të popullit tonë – Dielli

Analiza dhe hipoteza origjinale për strukturën etike të së drejtës zakonore të popullit tonë

February 5, 2015 by dgreca

Mbi veprën “The Ethical Structure of Kanun and Cultural Implications” “Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore” botuar në SHBA, mars 2005/
NGA ANTON ÇEFA/
Një mori e madhe studiuesish shqiptarë e të huaj janë marrë me studimin e së drejtës zakonore të popullit tonë, duke u mbështetur në “Kanunin e Lekë Dukagjinit”, vepër e kodifikuar nga Atë Shtjefen Gjeçovi dhe botuar në v. 1933, pas vdekjes së tij. Janë shqyrtuar e analizuar aspektet më të ndryshme të tij, kryesisht në dy rrafshe: në atë juridik dhe etik. Kanuni e ka sugjeruar një gjë të tillë, si rrjedhim i faktit që çdo ligj, drejtpërdrejt apo tërthorazi, është i lidhur me një normë morale dhe për faktin se në kohën kur është ngjizur Kanuni nuk mund të pretendohet të ketë pasur ndarje të prerë mes së drejtës dhe etikës. Mendësia njerëzore ka qenë në stadin e sinkretizmit.
Në “The Ethical Structure of Kanun…”, studiuesi Kazuhiko Yamamoto MD, PhD – profesor në Institutin e Shkencës së Shëndetit në Universitetin Kyushu – e ka hulumtuar Kanunin tonë në hapësirën e tij etike, duke e trajtuar këtë si rregullator të funksionit të rendit shoqëror. Ai është i pari studiues nga kontinenti aziatik që ka bërë objekt studimi të drejtën zakonore shqiptare dhe i pari që, duke e shqyrtuar në rrafsh krahasues me traditën mitologjike japoneze dhe me strukturën etike të shoqërisë homerike, të pasqyruar tek “Iliada” dhe “Odisea” dhe tek tragjeditë greke të Eskilit e të Sofokliut, e ka trajtuar atë si sistem vlerash etike të një shoqërie pagane transhendentale. Veç kësaj, duke polemizuar me hipotezat e mëparshme për problemin e zanafillës së etikës në shoqërinë njerëzore, e ka cilësuar atë si fazën fillestare të organizimit shoqëror.
Kjo vepër me vlera të veçanta për kulturën tonë popullore shpirtërore përbëhet nga katër studime: “Struktura etike e Kanunit: a përbën ajo formën fillestare të shoqërisë njerëzore?”, “Struktura e shoqërisë homerike: vështrim përqasës mes strukturës etike të shoqërisë homerike dhe asaj kanunore shqiptare”, “Struktura etike e tragjedive të Eskilit dhe Sofokliut”, “Studim mbi konceptet etike të shkrimtarit ultranacionalist japonez, Jukio Mishima”.
Strukturën etike të shoqërisë kanunore, Yamamoto e ka shqyrtuar si sistem vlerash, karakteritik për një shoqëri pagane, në shtratin kulturor të së cilës lind e zhvillohet një shoqëri pa autoritet shtetëror, me etikë dhe rend shoqëror të vetin.
Si çdo shoqëri pagane, shpjegon Yamamoto, edhe shoqëria kanunore karakterizohet nga animizmi, në rastin konkret nga shenjtërimi i normave etike, veshja e tyre me forca të mbinatyrshme, dhe nga adhurimi i paraardhësve. Siç e kanë trajtuar edhe Levy Bruhl dhe Frazer, të cilëve u referohet autori, shoqëritë pagane janë entitete transhendentale, që përfshijnë jetën dhe vdekjen, të gjallët dhe të vdekurit. Kështu, për Yamamoton, familjet, vëllaznitë dhe fiset në të drejtën zakonore të popullit tonë janë bashkësi pagane, pra bashkësi të njerëzve të gjallë dhe paraardhësve të tyre, d. m. th. , të vdekurve.
Sistemi i vlerave të Kanunit, simbas Yamamotos, përbëhet nga betimi, besa, nderi, miku-zot, ushqimi, gjaku, hakmarrja. Duke u vështruar në shtratin e një kulture pagane, në krahasim me trajtimet e deritashme, është pasuruar hapësira kuptimore e këtyre normave; duke u trajtuar ato si norma fetare, të shenjtëruara, që kanë forca hyjnore dhe është rritur numri i tyre, siç është rasti i ushqimit, që është trajtuar më vete i shkëputur nga miku dhe mikpritja.
Në këtë sistem vlerash, hakmarrja është trajtuar si akt drejtësie, si “sanksioni më i rëndësishëm për të rivendosur dhe mbajtur rendin shoqëror në një shoqëri pa autoritet shtetëror”. Dhe është e tillë sepse “njerëzit e konsiderojnë atë si një forcë të shenjtë, të ushtruar nga perënditë.”1).
