet e Naimit, përfaqëson një lloj teosofie, të kryqëzuar me një lloj panteizmi, që herë është quajtur perëndimor(poetik R.F) e herë oriental(filozofik, sufist apo dhe Zarathustrian R.F). Edhe në të tilla përcaktime ne shohim orvatjet që janë bërë e që vazhdojnë për të hetuar jo vetëm vlerat estetike të poezisë meditativo-filozofike të Naimit, por edhe ravijëzimin e kontureve të pikëpamjeve të tij filozofike si sistem. Problemi është i një rëndësie të madhe nga që është vënë në dukje lidhja e ngushtë e poezisë dhe e filozofisë në veprën letrare të Naimit, aq sa na duket e drejtë të pohojmë se si, si poet, ishte filozof dhe si filozof, ishte poet.“, kështu e përcakton me të drejtë akademiku i ndjerë, Alfred Uçi filozofinë e Naimit në Simpoziumin .”Naim Frashëri: Bektashizmi dhe Kombëtarizmi “, mbajtur për nder  të 100 vjetorin të vdekjes së poetit tonë të madh kombëtar, më  20 tetor 2000, në Tetovë. Cit . http://fluturime.blogspot.com/2013/04/naim-frasheri-bektashizmi-dhe.html

Në pikësynimin për të konturuar fizionominë e botëkuptimit filozofik të Naimit, janë arritur mjaft rezultate interesante edhe duke e krahasuar me sistemet e drejtimet kryesore të filozofisë botërore-idealizmin materializimin, dualizmin, teizmin, ateizmin, sensualizmin, racionalizmin, natyralizmin, spiritualizmin, panteizmin, misticizmin etj. Por duke i krahasuar lindin disa vështirësi të pakapërcyeshme porsa përpiqemi ta inkuadrojmë atë brenda kornizës së ndonjërit prej këtyre drejtimeve kryesore të mendimit filozofik botëror. Prandaj ne kemi zgjedhur një rrugë tjetër, e kemi parë këtë jo si një ndikim i drejtpërdrejt filozofike, por si nuanca rrymash poetike, ta lidhura më shumë me misticizmin oriental, i lidhur aq afër edhe me bektashizmit, që do ta saktësoja, më shumë si ndikim poetik i figuracionit dhe poetikës të poezisë së sufistëve, veçanërisht të Rumiut,  sesa siç kanë aluduar nga studiuesit iranianë, që e karakterizojnë Naimin si dishepull i shek. Të XIX të poetit pers,  duke e analizuar, jo ndonjë  poezi tjetër, por vetëm tekstin e poezisë së mirënjohur, sa iluministe dhe prometeiane, si “Fjalët e qiririt“.

“Misioni i poetit, bota e brendshme e tij, funksioni i mjeteve letrare të përdorura me finesë, roli ndriçues i veprës dhe jehona e pafund që përfton, bëjnë që rileximi i porosisë së madhe të fjalëve të qiririt të funksionojë si një “perpetum mobile”. “Fjalët e qiririt”, në kontekstin e opusit naimian, si “vepër e hapur” me horizont të gjatë pritjeje, apo e rilexon “sipas këndvështrimit”. Ashtu si qiriri që vendoset në mes dhomës, për t’i ndriçuar të katër anët njëlloj, edhe Naimi e zgjedh vendin në mes të njerëzve, për t’i ndriçuar së jashtmi e së brendshmi, në mënyrë të barabartë”, sipas prof. as. dr. Alfred Çapaliku, “Rileximi i një teksti Poetik, “Fjalët E Qiririt” të Naim Frashërit,  .”Naim Frashëri: Bektashizmi Dhe Kombëtarizmi”, cit po aty .

