…Megjithatë, pas leximit të romaneve dhe tregimeve të tij, jo vetëm që nuk e urrej atë, por unë dua që ai të fitojë çmimin Nobel në letërsi për vitin 2013. Më lejoni t’iu shpjegoj pse./

Nina Sabolik/

Unë duhet ta urrej Ismail Kadarenë. Duhet ta urrej sepse unë jam maqedonase dhe ai është shqiptar, e popujt tanë kanë qenë armiq prej shekujsh dhe kanë qenë në luftë para 12 vitesh. Duhet ta urrej, sepse në një takim ndërkombëtar të kohëve të fundit të qendrës PEN në Bled të Sllovenisë, ai ishte i vetmi që refuzoi të firmosë një peticion, i cili kërkonte njohjen e emrit të Maqedonisë (emri i saj konstitucional) — një peticion i firmosur nga të 70 anëtarët e PEN Qendrës, përfshirë edhe pesë anëtarët e tjerë shqiptarë. Duhet ta urrej Kadarenë sepse, siç duket, ai ka bashkëpunuar me regjimin e Enver Hoxhës dhe nuk ka protestuar sa duhet kundër mizorive të komunizmit—mizori të ngjashme me ato të komunizmit jugosllav, që ka bërë kërdinë në familjen time për më shumë se tri breza. Megjithatë, pas leximit të romaneve dhe tregimeve të tij, jo vetëm që nuk e urrej atë, por unë dua që ai të fitojë çmimin Nobel në letërsi për vitin 2013. Më lejoni t’iu shpjegoj pse.
Kadare ka lindur në vitin 1936 në Gjirokastër, një qytet i vogël, si qytet zanash e përrallash, në malet e Shqipërisë jugore. Ky vend, i ka shërbyer atij për disa nga romanet e veta duke përfshirë edhe “Kështjellën” (1970). Ai qytet është gjithashtu, si për ironi, edhe vendlindja e Enver Hoxhës, diktatorit komunist të Shqipërisë. Kadareja ishte anëtar i parlamentit komunist për më shumë se pesëmbëdhjetë vjet, para se të kërkonte azil politik në Francë më 1990, pesë vjet pas vdekjes së Hoxhës dhe në prag të shpërbërjes së komunizmit në vitin 1991. Ai punoi edhe si kryetar i një instituti kulturor që mbikëqyrej nga afër prej gruas së diktatorit dhe krahut të tij të djathtë, Nexhmije Hoxha. Kadare botoi edhe romanin “Dimri i Madh” (1977), si një himn për udhëheqjen e Hoxhës dhe shkëputjen e Shqipërisë nga Rusia staliniste, në vitin 1961.
Nga ana tjetër, shumë prej librave iu ndaluan gjatë tridhjetë viteve që ai kaloi si shkrimtar në Shqipërinë komuniste. Midis tyre ishte padyshim romani i tij më të mirë, “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” (1981), që tërheq një paralele të qarta mes regjimit të Hoxhës dhe një vendi imagjinar ku ëndrrat ‘shihen’ si shenja të disidencës politike. Megjithatë, në dritën e të gjitha këtyre, ai jo vetëm që mbijetoi, por lulëzoi në një vend ku shkrimtarët internoheshin, burgoseshin, ose ekzekutoheshin për vepra me gabime shumë më të vogla ideologjike. “Kështjella” si disidencë e Kadaresë është alegoria e një alegorie. Në zemrën e saj, ajo nuk është vetëm një kritikë e komunizmit, por edhe një reflektim mbi relativitetin kulturor të përfaqësimit historik.
…Jeta politike e Kadaresë nuk paraqet një kufi të qartë midis komunistëve “të këqij” dhe kundërshtarëve “të mirë”. Në vend të kësaj, në “fiksionin” e tij, Kadare përdor lentet e historisë për të treguar natyrën e ndërtuar të mospajtimit politik në përgjithësi.
Kronikani politikisht oportunist tek “Kështjella”, për shembull, ndërton historinë e përplasjes mes ushtrisë osmane dhe armikut shqiptar, që tregon në fakt përleshjen mes komunistëve dhe kundërshtarëve të tyre.