Trajtim i hakmarrjes si akt drejtësie, i domosdoshëm për ruajtjen e rendit shoqëror, nuk është i ri në studimet tona të së drejtës kanunore. Që në parathënien e botimit të parë të Kanunit, Fishta, duke dashur të argumentojë këtë fakt si dhe faktin tjetër që populli ynë, edhe pse e ka këtë zakon, nuk është barbar, – akuzë që i bënin armiqtë për ta diskredituar dhe t’i mohuar aftësitë vetëqeverisëse, – ka shkruar: “Shqyptari tue vra gjaksin e vet nuk ban tjetër veçse me çue në vend nji ligj, qi ai e mban për të drejtë. Prandej, për me folë mbas pikpamjes psihologjike, veprimi i tij asht nji veprim i ligjshëm e nuk mund të quhet uhamarrme – vendetta. 2). Dhe më poshtë: “Të marrunit e gjakut buron prej mndorjeve (rrethanave, A. Ç.) të jashtme e prej t’metave t’organizimit shoqnuer t’nji kombi…” 3).
Një trajtim i tillë është edhe më i hershëm: në Konferencën e Paqes në Paris, në fund të Luftës së Parë Botërore, kur luftohej për të siguruar pavarësinë e Shqipërisë, nëpër gojë të Imzot Bumçit, kryetar i delegacionit tonë, u tha ndër të tjera se “gjakmarrja nuk përcakton barbarinë e popullit tonë, por është rrjedhojë e kushteve të veçanta objektive. 4).
Të këtij mendimi janë pothuajse të gjithë albanologët që janë marrë me këtë problem. Po përmendim: Emil Khan, C. Becker, J. Ecurcart, F. Bianconi, G. Siebertz, L. Lamouche, E. Jock, H. A. Bernatnik, R. Lane, E. Durham, I. Sullioti, J. Godard 5), G. Valentini, F. Cordignano, B. Palaj, E. Koliqi, etj.
Autorja amerikane Rose Ëilder Lane, në librin “Peaks of Shala”, një përmbledhje e shënimeve të udhëtimeve të saj në malësitë tona të Veriut dhe të Shqipërisë së Mesme, në vitin 1921, na e ka dëshmuar këtë trajtim ashtu siç ia ka shpieguar asaj në mënyrë të saktë Ipeshkvi i Pultit. Ja si shkruan ajo: “Gjakmarrja është e keqe, shumë e keqe, por është e vetmja mënyrë që imponon ligjet, të cilat janë përgjithësisht të admirueshme. – thotë prelati – Gjakmarrja nuk është një gjë jashtë ligji, siç mendojnë shumë të huaj, dhe nuk ka të bëjë aspak me konflikte e urrejtje personale. Ajo është një formë dënimi kapital, ashtu si e ka çdo vend dhe që rregullohet prej ligjeve shumë strikte” 6).
Autori tjetër amerikan, Ian Ëhitaken, në studimin e tij “Tribal Structure and National Politics in Albania, 1910-1950”, e ka quajtur gjakmarrjen “një mekanizëm publik i kontrollit shoqëror” 7).
Për të mos lejuar keqinterpretime që vërehen aty-këtu në shtyp, sigurisht nga ata që nuk e njohin mirë problemin, theksojmë këtu që për një rend shoqëror siç qe shoqëria kanunore, gjakmarrja është thjesht akt drejtësie i domosdoshëm për ruajtjen dhe funksionimin e shoqërisë; por për shoqëritë e sotme ku ekziston shteti dhe funksionon rendi gjjyqësor, gjakmarrja është një akt i shëmtuar, i egër dhe barbar.
Yamamoto e konsideron hakmarrjen si koncept kyç, i cili, i lidhur me konceptin e gjakut, na çon drejt koncepteve tjera që ndërtojnë strukturën etike të Kanunit dhe që siguron funksionimin e saj si rregullues juridik. “Koncepti i hakmarjes – shkruan ai – është elemnti themelor, i cili fuqimisht mund të nxjerrë në dritë strukturën etike të Kanunit”. 8).
Koncepti i gjakut lidhet me konceptin e mikut. Duke gjetur ngjashmëri mes konceptit kanunor të mikut dhe traditës së mikpritjes shqiptare me atë të japonezëve të vjetër, simbas teorisë marebito (miku-zot), të folkloristit japonez Orikuchi, Yamamoto i ka dhënë mikut artribute perëndie dhe e ka quatur miku-zot. Kush e fyen këtë dhe shkel rregullat e mikpritjes, fyen perënditë, të cilët zemërohen dhe hakmerren. E vetmja mënyrë për ta shmangur zemërimin e perëndive është ndëshkimi i fyesit ose shkelësit të kanunit të mikpritjes, ndëshkim që mund të realizohet vetëm nëpërmjet gjakmarrjes.
