(Festim Liti, “Valsi i Vdekjes”,poezi, prozë, publicistikë, Tiranë-Larisa, 2014)/
Nga Kolec TRABOINI/
Festim Liti është një emigrant që tashmë i ka kaluar dy dekada jashtë atdheut dhe ka prekur tërë kontinentin e me odisenë e tij. Me prirje letrare që në rini, por pa mundur të botojë në shtypin e kohës, sepse “biografia politike” ka qenë plaga e vuajtja e shumë e shumë shqiptarëve të ndaluar në shkollim dhe krijimtari. Festim Liti, i ndaluari i diktaturës fillimisht shkoi emigrant në Gjermani. Tentoi të qëndrojë në Francë, dhe pasi aventura e arratisjeve nëpër kufijtë europianë nuk i rezultoi me sukses, sepse edhe largësia e lodhi, preferoi Greqinë, kështu që u vendos në Larisa ku pati mundësinë të bashkohej edhe me familjen.
Në një nga ditët e zakonshme të punës, në një qytet ku kishte pak shqiptarë, gjen në në një kioskë ku shitej shtypi, një gazetë “Egnatia”. Një gazetë në gjuhën shqipe dhe iu duk se po takonte atdheun. Menjëherë i shkruan kryeredaktorit në Athinë që ishte miku i tij i rinisë dhe që është autori i këtyre radhëve. Që atëherë Festim Liti u bë një nga bashkpunëtorët kryesorë të gazetës dhe korrespondenti i saj për Larisën. Janë të shumta shkrimet e Festim Litit në gazetën “Egnatia”, reportazhe, përshkrime, poezi, gjithashtu ai është një nga autorët e përfshirë në albumin poetik të emigrantëve “Balada e largësive” botuar në Athinë në vitin 1995.
Mbylljen e “Egnatias” e priti me dëshpërim, por ndërkohë kishin dalë gazeta të tjera shqipe në Athinë. Afrohet me klubin e shkrimtarëve “Drita” në Athinë dhe revistën “Pelegrin” ku është një nga anëtarët më aktivë.
Boton librin e parë “Shtëpinë e kam në një pikë lot”- monografi, dhe këtë vit sjell librin e tij të dytë “Valsi i vdekjes” – poezi, tregime dhe publicistikë.
Janë krijime të dy dekadave, subjekte të qëmtuara me kujdes e të limuara me pasion. Një libër në kaq vjet mund të duket pak, por kur e lexon e ndjen se skalitja e vargjeve dhe e fjalës ka dashur kohën e vet. Si një gurgdhendës i mirë që nuk e vë gurin në mur pa e latuar në atë mënyrë që të mos e lëvizë më as koha, por as lëkundjet e tokës.
Poezitë e Festim Litit mund të themi se kanë katër karakteristika: kanë ndjesi, kanë figuracion, kanë mendim dhe janë lakonike, çfarë të bën t’i lexosh me kënaqësi dhe të kesh po atë ndjesi edhe kur t’i lexosh sërish. Festim Liti si autor i shmanget dy elementëve që e bëjnë poezinë të lodhshme: retorikës dhe pasthirrmave, të cilat vihen re në disa autorë që rreken të bëjnë emër duke buçitur më shumë sesa duke medituar. Atdhedashurinë e gjen tek vargjet e Festim Litit siç e gjen lexuesi tek Manushaqja e Naim Frashërit, të thjeshtë e të brishtë, por edhe me një metaforë që të ndez imagjinatën për të bukurën e të mirën. Janë 55 poezi në tre cikle që kanë një gjeografi vendesh krijimi që kalon shtetet e Europës në kalim kufinjsh, “Baladë për rininë e vrarë” – Tuluzë 1992, “Dilemë” -Nyrenberg 1992, “Kurbeti” në Larisa 1993, por edhe “Në kopshtin e huaj” në Naples, Florida të Amerikës 2013 ku ai është gjendur si vizitor, ashtu siç ka edhe poezi shkruar në Tiranë vitet e fundit, ku vjen më shpesh tashmë, sepse sa më shumë shkon mosha aq më shumë malli për atdheun të tundon.
Poezia e Festim Litit është intime, si një bisedë në një distancë të afërt, ta zëmë me veten, me një mik a me një shok, me një vajzë a me një lule, me një pëllumb apo me një pemë lule në oborrin e shtëpisë. Edhe kur poezitë kanë karakter shoqëror, pra që vijnë jo nga një mundim a brengë personale, por nga një hall që u ka rënë shumë njerëzve në shpinë, ai mbetet në kufinjtë e njeriut që edhe zemërimin e ka të butë. Një zemërim që të thërret për t’i ndryshuar gjërat, sepse kësisoj nuk shkojnë. Të duken si fjalët e pleqve të urtë që edhe zemërimin e kanë si urtësia e syve melankolikë. Edhe kur shfaqet ky zemërim me të keqen nuk gjen urrejte, sepse fjalën e konsideron si një medikament për shpirtin e argasur të njeriut.