Të ishe shkrimtar në Shqipërinë komuniste duhet të ketë qenë e ngjashme me të qenit një kronikan në një ushtri të madhe Lindore në ditët e Perandorisë Osmane. Portretizimi që i bën Kadare Tursun Pashës, komandant i ushtrisë osmane tek “Kështjella” i ngjan Enver Hoxhës dhe diktatorëve ushtarakë kudo…
Një tjetër element i kritikës së Kadaresë ndaj regjimit të Hoxhës është sulmi i tij mbi idenë e denacionalizimit.
Është më shumë ideologjia se sa lufta që mund ta thyejë një komb.
“Ju nuk mund të thoni se e keni pushtuar një vend, derisa të pushtoni qiellin e tij”. Ashtu si edhe komunizmi, i cili erdhi përmes revolucioneve të përgjakshme dhe në fund dështoi, ushtria osmane nuk mund të thyejë mbrojtësit shqiptarë vetëm me forcë; është populli, mendjet dhe zemrat e tyre që janë kështjella e vërtetë e një kombi.
Kjo është një temë, të cilës Kadare i rikthehet sërish në romanin e tij të fundit “Aksidenti” (2010), gjë që gjurmon ndikimin korruptiv të vlerave të shtrembëruara perëndimore në Evropën juglindore postkomuniste. Tek “Aksidenti”, megjithatë, armiku nuk është një diktator komunist, por sulmi ideologjik i vlerave të padiskutueshme perëndimore, që në emër të lirisë kanë prishur thelbin moral të Shqipërisë postkomuniste.
Për Kadarenë, mënyra e vetme për t’i bërë ballë një diktature, qoftë komuniste, koloniale, apo neokoloniale, është luftimi i saj nga brenda, në brendësi të shpirtit të saj.
Ndryshe nga autorët e tjerë disidentë nga regjime të ndryshme diktatoriale, Kadare nuk sheh dritë në fund të tunelit historik.
Nuk ka shpëtim nga cikli i përjetshëm i grindjes dhe pajtimit. Lufta vazhdon në mënyra ndryshme. Nuk ka shpëtim në anën tjetër të vijës kufitare, as në vijën e frontit të një revolucioni fisnik…
Këtu qëndron shpjegimi i ngurrimit të Kadaresë që të nënshkruante peticionin e delegacionit të Shkupit për të njohur emrin e Maqedonisë – si një gjest politik; peticione të tilla janë të pashmangshme, duke i kërkuar dikujt të pozicionohet me një nga anët: “Ose je me ne, ose je me ata”, siç thoshte George W. Bush. Roli i shkrimtarit nuk është të zgjedhë mes fraksioneve ideologjike ndërluftuese, duke u shërbyer kështu interesave të njërit apo tjetrit, por që të angazhohet në një kritikë të sinqertë e të plotë të secilit dhe në fund të fundit, të tërheqë vëmendjen për atë që ne të gjithë kemi të përbashkët – humanizmi ynë.
Të gjitha kundërshtimet ndaj nominimit të Kadaresë për çmimin Nobel rrjedhin nga një burim i vetëm: paaftësia e një audience perëndimore për të lënë pas provincializmin e vet kulturor dhe të vlerësojë një shkrimtar që nuk përshtatet me stereotipin e letërsisë botërore, siç e përshkruan atë James English.
I pari prej këtyre kundërshtimeve, ideja se Kadare nuk ishte disident dhe që ai bashkëpunoi me regjimin e Hoxhës, buron nga një kuptim tipik perëndimor i disidentit antikomunist, si një figurë e zëshme, si Solzhenici, që e botoi veprën e tij mospajtuese me regjimin dhe pastaj emigroi drejt Perëndimit të ndritshëm e të lumtur – një version Hollivudi (ky) i disidentit të Evropës Lindore.
Kadareja, nga ana tjetër, u takon turmave të padukshme që u rezistuan regjimeve diktatoriale nga brenda, një gjë shumë më e frikshme dhe heroike. Kadare mbijetoi për më shumë se dyzet vjet duke i botuar romanet e tij të heshtura e antikomuniste nën hundën e diktatorit stalinist, Enver Hoxha. E vetmja gjë që do ta bënte atë më shumë hero do të ishte nëse ai do të kishte vdekur nën persekutim (një mundësi konstante kjo) dhe t’i kishte botuar tregimet e tij heretike nga vetë qielli.