Edhe ndonjë studiues tjetër i ka veshur gjakmarrjes rrobe shenjtërie: Syrja Popovci ka shkruar: “Gjakmarrja kishte edhe elemente sakrale, pse konsiderohej që krimi i kryer gjoja cënon perëndinë, prandaj marrja e gjakut ishte një dënim i detyrueshëm.” 9). Vërtet, në traditën shqiptare miku ka një pozitë të veçantë. Më së miri, ndër të tjera, kjo na dëshmohet nga fakti që, simbas Kanunit, mund të falet gjaku i babait, i djalit të vetëm, por kurrë nuk mund të falet gjaku i mikut.
Me konceptin e mikut është e lidhur ngusht mikpritja që i bëhet atij, nga përbërësit e së cilës në këtë studim vlerësohet në mënyrë të veçantë ushqimi, që trajtohet si koncept më vete në sistemin e vlerave dhe luan një rol të rëndësishëm në funksionimin e këtij sistemi. “Ushqimi përmban fuqi shpirtërore apo magjike” 10). Duke i ofruar ushqimin mikut-zot, mikpritësi shenjtërohet.
Atributet e veta hyjnore miku-zot mund t’i kalojë ndër të tjerë, nëpërmjet fjalës së tij, që gjithashtu ka forcë mistike. Fjala e mikut-zot përmban në vetvete një shpirt, që në mitologjinë japoneze quhet Kotodoma dhe që Yamamoto e ka krahasuar me Orën e mitologjisë sonë. Fjalët e shqiptuara nga miku-zot, urimet e tij, sjellin mbarësi tek mikpritësi dhe, po kështu, edhe fjalët e urimet e këtij të fundit tek të tjerët.
Edhe konceptet e tjera të Kanunit, betimi, besa, nderi, sikurse miku-zot, lidhen nëpërmjet hakmarrjes me konceptin e gjakut, gjakmarrjen; çka do të thotë që nëse shkelen këto norma, meqë ato janë të hyjnueshme, zemërohen perënditë dhe për të shmangur zemërimin e tyre, për t’i qetësuar ata, duhet të merret haku tek dhunuesi, pra, të të jetësohet gjakmarrja.
Trajtimi i hakmarrjes si koncept kyç i jep strukturës etike vlerën e një sistemi, d. m. th. të një rregulli simbas të cilit janë vendosur dhe veprojnë pjesët e një tërësie me lidhje e marrëdhënie të caktuara ndërmjet tyre, që përcaktojnë ndërtimin e brendshëm të gjithë tërësisë. Në hullinë studimore të këtij studiuesi, sistemi i vlerave gëzon një logjikë të brendshme mendjembushëse.
Një konkluzion tjetër i rëndësishëm i Yamamotos, që ai e arriti pasi shqyrtoi në mënyrë kritike teoritë e Hobesit, Rusoit, Niçes dhe Zherardit mbi origjinën e rendit shoqëror, lidhet me origjinën e etikës dhe të rendit shoqëror në një shoqëri pa pushtet shtetëror. Në shtratin e një kulture pagane – shpjegon Yamamoto – lind e zhvillohet një shoqëri pa pushtet shtetëror me etikë dhe rend shoqëror të vetin. Etika e kësaj shoqërie ka të njëjtën strukturë si Kanuni shqiptar me sistemin e vlerave që përmendëm, i cili e konsideron hakmarrjen si akt të drejtë. Ky sistem përcaktohet nga kushti shoqëror i mosekzistimit të ndonjë pushteti gjyqësor.
Hipotezat e tij mbi strukturën etike dhe origjinën e rendit shoqëror, Yamamoto i sqaroi më tej, duke krahasuar sistemin e vlerave etike të Kanunit shqiptar me ato të shoqërisë homerike, pasqyruar në “Iliadën” dhe “Odisenë” dhe i gjeti ato të njëjta. Kodin etik të shoqërisë homerike, Yamamoto e studion në këndvështrimin e një shoqërie pa autoritet shtetëror, siç e pati studiuar edhe Platoni, të cilit i referohet. Po në këtë prizëm, ai studioi strukturën etike në tragjeditë e Eskilit e të Sofokliut, e cila, megjithëse i përket kohës kur kishte lindur pushteti shtetëror në formën e qytetit shtet-Polis, është pothuajse e njëjtë me atë të veprave homerike; gjë që e ka bërë të qartë Yamamoto në studimin e tij.
Studimi krahasimtar i Kanunit me veprat homerike dhe me tragjeditë e Eskilit e të Sofokliut merr një rëndësi të veçantë për shkencat albanologjike, në përgjithësi, dhe jo vetëm për çështjen e strukturës etike kanunore. Ai ka të bëjë me lashtësinë e gjuhës e të kulturës sonë popullore, me shtrirjen hapësinore e marrëdhëniet demografike, gjuhësore, kulturore, etj. të popullit tonë me grekët e vjetër a me popullsitë parahelenike, me një përcaktim më të mirë të rolit që ka luajtur kultura jonë në trevat ku kanë jetuar që në kohërat parahistorike të parët tonë dhe me probleme të tjera.
