Analizë gjeopolitike nga Rafael Floqi
I. Një kthesë e re strategjike: SHBA si forcë e vetme mbi botën
Në vitet e fundit, Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë filluar të ndjekin një rrugë të re gjeopolitike, që dallon qartë nga idealet e rendit liberal ndërkombëtar të pas Luftës së Dytë Botërore. SHBA nuk po shkon thjesht drejt një izolacionizmi apo tërheqjeje, por drejt një forme të re të unipolarizmit – një rend botëror ku ajo do të vazhdojë të jetë fuqia dominuese, por jo më si prijëse e konsensusit global, por si aktore e vetme, që vepron sipas interesave të saj dhe jashtë kornizave të institucioneve të mëparshme ndërkombëtare.
Kjo qasje e re nuk nisi me Donald Trump-in, por u përshpejtua nën presidencën e tij. Megjithëse ai shpesh përshkruhej si devijim, politikat e tij – si tërheqja nga marrëveshjet ndërkombëtare, tarifat ndaj aleatëve dhe përçmimi i institucioneve multilaterale – ishin simptoma të një kthese më të thellë. Kjo kthesë lidhet me forcimin e pozicionit strukturor të SHBA-së në ekonomi, ushtri dhe teknologji.
Në aspektin ekonomik, SHBA-ja ka përparësinë e një tregu të brendshëm të fuqishëm dhe relativisht të pavarur nga tregtia ndërkombëtare. Përdorimi global i dollarit amerikan i jep Uashingtonit një fuqi të jashtëzakonshme për të vendosur sanksione dhe për të ndikuar në rrjedhat financiare ndërkombëtare. Ndërkohë, SHBA është bërë eksportuesja më e madhe e energjisë dhe furnizuesi më i rëndësishëm i ushqimeve në botë – një aset strategjik në një botë që po përballet me paqëndrueshmëri të zinxhirëve të furnizimit dhe kriza mjedisore.
Në aspektin ushtarak, Shtetet e Bashkuara janë ende të vetmet që mund të zhvillojnë operacione të mëdha globale. Aleanca e NATO-s dhe prania e përhershme ushtarake në të gjithë botën, që përfshin më shumë se 70 shtete, e bëjnë Uashingtonin shtyllën e arkitekturës së sigurisë ndërkombëtare. Asnjë fuqi tjetër – as Kina dhe as Rusia – nuk mund të rivalizojnë në këtë aspekt.
II. Rendi liberal në krizë dhe rritja e forcave autokratike
Rendi liberal ndërkombëtar, i ndërtuar fillimisht për të shmangur një tjetër Luftë Botërore dhe më pas për të përballuar kërcënimin komunist gjatë Luftës së Ftohtë, doli triumfues në fund të shekullit XX. Por sot, ai është në krizë të thellë. Ai ishte një rend i bazuar në vlera të përbashkëta – demokraci, tregje të hapura, institucione multilaterale – të mbështetura nga forca ekonomike dhe ushtarake amerikane.
Problemi i këtij rendi nuk qëndron thjesht te braktisja nga SHBA, por edhe te mënyra si ai i integron rivalët. Përpjekja për ta përfshirë Kinën dhe Rusinë si “aktorë përgjegjës” brenda këtij rendi, çoi në fuqizimin e tyre ekonomik e teknologjik, gjë që më pas u përdor për të sfiduar vetë rendin që i mundësoi ngritjen. Rusia ka përdorur pasuritë e saj natyrore dhe mjetet hibride – nga sulmet kibernetike deri te ndërhyrjet zgjedhore – për të minuar demokracitë perëndimore. Kina ka ndërtuar një sistem autoritar dixhital dhe ka filluar të eksportojë këtë model përmes teknologjisë 5G, inteligjencës artificiale dhe platformave të propagandës.
Ndërkohë, aleatët tradicionalë të SHBA-së kanë dobësuar fuqinë e tyre relative. Evropa Perëndimore dhe Japonia kanë ulur shpenzimet për mbrojtje, ndërsa janë bërë gjithnjë e më të varura nga Kina për eksportet dhe energjinë. Mospërputhja mes varësisë së tyre ndaj sigurisë amerikane dhe politikave të tyre të buta ndaj autokracive i ka bërë këta aleatë më pak të besueshëm.
Institucionet ndërkombëtare gjithashtu kanë humbur efektivitetin. Organizata Botërore e Tregtisë, Kombet e Bashkuara, madje edhe aleanca si G7, shpesh janë penguar nga vendimmarrja e ngadaltë ose nga influenca e shteteve autokratike që i përdorin këto platforma për të bllokuar reformat.
III. E ardhmja teknologjike dhe një rend i ri amerikan
Në horizont shfaqen dy forca transformuese që do ta përcaktojnë rendin e ardhshëm global: teknologjia dhe demografia. SHBA është më e përgatitur për të përfituar nga këto zhvillime sesa rivalët e saj. Me një popullsi më të re dhe rritje të qëndrueshme, Shtetet e Bashkuara do të kenë avantazh demografik kundrejt Evropës, Kinës dhe Rusisë, që po plaken me shpejtësi. Ndërkohë, automatizimi, prodhimi i decentralizuar dhe teknologjitë e energjisë do ta bëjnë SHBA-në më pak të varur nga zinxhirët globalë të furnizimit dhe më të aftë për të vepruar në mënyrë të pavarur.
Kjo vetëmjaftueshmëri strukturore do t’i japë SHBA-së mundësinë të ndërtojë një sistem të ri, ku ajo nuk e ndan barrën me aleatët dhe nuk kërkon më konsensus ndërkombëtar. Ky rend i ri mund të jetë më i ngushtë, më selektiv, më transaksional – ku SHBA zgjedh partnerët sipas interesit strategjik dhe jo sipas përkatësisë ideologjike apo përkushtimit institucional.
Kjo strategji mund të jetë më efikase në ndalimin e kërcënimeve nga Rusia, Kina dhe të tjerët, por mbetet e rrezikshme: e vetme, SHBA rrezikon të tejzgjatet dhe të humbasë legjitimitetin moral që e ka ndihmuar të udhëheqë botën për dekada. Nëse e braktis rendin liberal pa ndërtuar një alternativë të qëndrueshme, ajo mund të përballët me një botë më të fragmentuar, më të dhunshme dhe më pak të qëndrueshme.
Si përfundim, SHBA ka hyrë në një fazë të re të historisë së saj ndërkombëtare, ku nuk ka më një rival të barabartë, por as nuk ka më një rend të qëndrueshëm që ta mbështesë. Pyetja thelbësore nuk është nëse SHBA do të udhëheqë, por si do të udhëheqë: si kampione e rendit liberal apo si superfuqi e vetme që vepron sipas interesit të saj?
“Një superfuqi që vepron vetëm, mund të fitojë luftëra – por pa ide që bashkojnë, nuk ndërton dot paqe.”
Zgjedhja do të përcaktojë fatin e rendit global për dekadat që vijnë.