Kadare ka guxuar të sulmojë atë “lopë të shenjtë” të ideologjisë perëndimore të lirisë. Ai ka guxuar të tregojë se liria që pati sukses mbi komunizmin, nuk ka qenë përfundimi i lumtur që shtypi perëndimor përshkruante të ishte, në fakt, ajo mund të jetë edhe më keq se vetë komunizmi.
Kundërshtimi i dytë u dha nga askush më shumë se orakulli i shijes letrare Perëndimore, kritiku James Wood i “The New Yorker”. Ai pati kritika për romanin “Aksidenti” të Kadaresë, duke e cilësuar atë si një alegori të burgosjes së lirisë, që duket të jetë tirania e re postkomuniste.
Shtypi perëndimor, që nuk kishte asnjë problem të ngrinte në qiell virtytet e prozës së Kadaresë, ndërsa ai ishte duke minuar në heshtje armikun e tyre ideologjik – madje e kritikuan atë se ishte shumë i qetë e shumë delikat në sulmet e tij – papritmas beson se alegoritë e tij janë shumë të dukshme dhe jo mjaft delikate.
Kundërshtimi i fundit u shpërfaq nga “The New York Sun” në vitin 2005 dhe thoshte që veprat e tij janë shumë opake dhe shumë të vështira për t’u përkthyer, vendi i tij shumë i largët dhe i njohur për keq nga audienca perëndimore që duhet ta kuptojë (lëre pastaj ta vlerësojë). Ky kundërshtim rrjedh nga i njëjti lloj vetëpërqendrimi perëndimor që e bën të vështirë të imagjinohet, Kadareja si një kritik shumëdimensional i ideologjive kontradiktore.
Konteksti i historive të tij nuk është vetëm Shqipëria në pika të ndryshme në histori, ajo është ne-lexuesit dhe botët që kemi krijuar në mendjet dhe zemrat tona. Gjuha e tij, ndërsa është poetike dhe me të vërtetë e vështirë për t’u përkthyer në të gjithë madhështinë e saj energjike, e ruan fuqinë e vet edhe në përkthimin e dyfishtë – të tilla si “Kështjella”, që është përkthyer në anglisht nga frëngjishtja, e jo nga shqipja origjinale. Leximi i letërsive të përkthyera, si kontakt me askënd tjetër përveç vetes, gjithmonë kërkon një sasi të caktuar përpjekjesh intelektuale; të heqësh dorë nga një shkrimtar thjesht sepse ai tingëllon i huaj, nuk është vetëm një akt i përtacisë, por edhe një humbje për ne si qenie njerëzore individuale dhe si komunitet njerëzor.
Së fundi, për të ardhur sërish tek çmimi Nobel, ato Oskarët e botës letrare, çfarë do të thotë idealizëm sot?
Idealistët nuk janë njerëz të cilët jetojnë në një kullë fildishi, duke parë përmes dritares së tyre të ngushtë qiellin, e duke parashikuar një botë të qetë, të paqtë e me lumturi. Idealistët janë shpesh të çuditshëm dhe nganjëherë të çiltër e mizantropë…
Për Kadarenë, të vazhdoje të shkruaje kritika të zymta, por të sigurta të një të kaluare të largët komuniste, do të kishte qenë mënyra më e lehtë, ajo do të kishte çimentuar reputacionin e vet si një shkrimtar i madh i Evropës Lindore, i cili kritikoi komunistët. Në vend të kësaj, ai zgjodhi të komentojë mbi gjërat që janë të pakëndshme, për atë po aq sa edhe për ne, që ngrenë pyetje më shumë se sa përgjigjen, që nuk kanë asnjë zgjidhje në të tashmen dhe ndoshta as në të ardhmen. Ky është idealizmi. Dhe kjo është arsyeja pse ai duhet të fitojë çmimin Nobel 2013 në Letërsi…