Nuk di ndonjë studiues tjetër të ketë bërë objekt të gjerë studimi të drejtën tonë zakonore në plan krahasues me atë të veprave homerike, siç e bëri Yamamoto. Margaret Hasluck, në vitin 1933, ka botuar në nr. 203 të revistës “Man” artikullin: “Bride-price in Albania: a Homeric parallel” (“Çmimi i nuses në Shqipëri: një paralele homerike”) 11). Ismail Kadare, në vitin 1988, ka botuar veprën “Eskili-ky humbës i madh”, ku ka folur për ndonjë ngjashmëri të etikës kanunore me etikën e tragjedive të Eskilit, në mënyrë të veçantë për gjakmarrjen.
Në ndonjë rast bile, është kritikuar një qëndrim i tillë krahasues. Njohësi dhe mësuesi në gjimnaze tona në atdhe i gjuhës greke të vjetër dhe latine, Frano Alkaj, pati përkthyer dy këngë të “Iliadës”, këngën XXII – “Vrasja e Hektorit” (1938) dhe këngën XXIV – “Varrimi i Hektorit” (1941). Në përkthimin e “Vrasjes së Hektorit” pati përdorur termin kanunor ndore :

“Hektor, o anmik i amshuem, mos m’ fol për ndore!
Se paqë s’ ka vu jo kurr luani e robi e as ujku me qingja…” (citim simbas kujtesës).
Mbaj mend që një kritik – më vjen keq që nuk e kujtoj emrin dhe revistën ku qe botuar shkrimi– e pati kritikuar ashpër përkthyesin e talentuar për përdorim të këtij termi, që simbas tij nuk kishte të bënte fare me etikën homerike. 12).
Është për t’u vënë në dukje se Yamamoto, për të ardhur tek përfundimet e tij, siç duket, i ka shfrytëzuar veprat e Homerit dhe të tragjedianëve grekë të lashtësisë në mënyrë shterruese, duke na dhënë të gjitha rastet që ai ka hasur dhe, për më tepër, duke bërë edhe klasifikime të rasteve të shqyrtuara. Yamamoto jo vetëm e b
Studimi në rrafsh krahasimtar i Kanunit, i kulturës së lashtë japoneze dhe i veprave homerike e çoi Yamamoton në përfundimin e rëndësishëm që shoqëritë pa autoritet shtetëror janë bashkësi fisnore transhedentalee fetare midis të gjallëve dhe të vdekurve, 13) dhe që kanë kodin e tyre të sjelljes, atë sistem vlerash që çekëm më lart dhe që funksinon, asht siç e përshkruam.
Hipotezat e Yamamotos shkojnë më tej: meqë baza mbi të cilën ngrihen shoqëritë pa pushtet shtetëror janë ndryshimet kulturore të tyre dhe identitetet që lidhen me to, nëse këto ndryshime humbasin, edhe pushteti shtetëror do të dobësohet, ai do të shkojë bile drejt zhdukjes, si rrjedhim i faktit të globalizimit dhe homogjenizimit të botës për shkak të marrjes së të njëjtit informacion përmes internetit, televizionit dhe shtypit. Duke humbur origjinalitetin e kulturës dhe identitetit të tyre, njerëzit do të fillojnë të shfaqin ndjenja të ngjashme, mënyra të ngjashme të menduari dhe modele të ngjashme sjelljeje. Kjo gjë mund të bjerë humbjen e bazamentit të një shoqërie me pushtet shtetëror dhe krijimin e një rendi të ri shoqëror, ku mund të mbizotërojë sistemi i vlerave të një shoqërie pa pushtet shtetëror. 14).
“Prandaj, mendoj – shkruan Yamamoto – që etika e një shoqërie të tillë pa autoritet shtetëror, e përfaqësuar nga Kanuni, nuk përbën thjesht një sistem vlerash që i përket vetëm së shkuarës, por edhe një sistem që ka lidhje edhe me të ardhmen e botës njerëzore.” 15).
Këtë vepër rëndësore për kulturën tonë dhe jo vetëm për të, e përktheu dhe e botoi me shpenzimet e veta dr. Selahedin A. Velaj, i cili ua kushtoi “të gjithë albanologëve të huaj që kanë punuar pa kursim për të ndriçuar kulturën shqiptare.” 16).

Referencat dhe sqarime :

1- Kazuhiko Yamamoto “The Ethical Structure of Kanun and Cultural Implications – Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”, f. 180.
2-Shtjefen Gjeçovi O. F. M. “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, ribotim i shoqërisë botuese “Kuvendi”, “Parathane” nga At Gjergj Fishta, f. XXXI).
3-Po aty, f. XXXII.
4-Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë: “E drejta zakonore shqiptare 1 – Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Tiranë 1999, përgatitur dhe pajisur me shënime nga Koço Nova, f. 189.
5-Po aty, f. 189.