Këtu është rasti të përmendim nevojën për të hequr dorë nga një mendim (me prejardhje qysh nga kohë e iluminizmit) se vetëm një filozofi “materialiste”, “safi shkencore” mund të ishte estetikisht produktive në art, në poezi. Ky mendim pranohej si aksiomë, që skish nevojë të argumentohej; si paragjykim dogmatik, i estetikës marksiste, që pat penguar edhe vlerësimin e drejtë të pikëpamjeve filozofike të Naimit në poezinë e tij. Por po ta shikosh esëll, pa paragjykime, historinë e kulturës artistike, nuk mund të mos vëmë re artefakte të shumtë, që bien ndesh me këtë pikëpamje dhe që provojnë se edhe një filozofi idealiste, madje mistike mund të jetë shkas për frymëzime të larta poetike, si në rastin edhe të poezisë së Naimit “Fjalët e Qiririt”.

Është e qartë se këtë forcë mbi historike dhe këtë bukuri të pashoqe, mjaft poezi të Naimit do ta humbitnin, sikur të kishin qenë të zhveshura nga ndikimet filozofike e idealiste, panteiste, që e ushqenin kërshërinë e tij për të depërtuar në thellësitë e shpirtit njerëzor e të përjetimeve të tij estetike, ashtu siç i ndriçonin rrugët talentit të tij poetik edhe idetë e iluminizmit e të racionalizmit, se gjithsesi poeti e ndjen intuitivisht, në qoftë se nuk e kupton, se mund të përfitojë nga çdo filozofi e mençur, e urtë, mjafton që ajo të mos mbetet në krijimet poetikë mish i huaj.

Demiurgu i Shqipërisë pa terr e kryen me modesti misionin “…që t’ju jap pakëz dritë”. Përvëlimi i qiririt sjell sosjen. Përvëlimi i Naimit arrin mbijetesën. Aty nga fundi i vjershës simboli shkrihet për t’u ndezur metaforat e epitetet, përmes të cilave Naimi vjen drejtpërdrejt “…në dritë të vërtetë”. Rileximi në një mënyrë afërsisht të tillë, bën që të kapen vlera hipertekstuale dhe intertekstuale, si guximi promoteian dhe vuajtja asketike e krijuesit në lindjen e artit të madh. Kësaj, here më tepër për paralelizëm do te analizojmë në mënyrë krahasimtare këtë poezi, nga pikëpamja e estetikes sufiste, duke e krahasuar atë me poezinë e Rumit. Duke bërë veprime krahasuese mjaft të holla me “Fjalët e qiririt” ne  do të shohim, se si kjo vjershë e thjeshtë e madhështorë, nga shkollë poetike kthehet në shkollë formimi qytetar.

Musine Kokalari, Naimi dhe Rumiu

Ajo që vuri re ngjashmëri mes Naimit dhe Rumiut, ishte Musine Kokalari. Në fakt unë nuk synoj të analizoj tezën e Musine Kokalarit që në studimin e saj të shkollës, madje e aludonte për plagjiaturë tek disa nga poezitë e Naimit. “Në vitin 1938, Musine Kokalari në tezën e saj të mbrojtur në Itali, për poetin tonë kombëtar të Rilindjes, Naim Frashëri, ka bërë një nga zbulimet më të çuditshme në letërsi: se shumë vargje të Naimit rezultojnë identike me ato të poetit persian, Rumiu. Ajo e ka quajtur “kopjim”, pa bërë ndonjë koment, por duke e arsyetuar si gjendje dhe situata të njëjta ndjeshmërie. Dy kompozimet karakteristike sipas janë: “Fyelli” (Lulet e verës) dhe “Turtullesha” (Parajsa), duke i vënë përballë me ato përgjegjëse të Rumiut (Kobla shpirtërore), (Tekst këngë), saktësisht: i pari në “Pjesë e hyrjes” dhe i dyti tek “Tregtari dhe papagalli” apo “Nevoja për t’u çliruar nga burgu i jetës”.

“Musine Kokalari këtë fakt nuk e hiperbolizon si një zbulim plagjiature, por me elegancë dhe finesë prej studiueseje, na thotë se Naimi “ka gjetur sigurisht përputhje, jo vetëm me idealet dhe ndjeshmërinë e vet, por sidomos në të dytën, një ndërthurje me jetën e vet prej mërgimtari, prej të burgosuri – i larguar me forcë nga toka e vet e nga gjërat e tij të dashura”. Shih: Violeta Murati” Musineja zbulon; Naim Frashëri, ka kopjuar poetin pers, Rumiu, Gazeta Standard, Tiranë, 31,10,2009.