Do ta konsideroja poezinë e protestës të Festim Litit si fjalët e këshillat e një Bude të mençur që mediton thellë, që i flet të nesërmes, që sheh dritë atje ku të tjerët kanë ngecur: /tek tingujt hyjnorë mbështeta ballin/ e ndjeva qetësi, qetësi./
Ka vargje të dëshpëruara për fatin e mërgimtarëve të varfër, të cilët ndoshta më shumë se askush janë pranë natyrës, në rastin tonë pranë pëllumbave që i ushqen me varfërinë e tij, që ndonjëherë i duhet t’u kërkojë ndjesë atyre që janë simboli i paqes, duke iu drejtuar:/ Më falni, o fluturakë fisnikë,/sot s’mund t’iu pres jam me nxitim!/ Tej, tek katedralja hijerëndë,/ një dorë prifti do të puth, /për të marrë një rracion ushqim…/
Poezia herë-herë mbështetet në imagjinatë e abstragim nga realiteti duke të futur në botë misterioze, gjë që tregon se autori parapëlqen edhe poezitë me ide filozofike e me një mendim jo të drejtpërdrejtë, siç është poezia “Njeriu pa kokë” për një njeri që kish bërë një jetë pa patur kokën e vet mbi supe dhe në dëshpërim në fund të jetës lutet: / Më ndihmoni, o njerëz!/Presidentë qofshi a ministra,/deputetë, lypsarë, zuzarë a kusarë,/ diku po e gjetët ma thoni./ Nuk dua sytë, veshët apo gojën,/as dhëmbët nuk i dua se ishin proteza,/por trurin, ju lutem, të ma ktheni,/për të vajtur i lumtur në varreza…/
Padyshim kjo poezi është ndër më të bukurat, sepse është edhe e veçantë, nuk është një temë që e gjen të rrahur përditë, nuk është përgjërim, por një mendim i thellë se çfarë në të vërtetë është më e çmueshme për njeriun në jetë e çfarë kemi humbur nëse nuk kemi ditur të jemi vetvetja, por njerëz me mendje të shartuar e të budallepsur nga politika e ditës. “Fabul makabre” është një poezi e kësaj natyre që përgjithëson nëpërmjet subjektit mistik, ikja e dy kufomave nga morgu. Të duket misterioze në plan të parë, sikur ke të bësh me një ngjarje vërtet makabre, por që përfundon me një grotesk të goditur dhe e bën poezinë një krijim të realizuar me mjeshtëri. Pasi po përpiqeshin të zgjidhnin misterin e ikjes së kufomave zbulojnë se ata kishin vjedhur vetëm kasafortën e spitatit, ndaj: / Vetëm atëherë ministrat e deputetët,/morën frymë të lehtësuar./ O Zot, sa me fat jemi,/ç’do mbetej për ne,/sikur të vidhnin arkën e shtetit?!/.
Poezia është shkruar në korrik 2013, po a nuk jemi në realitetin e sotëm kur dikush e ka vjedhur arkën e shtetit? Poezia e mirë është ajo që edhe pse i referohet një kohe apo një ngjarje, vlen edhe për kohë të tjera, ka forcën si të veçantës por edhe të përgjithësimit. Tek Festim Liti i gjen këto sepse ai punon me kujdes me poezinë, e qëmton me kujdes vargun, punon me idetë, është i kursyer në vargje dhe siç tërë jetën ka qenë një mekanik tornitor i mire, bën punë të imta, i jep metalit formë dhe vargut bukuri e hijeshi.
Kam kënaqësinë të jem personazh i Festim Litit në një poezi, “Kupëz malli”, shkruar në 1995 kur bashkë punonim për gazetën e emigrantëve shqiptarë “Egnatia” në Greqi. Një poezi me ndjesi të thellë për shokun e rinisë, por edhe bashkvuajtësin në mërgim, në prag të një fluturimi të ri përtej oqeanit: por sado larg të ikim me mërgimet tona shpirti na mbetet në Atdhe: / Ndërsa “kuajt e tu të bardhë”, jele-harlisur,/ me trok të rëndë rendin drejt moskthimit./ Ma thotë zemra, vëlla, ma thonë yjet,/ ma thotë hëna tek lan faqet burimeve/ta pimë bashkë në këtë mbrëmje ndarje, /një kupëz-malli me nektar Shqipërie!/
Titulli i librit është marrë nga një letër dërguar radio Tiranës në vitin 2000, me mallin e zjarrtë e tundimet e mërgimeve të gjata, por do të thosha se i tërë libri është një vals i bukur i emigrantit dhe poetit Festim Liti në tërë skajet e kontinentit. E të vazhdosh të vallëzosh deri në fund të jetës me bukurinë e fjalës dhe të tingujve të jetës është një gjë e bukur, çka do të thotë se jeta edhe në hallet e mergimtarit ka bukuritë e veta e mbi të gjitha e ka një kuptim madhështor, ajo që dikur më ka shkruar në një letër Festim Liti për kohën kur ka qenë në Frankfurt e ku u thoshte punëdhënësve “Zotërinj, jam i fuqishëm. E shes lirë krahun tim. Por shpirtin tim nuk e shes!” Poeti Festim Liti e ruajti shpirtin e tij kudo ku punoi e u robëtua si emigrant, e mblodhi copëza- copëza me fjalë e me vargje, me bulëza vese e djerse, e plot nostalgji e dashuri e solli dhe e vendosi si buketë me lule në parzmin e Atdheut të vet.
19 shtator 2014