6-Rose Ëilder Lane: “Peaks of Shala”, p. 29. (Meqë autorja nuk e jep emrin e ipeshkvit, po shënojmë këtu që ipeshkëv i Pultit në vitin 1921 ka qenë Atë Bernardin Shllaku).
7-Ian Ëhitaker: “Tribal Structure and National Politics in Albania, 1910-1950”, në botimin “History and Social Anthropology” – Tavistock Publications, London, NeË York. Sydney, Toronto, Ëellington, 1968, p. 265 and 272.
8-Kazuhiko Yamamoto, vepër e cituar, f. 155.
9-Syrja Popovci: “Gjakmarrja ndër shqiptarët dhe historiku i saj”, “Përparimi, nr. 11 / 9 / 1, f. 916. Cituar simbas: “E drejta zakonore shqiptare 1”, f. 916.
10-Kazuhiko Yamamoto, vepër e cituar, f. 160.
11-Cituar simbas Ian Ëhitaker “Tribal Structure and National Politics in Albania, 1910-1950”, në botimin “7 History and Anthropology”, Tavistock Publications, 1968, p. 290.
12-Në një përkthim anglisht, këto vargje janë dhënë kështu: “Hector, Stop! / You unforgivable, you don’t talk to me of pacts / There are no bindin oaths betëeen men and lions / – ëolves and lambs can enjoy no meeting of the minds…(Homer: The Iliad, translated by Robert Fagles, copyright 1990, Penguin books, p.550).
13-Yamamoto, po aty, f. 170
14- Hipotezën e zhdukjes së shtetit e ka parashtruar edhe F. Engels në veprën “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit” (1884), me argumentin që shteti si fenomen historik do të shuhet, kur të zhduken klasat dhe dallimet klasore, kur të jetë ndërtuar shoqëria komuniste në shkallë botërore.
15-Yamamoto, po aty, f. 181-182.
16-Pjesën e parë të kësaj vepre: “The Ethical Structure of the Kanun – Is it the Original Form of Ethics in Human Society?” (Struktura etike e Kanunit – A është forma origjinale e etikës në shoqërinë njerëzore?” e ka përkthyer, pajisur me shënime me vlera dhe botuar Romeo Gurakuqi, në vitin 2001.
* Kumtesë e mbajtur në promovimin e librit në fjale, New York, 9 tetor 2005.

At Shtjefen Gjeçovi – dëshmues i fazës arketipale të psikologjisë etnike të popullit tonë

January 27, 2015 by dgreca

Nga Anton Çefa/
At Gjeçovi lavroi në disa fusha të dijes e të artit, por kur na përmendet në kujtesë emri i tij, si një lapidar shkëqimtar na përfytyrohet Kanuni, vepra monumentale e kulturës sonë popullore. Merita e tij në kodifikimin e Kanunit qëndron në faktin se ai ka rregjistruar jo vetëm ligjet e së drejtës zakonore, por edhe “ligjet” e etikës; duke na vijëzuar një hise të dorës së parë të psikës sonë etnike, strukturën morale të shoqërisë kanunore, e cila në të njëjtën kohë është struktura më e hershme e etikës morale të popullit tonë. Tek ajo pasqyrohet gjithashtu qenia dhe qenësia e një ideali të fisëm etik. Duke na dhënë kodin e hershëm juridik dhe ngjizur me të kodin etik të frymëzuar nga ideali etik, Gjeçovi na paraqiti para botës jo vetëm si një popull i lashtë e fisnik, po edhe i qytetëruar. Në primitivizmin e vet jetësor, populli ynë vuri ligje për të rregulluar jetën e vet shoqërore, dhe një populli që krijon ligje dhe që ushqen një ideal etik është vërtet i qytetëruar.
(Marr leje të bëj një “ndërkllapa”. Atë që bëri Gjeçovi në fushën e së drejtës zakonore, e bënë më vonë në fushën e artit folklorik mbledhësit dhe botuesit e parë të këngëve të kreshnikëve, At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, të cilët i “kodifikuan” ato, duke i dhënë formën e plotë të një eposi. Ky monument i dytë madhor dhe madhështor i kulturës sonë popullore mbas Kanunit pasqyroi në fushën e artit psikologjinë etnike të popullit tonë, atë psikologji që kishte pasqyruar Gjeçovi tek Kanuni.)
“Ligjësia” psikologjike në veprën e Gjeçovit është fryma, shpirti, virtyti, ndërsa kanunësia e së drejtës është lënda, trupi, ligji. Nga virtyti lind ligji, virtyti është fryma që i jep jetë ligjit. Ligji pasqyron karakterin, virtyti e dëshmon atë. Kështu, nga Gjeçovi ne mësojmë përbërës me vlerë të psikologjisë sonë etnike drejtpërdrejt dhe tërthorazi; drejtpërdrejt nëpërmjet parashtrimit të tij të lëndës dhe tërthorazi nëpërmjet ligjeve kanunore.