Por në fakt, ajo që Musineja mund të mos kishte kuptuar ishte poetika dhe didaktika e shkollës së poetëve sufi së cilës i qe nënshtruar dhe Naimi, në moshë të re. Arti sufi është vlerësuar gjithmonë sipas një kriteri të vetëm: Mbi bazë të vlerësimit që sufistët i japin vetes. “Kjo është arsyeja pse kriteret e zakonshme, historike, letrare apo të tjera nuk mund të aplikohen për të vendosur se çfarë të përfshijnë ose të përjashtojë në poezinë  e tyre.” Tek qarqet e shkollës sufiste janë të zakonshme që studentët të zhyten në tregimet e sugjeruara për studim nga mësuesit, duke përdorur të njëjtat metafore por duke i çuar në dimensionet e mëtejshme të cilat mund t’u zbulohen atyre për t’i mësuar gjet kur mësuesi e kupton sesi kandidati është i gatshëm t’i zbatojë në krijimet e veta  këto parabola  kanë arritur të nxënë”, Mulla_Nasruddin, ”Parabole sufi “ , http://www.sufi.it/sufismo/Mulla_Nasruddin/index.htm

Shpesh është ngritur nga studiues pyetja si shpjegohet që Rumiu u vonua kaq shumë për të ardhur te lexuesit shqiptarë, kur dihet se letërsia perse ka qenë me fat, duke pasur përkthyes të tillë si F. Noli, Hafiz Ali Korça, Vehxhi Buharaja dhe së fundi nga Dhori Qiriazi.

Në fakt, është thënë se i pari që u afrua me Jalal ad-Din Rumi në letërsinë shqipe ka qenë poeti ynë kombëtar Naim Frashëri, i cili përktheu (jo të plotë) poezinë e famshme të Rumiut “Kënga e fyellit”. Naimi ka përshtatur për fëmijë edhe poezinë tjetër të Rumiut, “Këshillat e një zogu”, që në shqip mban titullin “Zogu dhe djali”. Pas Naimit ka pasur një heshtje për këtë poet, i cili është renditur me Atarin, Firdesin, Khajamin, Hafizin, Nizamin, Saadiun etj. Rumiu është cilësuar prej përkthyesit dhe poetit Dhori Qiriazi si “Shekspiri i Lindjes”, i përkthyer në 25 gjuhë të botës. Ndërsa në një kumtesë që prof. Jorgo Bulo ka mbajtur në Teheran në 800-vjetorin e lindjes së Rumiut, “Naimi dhe Rumiu” – nuk e ka parë këtë afërsi identike mes poetëve, por e ka trajtuar si ngjashmëri ndjeshmërish. Arsyeja pse prof. Bulo nuk i ka dhënë një analizë të gjallë kësaj teze ndoshta ka të bëjë me pasjen në dorë, të poezisë në shqip të Rumiut, pikërisht poezitë për të cilat nga flet Musine Kokalari – për të cilat u mbështet tek një përkthim i profesorit të saj në Itali.
“Rumiu ka pasur një ndikim gjurmëlënës në zhvillimet shpirtërore shqiptare prej Rilindjes Kombëtare e këndej, duke ndikuar edhe te poeti ynë kombëtar Naim Frashëri”, – kjo është fjalia më e përgjithshme që është thënë për dy poetët, pa rënë asnjëherë në gjurmë të ndonjë teze konkrete, siç e ka analizuar studentja e Romës, në vitin 1938. “ Violeta Murati” Musineja zbulon; Naim Frashëri ka kopjuar poetin pers, Rumiu, Gazeta Standard 31,10,2009.