Ndryshimi mes ligjit kanunor dhe normës morale qëndron në pasojat e tyre. Pasojë e shkeljes së ligjeve të së drejtës është gjyqi, dënimi; ndërsa shkelja e “ligjeve” të virtytit, mosrespektimi i tyre nuk ka gjyq, ndëshkim, por ka thjesht dënimin moral: turpin. Gjeçovi në KLD e ka sqaruar këtë çështje, duke e cilësuar shkeljen e virtyteve si shnjerëzim ose duke folur për “të falmen”, kur thotë: “Je i lirë me mbajtë burrninë tande, je i lirë me u shburrnue”.
Për ta sqaruar më mirë këtë çështje, po marrim si shembull besën, ku duket i qartë dallimi mes ligjit kanunor dhe normës morale. Gjuhësisht, leksema besë është një fjalë homonimike; ajo emërton dy dukuri krejt të ndryshme nga njëra-tjetra: besën si zakon i së drejtës kanunore dhe besën si normë morale.
Si normë e së drejtës, “besa asht një vade (periudhë kohe) lirije e sigurimi qi shpija e të vramit i ep dorërasit të tij, tuj mos i ndjekë për gjak perkohsisht e mje (deri) në vade të caktueme” . Ndërsa si virtyt ajo është thjesht mbajtja e fjalës së dhënë.
Besa si doke kanunore nuk funksionon vetëm, ajo kërkon të shoqërohet me benë. “Beja asht nji sjellje besimtare, per mjet së cillës nieri, tue dashtë me dalë së keq prej nji zhgarkimi të dhunshem, do të përkasë me dorë nji shej besimi, tuj e grishë emnin e Perendis në dishmi të së vertetës.”. Ndërsa si fjalë e dhënë, ajo është e vetëmjaftueshme; nuk ka nevojë për benë e as për ndonjë kusht tjetër. Me fjalë të tjera, për ngrënien e fjalës së dhënë nuk fajësohet e ndiqet tjetri penalisht. Pasojat janë vetëm shpirtërore: turpi a koria, a në mënyrë metaforike: faqja e zezë.
*
Përballë Çabejt, Konicës, Anton Harapit, që kanë bërë objekt të veçantë studimi psikologjinë etnike të popullit tonë; Barletit, Bardhit, Bogdanit dhe pothuajse të gjithë shkrimtarëve e publicistëve të Rilindjes dhe të Pavarësisë, dhe mjaft të huajve, prej të cilëve po përmend Valentinin, Cordignano-n, studiuesin dhe përkthyesin në anglisht të Kanunit, Leonard Fox, studiuesin japonez Kazuhiko Yamamoto, studiuesin amerikan George Fred Williams, e ndonjë tjetër që kanë dhënë mendime në këtë lëmë studimore, Gjeçovi zë një vend të veçantë, si dëshmues i strukturës etike të popullit tonë në fazën e saj arketipale, në një hapësirë të gjerë kuptimore, dhe duke u bërë kështu refernca e parë dhe më e rëndësishme për këtë fushë shkencore.
Kjo strukturë etike arketipale përfshin virtyte të tilla si burrëria, nderi, besa, ndorja, falja, mikpritja, dhe, për rreth kësaj bërthame, një varg tiparesh humane të tjera si ndjenjat e ngrohta e të pastra familjare, kulti i prindërve dhe, përgjithësisht, i të parëve, bujaria, nderimi i veçantë për të vdekurit, dashuria e pakufishme për vendin, ndjenja e mosnënshtrimit ndaj të huajit, armikut, një dëshirë e etshme për të jetuar të lirë, gatishmëria deri në vetmohim për t’i mbrojtur trojet dhe lirinë prej të huajve, karakteri luftarak, trimëria, heroizmi, nderimi dhe një ndjenjë e veçantë për armën, qëndresa në sprova të vështira përballë armikut, krenaria kombëtare, individualizmi, konservatorizmi, që profilizojnë identitetin shpirtëror të popullit tonë.
Natyrën arketipale të strukturës sonë etike e kanë vëvë në dukje edhe shumë studiues të huaj. Leonard Fox ka shkruar: “Shumica e ligjeve të pasqyruara në Kanunin e Lekë Dukagjinit janë në fakt arketipe legale, që janë ruajtur nga periudha ekstremisht arkaike të qytetërimit njerëzor”. Ai e ka vlerësuar Kanunin si “shprehja dhe pasqyrimi i karakterit shqiptar, karakter që mishëron një moral të pakompromis të bazuar në drejtësi, nder, dhe respekt për veten dhe për të tjerët”. Ndërsa studiuesi japonez Kazuhiko Yamamoto, i pari studiues nga kontinenti aziatik që ka bërë objekt studimi të drejtën zakonore shqiptare dhe i pari që, duke e shqyrtuar në rrafsh krahasues me traditën mitologjike japoneze dhe me strukturën etike të shoqërisë homerike, të pasqyruar tek “Iliada” dhe “Odisea” dhe tek tragjeditë e Eskilit e të Sofokliut, e ka trajtuar atë si sistem vlerash etike të një shoqërie pagane transhendentale dhe, duke polemizuar me hipotezat e mëparshme për problemin e zanafillës së etikës në shoqërinë njerëzore, e ka cilësuar atë si fazën fillestare të organizimit shoqëror të një shoqërie ku mungon shteti.