Ndikimi i Rumiut në letërsinë botërore

“Rumiu është ky figurë mbresëlënëse në të gjitha kulturat”, thotë Brad Gooch, i cili po shkruan një biografi të Rumiut duke ndjekur në mënyrë kritike librat e tij më të çmuar botuar nga Frank O’Hara dhe Flannery O’Connor. “Harta e jetës së Rumit mbulon 2,500 milje”, thotë Gooch, i cili ka udhëtuar nga vendlindja e Rumit në Vakhsh, një fshat i vogël në Taxhikistan, në Samarkanda në Uzbekistan, në Iran dhe në Siri, ku Rumi studioi në Damask dhe Aleppo në të njëzetave. Ndalesa e tij e fundit e tij ishte Konia, në Turqi, ku Rumiu kaloi 50 vitet e fundit të jetës së tij. Sot varri i Rumit tërheq qindra pelegrinë nderues çdo vit, kur zhvillohet edhe ceremonia dervishëve rrotullues çdo 17 dhjetor, në përvjetorin e vdekjes së tij.

Momenti transformues në jetën e Rumit erdhi në vitin 1244, kur takoi një mistik endacak të njohur si Sham i e Tabrizit. “Rumi ishte 37 vjeç, një predikues dhe dijetar tradicional mysliman, siç kishte qenë babai dhe gjyshi i tij”, thotë Gooch. “Dy prej tyre kanë këtë miqësi elektrike për tre vjet – dashnor dhe i dashur [ose] dishepull dhe sheik, nuk është kurrë e qartë.” Por Rumi u bë mistik. Pas tre vjetësh Shams u zhduk – “ndoshta i vrarë nga një biri xheloz i Rumiut, ndoshta duke i mësuar Rumi një mësim të rëndësishëm në ndarjen”. Rumi u përball me shkrim të poezisë. “Pjesa më e madhe e poezisë që kemi  nga mosha 37 deri në 67 vjeç. Ai shkroi 3,000 [këngë dashurie] Shamëve, profetit Muhammed dhe Zotit.

Poetika dhe filozofia sufiste

Në fakt me vargje të rimuara,  ritmike dhe melodike, preket intimiteti më i thellë. Poeti Sufi nuk është aq i interesuar për një literaturë të mirëfilltë në vetvete, ai kërkon të vërtetën (Al-Haqq) se kështu ai shpreh përmbushjen e tij të plotë. Mjeti për të komunikuar të pa komunikueshmen është poezia. Poezia e Naimit kuptohet me mire duke kuptuar poezinë e atij qe ai e mori për shembull poetit te madh persian e sufist Rumiut.  Naimi e njihte mirë persishten madje para se të bënte shkollimin e mesëm në shkollën e njohur mirë të Zosimesë në Janinë, ku Naimi e njohu mirë dhe letërsinë klasike greke e frënge, greqishten e frëngjishten si dhe drejtimet filozofike evropiane të kohës që mësoheshin. Por ndikimet e kulturës së orientit – e letërsisë, filozofisë, fesë, gjuhës etj. tek Naimi janë të dukshme qysh në fillimet e të thururit e vargjeve të para në kohën e fëminisë në moshën dhjetëvjeçare, ku krijoi vargje poetike në persisht, si “Synbyli zade-i ahmak”, që dmth. “I plakur njeri-u i molisur”, pastaj vepra e parë e krijimtarisë së tij e shkruar dhe e botuar, siç ishte “Tehajjulat”, ishte gjithashtu në persishte. Ndaj  natyrisht ai s’kishte si të mos kishte ndikim nga poeti më i madh sufist, Jalal ad-Din Muhammad Rumi, një poet persian dhe mjeshtër sufi i lindur 810 e ca vjet më parë në vitin 1207, poezitë e së cilit kanë shitur miliona kopje edhe në vitet e fundit, duke e bërë atë poetin më të njohur në SHBA.

Filozofitë e mistikëve sufistë dhe heterodoksë të krishterë kanë qëndrime themelore me Tao dhe Zen. Mësimdhënia e mistikëve (si Jezusi i Galilesë) shpesh u vlerësua me fuqi të mrekullueshme mes muslimanëve, të krishterëve dhe ‘paganëve’ të të gjitha llojeve. Haji Bektash Veliu , themelues i bektashizmit ishte një mësues i tillë dhe, mbi të gjitha, qëndroi kundër hipokrizisë, intolerancës dhe obsesionit me tekste dhe rregulla të lashta.

“Sufizmi nuk është një sekt, por një tendencë. Sufitë mund të jenë sunitë ose shia. Sufizmi është një rrugë individuale dhe udhe individuale për t’u drejtuar përvojës së Zotit (ose ‘Realiteti i Ultë’, sepse sufizmi është larguar larg nga islami patriarkal ortodoks) nëpërmjet dashurisë dhe integritetit dhe jo përmes ritualeve automatike të të devotshmëve (të cilët janë kaq shpesh të paditur). Kjo rrugë jo ose anti-egoiste zakonisht përfshin disasociimin ose shkëputjen nga ‘normaliteti’, nga pasuritë  dhe shpenzimet, karriera dhe familja. Shenjtia Sufi (ose Dervishi) është shumë e ngjashme me figurat e Diogjent të Sinope, Jezusin e Galilesë ose Hindu Sadhusin.  “ The Bektashi Order of Dervishes”, Anthony Weir.

Qiriri, drita hyjnore

Por le të ndalemi tek poezia e jone “Fjalët e qiririt” Sufistët i referohen qiriut simbolikisht, si “drita hyjnore” dhe “drita e udhëzimit hyjnor”, ndërsa Kurani nganjëherë quhet “qiriri hyjnor” ose “qiri / drita e Zotit” (krh. 61: 8, “Drita e Zotit” dhe Jalal al-Din Din Rumi tek Maxhnawi VI, f. 391 v. 2082, “qiri i Perëndisë”, shih gjithashtu Sajjadin, f. 290-91, Gowharīn, VI, f. 80, Melikian-Chirvani, fq. 117f Krahaso edhe motive të tilla si “shpirti si  drita e qiririt” (E742.1) apo dhe “vdekja është si një qiri i shuar” (E765.1.1) cit. sipas  Folk and high literature (Penzer, VIII, p. 107, n. 6).sipas  Enciclopedia Iranica  http://www.iranicaonline.org/articles/candle-pers

‘Që të jesh një qiri nuk është e lehte. Pasi qe te japësh dritë më parë duhet te digjesh” shkruante Rumiu.

Substanca e sufizmit është e vërteta dhe kuptimi i sufizmit është përjetimi i vetëmohues dhe aktualizimi i së vërtetës. Praktika e sufizmit është qëllimi për të shkuar drejt së vërtetës, me anë të dashurisë dhe devotshmërisë. Kjo quhet tarikat, rruga shpirtërore ose rruga drejt Zotit. Sufi është ai që është një dashnor i së vërtetës, i cili me anë të dashurisë dhe devotshmërisë dhe me poezinë lëviz drejt të vërtetës, drejt përsosmërisë që të gjithë kërkojnë me të vërtetë. Sipas, teologut Tasawwuf: “Në fetë e ndryshme ka mësime të ndryshme rreth shpirtit, por në përgjithësi termi i referohet unit real, personalitetit të qëndrueshëm. Në sufizëm termi është ruh i cili gjithashtu, nënkupton aktivitetin
“e dritës së pafundme”. Akibat, Life after Death. Kështu mund të shpjegohen këto vargje të Naimit, tek “Fjalët e qiririt”.

“Kur më shihni se jam tretur,

Mos pandehni se kam vdekur;

jam i gjall’ e jam ndë jetë

jam në dritët të vërtetë”.

Por ne do të ndalemi tek qiriu, simboli i dritës por edhe mishërimi i poetit për të mirën për të përhapur ditën për njerinë.

“Dua ta djek trupn’ e kretë

Për atë zotn’ e vërtetë.