Lashtësinë e sistemit të vlerave etike të Kanunit tonë, natyrën e tyre arketipale, Yamamoto e ka çuar deri në pragun zanafillor. Mbasi ka kritikuar teoritë e Hobbes-it, Rusoit, Niçes dhe Gerardit për origjinën e rendit shoqëror, dhe, lidhur me të, për stadin më të hershëm të psikologjisë njerëzore, ai ka shtruar hipotezën që struktura etike shqiptare e pasqyruar në Kanunin e Lekë Dukagjinit përbën fazën e parë të etikës njerëzore.
*
Ku qëndron vlera aktuale e trajtimit të strukturës etiko-morale arketipale të shoqërisë së hershme shqiptare nga Gjeçovi? Ndërsa kanunësia e së drejtës ndryshon me ndryshimin e rrethanave shoqërore, kështu që sot nuk mund të bëhet fjalë për zbatimin e së drejtës kanunore, gjë që perëndoi që në gjysmën e parë të shekullit të kaluar, psika e pasqyruar tek kanuni dhe sidomos ajo hise e saj që ne e quajmë strukturë etike është më e qëndrueshme, më konservative. Sado e dobësuar nga rrethanat historike të pavolitshme, ajo është ruajtur në vetëdijen dhe nënvetëdijen tonë.
Historikisht ka qenë kjo traditë që e ka mbrojtur shqiptarin nga tëhuajsimi, ky synim i përgjithmonshëm dhe kjo përpjekje e vazhdueshme e pushtuesve të huaj, dhe do të jetë sot e kësaj dite fondi shpirtëror me të cilin do t’i rezistojmë rreziqeve që paraqesin tendencat globaliste të kohës së sotme.
Në mënyrë të veçantë, në periudhën e regjimit komunist, me imponimin e ideologjisë komuniste, kjo trashëgimi e vyer u sulmua nga diktatura me të gjitha format e mundshme, jo vetëm me plane e programe të planifikueme, pleniume e kongrese të bujshme, por edhe me dhunë. Siç ka shkruar Sami Repishti: “Pushkatohej ai që shtëpinë e konsideronte të Zotit dhe të mikut, burgosej e vritej ai që ruante nderin më shumë se jetën,torturohej mizorisht ai që burrnisht nuk pranonte me shpifë për shokun ose të panjohurin, internohej shqiptari që mbajti besën e dhënë ose bashkëshorti, sidomos gruaja, që nuk tradhëtonte burrin.”
Është në natyrën e shqiptarit që ta ndjejë veten më të lirë, më të plotësuar, më të realizuar, në gjirin e këtij tradicionalizmi instinktiv e njëheri gjallërues që priret gjithnjë nga e reja, drejt një perspektive premtuese të së ardhmes.
Sot e kësaj dite, është kjo traditë sa e fisme aq origjinale që na jep mundësinë të paraqitemi denjësisht para popujve të tjerë. “Pohimi ‘Jam shqiptar!’, ka shkruar Koliqi, mbetet pa veshtrim kur nuk mbështetet themelisht në pasuni të dokeve jetike. Po nuk lidhem krenín e emnit shqiptar me besë, nderë, burrní, mikpritje, d.m.th. me trashigim stërgjyshuer, sa për vetina tjera, cilado qofshin, na radhitemi në bisht të kombeve t’Europës. Në qe se në historín e qytetnimit europjan kemi shkrue ndonji kapitull, ndoshta të shkurtë e të zbetë, por që dishka vlen, kjo i detyrohet atyne vetive gojdhanore.”
Problemi i njohjes, i ripërtritjes dhe i kultivimit të vlerave pozitive të traditës dhe i shmangies së tipareve negative është faktor i nevojshëm dhe i domosdoshëm në zhvillimet e jetës shpirtërore dhe po aq një mjet i rëndësishëm në strukturimin e jetës politike, ekonomike, shoqërore, arsimore, kulturore, artistike, etj., të një populli. Njohja e substancës etike përbën një vlerë imperative. Njohja e kodit etik popullor dhe, në rastin tone, ripërtritja e tij është parakusht për ndërtimin e një filozofie të jetës kombëtare, të një edukate kombëtare të breznive të reja dhe, po ashtu, një parakusht për t’i vënë themele të sigurta ligjshmërisë shtetërore.