Me zjarr ta djek mushkërinë

E të tretem për njerinë”

Kur Naimi shkruan kështu ai nënkupton se kjo është sakrifica sublime e konceptit të “vetshkrirjes”, të vetasgjësimit për të eliminuar errësirën, kjo është sakrifica sublime në emër të dritës. Të njëjtin motiv e gjejmë dhe tek poezia e Rumit “Një qiri i sapodjegur”. Për Rumiun” ‘Një qiri nuk humbet asgjë nga vetja duke ndriçuar dikë tjetër’.  Pra trupi i poetit qe digjet krejt, është vetë përkushtimi i dishepullit për mjeshtrin e tij, kurse tek Naimi ne poezinë ”Fjalët e qiririt” shihet më shumë si mishërim i poetit që i për kushtohet ndriçimit të mendjeve të bashkatdhetarëve të tij, një iluminizëm sa poetik aq dhe praktik. Tek poezia : “Një qiri i sapodjegur” i Rumiut është më shumë një vlerësim filozofik mbi  kuptimin e jetës, e të  dualitetit mes se mirës dhe se keqes, mes Jin dhe Jang, mes virtytit dhe vesit.

Një qiri i sapodjegur

“Qiriu është bërë për të ndriçuar ,

Pasi veç duke u vet venitur

Zhduken, hijet ..,

Ai s’është veç një gjuhëz flake

që shndrit një strehëz.

Shihe këtë qiri të sapo tretur

Është si  dikush që së fundi u çlirua,

prej virtytit edhe vesit,

Si dhe prej krenarisë e turpit

Që na vjen  syresh.

(A Just-Finishing Candle by Jalaluddin Rumi, përkthyer në anglisht Coleman Barks, përkthyer shqip .RF)

Nëse Rumiu është një poet i gëzimit dhe i dashurisë”, thotë studiuesi i tij  Gooch. Në fakt ai është një poet dhe figurë shumë misterioze dhe provokative për kohën tonë, ndërsa luftojmë me të kuptuarit e traditës sufiste dhe të kuptuarit e natyrës së ekstazës dhe devotshmërisë dhe fuqisë së poezisë”, shton gjithashtu poetja Anne Waldman, bashkë-themeluese tok me poetin Allen Ginsberg të Shkollës Jack Kerouac të Poetikës në Universitetin Naropa, ku ajo është profesoreshë e poetikës. “Ajo është gjithashtu një traditë homoerotike, që ka nisur qysh nga Safo deri tek Walt Whitman.”. Por në ndryshim nga koncepti i Rumiut,  tek Naimi e mira, dashuria është Perëndia, është njerëzia, kjo e bën poetin tonë sa hyjnor aq dhe tokësor sa rilindas aq dhe iluminist.

“ Dua ta djek trupn’ e shkretë

Për atë zotn’ e vërtetë.

Me zjarr ta djek mushkërinë

E të tretem për njerinë.( Fjalët e Qiririt)

Flutura dhe flaka

Në literaturën sufi një nga metaforat më të dashura është flutura e natës, (mola)dhe flaka. Zhdukja e pendës në flakë është parë përsëri dhe përsëri si një analogji për kërkuesin e rrugës sufiste që kërkon asgjësimin në Thelbin Hyjnor. Termi sufist për asgjësimin ose braktisjen në Hyjnore është Fana. Gjeniu i Bahauddin Valad (babai i Rumit dhe ai poet ) përdori molën në një metaforë të habitshme e të bukur. Këtu analogjia thekson shkëlqimin e dritës së brendshme që e bën diellin të duket si një molë, me sa mund të duket një insekt i vogël. Kjo metaforë tipike sufiste, tek poezia “Fjalët e qiririt”, “Si flutur bëhet zemra , “Zemra është flaktë dhe zemra ka shpresë” është pikërisht reflektimi i kësaj metafore

“O zëmëra fluturake,

Qasju pakë kësaj flake!

Mase krahët t’i përvëlon,

Po dhe shpirtin ta shënjtëron”.

 

Unë duke përvëluar,

Njerëzit i kam ndrituar.

Kam qënë mik me njerinë,

Andaj i di e më dinë. (Fjalët e qiririt)

“Për sufistët krijimi është mister përtej gjuhës.  Në vitin 1976, poeti Robert Bly i dorëzoi Barks një kopje të përkthimit të Rumiut nga Cambrixhi  don AJ Arberry, ku ai përshkruante poezinë e Rumi’ut si “misteri I zemrës së hapur,” një gjë që s’mund ta thuash me fjalë.”  Rozina Ali, The Erasure of Islam from the Poetry of Rumi , New Yorker. January 5, 2017, ndaj edhe Naimi për këtë pamundësi, transcendente shkruante “ E ku shkruhen në kartë fjalët e gjuhës së zjarrtë.

Djegia më bën më të ndritur

Është pikërisht ky mister por më i kthjellët në poetikën e Naimit që gjen poetikisht përkimet e veta anësore metaforike, pasi në thelb vepra e Naimit në radhë të parë i kushtohet Atdheut dhe popullit të vet, por sidoqoftë ajo ndonjëherë i kalon kornizat kombëtare dhe i takon njerëzimit mbarë. Naimi është para së gjithash humanist, që për të mirën e popullit flijon dhe digjet si qiriri për t’i bërë dritë tjetrit. Edhe bindja fetare e Naimit është në shërbim të njeriut dhe njerëzimit. Por sidoqoftë metaforikisht ai përkon me Rumiun si në një poezi dashurie transcendente për Shamin, ku Rumiu shprehet.

“Qysh tani dhe pastaj, djegien do ta bëj qëllim,

Sepse si qiri, veç kur të digjem ndriçoj më shumë”. Rumi ….

Si njeri që ka fituar dije bashkëkohore nën ndikimin e shkrimtarëve dhe filozofëve të racionalizmit dhe iluminizmit në njërën anë, dhe atyre të Lindjes me besim islam të sektit bektashiane. Naimi ka qëndrimin e vet edhe ndaj fesë, sidomos kur ajo mund të ndikojë në përçarjen midis njerëzve. Te Naimi qëndron edhe vetëdija për vëllazërinë e njerëzinë pa dallim feje, prandaj edhe thotë: « Çdo njeri vëlla e kemi,  gjithë nga një baltë jemi ».

Pas bejtexhinjve, Naimi qe poeti i parë mysliman që e ngriti zërin aq ashpër ndaj sunduesve osmanë. Një vjershë e Naimit i tronditi dhe i magjepsi zemrat e shumë shkrimtarëve shqiptarë të krishterë që atë kohë gjendeshin në Bukuresht. Për Naimin çështja kombëtare ishte mbi të gjitha. Ndasia fetare për të ishte e papranueshme, prandaj për të më fatlum ishte besimi panteist që do të ndikonte në unitetin e shqiptarëve që ishin me tre besime. Ne “Fletore e Bektashinjet ” ai shkruante “Bektashinjtë janë vëllezër dhe kanë një shpirt…Ata i duan myslimanet e tjerë dhe të krishterët si shpirtin e tyre, por mbi të tera ata duan mëmëdheun dhe bashkatdhetarët e tyre dhe kjo është më e mira nga të tëra gjërat. Është interesante koncepti sufist i unitetit nder fetar. Për sufistët dashuria është perëndia, p.sh rek poezia e Rumiut « Unë jam fëmija i dashurisë shpalosen konceptet e vërteta fetare të sufistëve.” Sufitë e shohin Perëndinë jo si një patriark të largët dhe i vetmuar, por si një dashuri hyjnore. Dashuria në të gjitha format e saj është në qendër dhe dashuria shprehet ose në poezi mistike (siç është Rumi), ose supra-verbalisht – me muzikë dhe vallëzim.

“Unë deklaroj fenë e dashurisë,

Dashuria është feja ime dhe besimi im.

Nëna ime është dashuria

Babai im është dashuria

Profeti im është dashuria

Perëndia ime është dashuria

Unë jam një fëmijë i dashurisë.

Kam ardhur vetëm të flas për dashurinë”.