Në rrethanat tona të sotme, është e nevojshme dhe e domosdoshme të synojmë dhe të përpiqemi për një ripërtritje shpirtërore të popullit, në funksion të vetëdijësimit të tij lidhur me detyrat për ndërtimin e një jete qytetare të qëllimshme të frymëzuar nga idealet e larta atdhetare e shoqërore, dhe sidomos të një demokracie të shëndoshë, të cilën klasa politike nuk ka arritur dhe nuk ka dashur ta vërë në jetë. Pa këtë ripërtritje, pa këtë vetëdijësim, nuk mund të bëhet fjalë për një integrim në qytetërimin perëndimor, për t’i bërë tonat ato vlera të shëndosha që e karakterizojnë atë dhe që konsistojnë në ndërgjegjësimin e çdo qytetari për përgjegjësinë ndaj vetes, shoqërisë dhe atdheut, për çdo gjë që ndodh me të dhe rreth vetes së tij.
Është detyrë e ditës që në gjithë veprimtarinë tonë shoqërore e kombëtare të shkëlqejë gjithnjë ideali etik i etnosit tonë i mbrujtur ndër shekuj. Sepse ideali etik është atributi shpirtëror qenësor, njësia që e ushqen dhe i jep formën e njëmendtë idealit kombëtar; ai nuk është thjesht jehonë e një realiteti të dikurshëm, e një të kaluare historike, por, dhe kjo është kryesore, ai është e duhet të jetë një synim i dorës së parë për të ardhmen, një ideal që duhet të vezullojë gjithnjë mbi hapësirën shpirtërore shqiptare dhe, sidomos, mbi atë ngastër të saj të shenjtë që ne e quajmë shkurt ndërgjegje kombëtare dhe që është aspiratë dhe njëheri krenari, vetëmohim dhe njëheri heroizëm për secilin prej nesh. Kur misionari aktiv i Foreign Office-s, Edmund Spencer, që vizitoi Shqipërinë në vitin 1847, shprehej:“Shqiptarët tregojnë çdo virtyt social që dallon banorët e vendeve më të qytetëruara” ose kur F. S. Douglas që, si shoqërues i lordit anglez Frederik North, vizitoi Ali Pashë Tepelenën , më 1811, shkruante: “Shqiptarët i kanë të gjitha cilësitë që përgjithësisht përbëjnë embrionin e një kombi të madh”, ata sigurisht kishin parasysh ndërtesën fisnike shpirtërore të popullit tonë dhe, në vijë të parë, atë ideal që i jep dritë asaj ndërtese, idealin e lartë etik të popullit tonë, si faktor parësor për ekzistencën e një kombi, njëmendësinë shpirtërore që përbën njësinë e matjes, etalonin që formëson dhe përcakton dimensionet e një kombi. Një popull që e humb atë shkon drejt shkombëtarizimit; dhe, në ditët tona, e përpin globalizmi ndërkombëtar. “Shpirti dhe gjenia kombëtare, ka shkruar Noli, janë ato që e ndajnë (dallojnë) një komb nga tjetri, dhe këto duhen mësuar dhe lëruar, në qoftë se një komb s’do vdesë. Orën që i humbi, është i vdekur”, sepse “pas vdekjes morale, vjen vdekja fizike.” Prandaj, problemi i strukturës morale etnike, i idealit etik që e përshkon atë, si përbërës i qenësishëm i një ndërgjegjeje të shëndoshë kombëtare, është i lidhur ngusht me fatet e popullit dhe të atdheut.
Duhet të pranojmë që populli ynë sot po përjeton një krizë të thellë morale tepër të rrezikshme për të sotmen dhe sidomos për të radhmen. Nuk mund të çlirohemi prej saj, nëse nuk përpiqemi të përtrijmë atë çka ka mbetur prej tharmeve shpirtërore të së kaluares, të ripërtrijmë ato çka janë venitur apo shuar krejt dhe të hedhim sytë drejt së ardhmes, duke u përpjekur për fisnikërimin e njeriu tonë.
Megjithëse edhe në këtë periudhë që po futet në histori me etiketën e një tranzicioni deshtak drejt një demokracie të vërtetë, shoqëria shqiptare nuk arriti të jetësojë një ripërtëritje aq të dëshiruar të traditave të vyera shpirtërore, populli ynë, që i ka bërë ballë përpjekjeve shekullore asimiluese të të huajve shumë më të fuqishëm se ai; ky popull që ka ruajtur gjuhë e zakone, ky popull që ka plazmuar një individualitet etnik original, duke u kapur me xhelozi pas traditave, ky popull është i aftë për një zgjim shpirtëror të tillë që, duke bërë të veten atë çka të mirë na ofron qytetërimi perëndimor, i filtruar gjithnjë në filtrën e psikës sonë, të ripërtërijë atë substancë etike të fisme të trashëguar prej të parëve dhe të dëshmuar nga Gjeçovi. Është pikërisht kjo traditë e qenësishme shpirtërore kushti ekzistencial i mbijetesës dhe i afirmimit tonë me dinjitet në gjirin e kombeve të tjera.