Rumi jo vetëm që respektonte mësimet e krishtera, por gjithashtu e admiroi shumë jetën dhe vlerat që ndan Jezusi. Në thelb, për Rumin, të gjitha fetë ishin pak a shumë po aq të bukura, sepse të gjithë kërkonin të vërtetën hyjnore ndaj ai shkruante:

“Unë nuk jam as i krishterë, as hebre, as mysliman

Unë nuk jam nga Lindja, as nga Perëndimi …

Unë kam hequr dualitetin, kam parë dy botët si një;

Një e kërkoj, Një e di, Një e shoh, Një e quaj

(Divan-I Shams-I Tabriz, II)

Rumi nuk i gjykoi njerëzit me një interpretim të ngushtë të Perëndisë. Përkundrazi, ai theksoi atë që ne sot do të quajmë pluralizëm, ose besimin se nuk ka një grup të qëndrueshëm të së vërtetave fetare rreth botës dhe se të gjitha fetë mund të punojnë në harmoni në një shoqëri të vetme. Në mënyrë të ngjashme, Rumi theksoi se ka shumë mënyra nëpërmjet të cilave njerëzit mund të vijnë në kontakt me Perëndinë dhe se Islami nuk është rruga e vetme për botën tjetër.

Vlerësimi i Rumit dhe përkushtimi ndaj dialogut ndërfetar dhe njerëzve me prejardhje jomyslimane u shfaqën gjithashtu në funeralin e tij në Konya, Turqi në vitin 1273. Me pjesëmarrjen e njerëzve nga të gjitha sferat e jetës, thuhet se një burrë mysliman qau një njeri të krishterë , “Pse bërtet në funeralin e një poeti mysliman?” I krishteri u përgjigj: “E vlerësuam atë si Moisiun, Davidin, Jezusin e epokës. Ne jemi të gjithë pasuesit e tij dhe dishepujt e tij. ” Siç analizuam është ky koncept i humanizmit, në konceptin e sotëm të dashurisë për njeriun( Një misticizëm që e gjëmë edhe tek Nënë Tereza), që  shpaloset edhe në këto vargje të Naimit.

“Në shpirt kam dashurinë,

Pa digjem për njerëzinë,

Lermëni të përvëlohem,

nuk dua më të ftohem” (Fjalët e qiririt)

Por edhe mbas gjithë këtyre rileximeve, Naimi mbetet sërish i panjohur në një sens misticizmi i tij që shkrihet tok me njerëzit e tij me shqiptarët e kohës. “Unë jam në shpirtin tuaj”.  Me anën e këtij vargu profetik, Naimi kthehet nga i lexuar prej shqiptarëve, në lexues të mendjes dhe zemrës së tyre. Qysh nga 12 gushti i 1884-tës, kur poezia “Fjalët e qiririt” u botua për herë të parë, gjer në ditët e sotme ky qëndrim serioz ndaj ekzistencës njerëzore, pavarësisht ngjyrimeve poetike Naimi nxirrte vetëdijen e përgjegjësisë iluministe që ka individi ndaj vetvetes e ndaj shoqërisë. Kjo ndjenjë përgjegjësie, sipas Naimit, shprehet si angazhim aktiv për zgjidhjen e problemeve që shtron koha dhe që qëndronin para kombit e çdo shqiptari. Dhe qe filozofia e besimit të jeniçerëve, i shërbente Naimit për të përhapur atë dije që e kishte mishëruar në këto vargje babai i bektashinjve, Haji Bektash Veliu.:“Për njerëzit me vetëdije,/një rreze dije nuk mjafton,/ Për turmën injorante/ Dija është thjesht e kotë”.

Kështu vetëm me këtë angazhim me qiriun e tretur njeriu mund të mposhtë edhe një vetëdije fatkeqe e tragjike për jetën dhe të vepronte me besim në fitoren e progresit. Në këtë mesazh fisnik, urtësie me përgjërimin ndaj njeriut e lirisë, mendimi filozofik i Naim Frashërit ka kaluar nëpër shumë breza të kombit tonë dhe na vjen në përkujtim e vjetorit të vdekjes së tij i gjallë, i freskët e frymëzues  Ndaj dhe Naimi edhe sot pas 117 vitesh shqipton “fjalët e gjuhës së zjarrtë” në të cilat mund të rrëmosh dhe të gjesh thesaret e pa fund të përvëlimit të tij, për të cilën ne modestisht u përpoqëm.

“ Që t’u ap pakëzë dritë/ Natënë t’ua bëj ditë”