Nga Gezim Llojdia/Iku për tu bere i padukshëm përgjithnjë. Poeti,shkrimtari,piktori dhe njeriu Luan Hysni Toto .Për krijuesit e Vlorës është një dite dhimbje. Luani mbajti gjalle Klubin e shkrimtareve ‘Petro Marko”për disa vite me radhe me kontributin e tij financiar. Lamtumire njeriu i mire Luan Toto .Emri dhe krijimtaria juaj kane vend mes nesh.
Njohja me Luanin.Në të vërtetë brenda atyre telajove arti shkrihej e gufonte,lëvizte plot nur bukurie,ngjyra e kolorit. Pyeta dhe më thanë se ka qenë dizinjator dhe ka mësuar nga artistët e këtij qyteti, sepse Vlora ky qytet në vitet 70 përjetoi faktorët në historinë e saj. Luftën e çmendur të klasave që asgjëkund si këtu nuk bëhej, por edhe disa shkolla, që morën jetë si shkollën e pikturës vlonjate, të këngës vlonjate dhe të futbollit, ose më qartësisht të sportit vlonjate. Mirëpo një pasdite vere me zagushi ne po rrufisnim kafe me akull në lokalin qendrës tregtare “Riviera”, atje në Skelë, ishte një ditë që po mbyllej dhe në tavolinë gjeta poetin e këtij lëmi shtruar Emiliano Stefa, gazetarin Vangjel Sako dhe Luan Toto.
Mendova se ky i fundit për nga rastësia gjendej në një tavolinë me krijues, sepse në tru më ishte ngulitur ideja, dikush kishte shpifur në kohë të qepës se ai ishte një amator. E pyeta a hapte më ekspozita dhe më buzëqeshi. Në të vërtetë Totot, unë i kam pas ditur se janë nga krahina ime më saktë nga Kurveleshi i sipërm, Progonati, Totat me emër dhe me dije, dhe Luani ishte nga ajo derë por e largët e famshme dhe bukurish e bukur nga ajo zonë malore, ku guri është mbizotëruesi me njerëz të leshtë siç i themi ne këtej nga qyteti ynë jugor. Luani ndërkaq shkoi diku dhe më solli një libër me plot 400 fletë me një titull impresionant, që dikur edhe unë e kisha përdorur një thënie të bektashinjve shqiptarë:” Dielli lind atje ku e perëndon”, mirëpo Luani e kishte zgjedhur disi të veçantë titullin e romanit të vetë historik njëfarë soji kështu:”Dielli perëndoi në lindje” dhe nuk kishte të bënte fare me historinë e bektashinjëve por me historinë dhe ngjarjet tragjike të viteve të para të çlirimit që jetuan ato vite në këtë qytet, ku tërmeti i luftës së klasave ishte ndoshta më i pamëshirshmi sepse këtu këta ishin më fanatik se Papa, pra më komuniste se Marksi më komunistë se vetë e Stalini pa le Enveri.
Pa shqyrtuar librin do të them disa imtësira për autorin,piktorin dhe shkrimtarin dramaturg Luan Toto. Luani thamë se vjen nga dera e Totve. Mirëpo në kujtimet e tij Irfan Bregu, poet dhe gazetar e pedagog shprehet se që kur ishte nxënës në gjimnazin “Ali Demi”, ai dallohej në të gjithë djemtë e talentuar në fushën arteve. Pra Luani thotë gazetari i mirënjohur Bregu ishte në krye,madje edhe në artet pamore. Një shqyrtim të këtillë unë e shikoj si një dritare të vlefshme dhe për ti dhënë një përgjigje atij, që e përshkroi si një amator,atij që hodhi një grusht hi dhe krisi e iku si zuzar nëpër natën e tij,në botën e tij të mjegullnajave që jo pak herë kanë mbuluar kohërat dhe njerëzinë. Ndërkohë po u prezantoi shpejt vlerat e tij. Aktor në Teatrin profesionist të qytetit. Ka interpretuar role në dramën shqipe dhe të huaj. Ka shkruar drama si “Sezaiu”,”Arbeni” ,”Krismat e para”.Mirëpo ndërsa krijimtaria e tij po gjente një rreze shprese, drama :”Dritë në qiell” ngeci në vend. I keni parë mullinjtë me një rrotë të ngrënë, repartet aktive në artë kishin shtrënguar ingranazhin, Akuza dramaturgu Luan Tota që kishte qenë student në Poloni ishte në ndjekje si agjent polak, ndërsa i ndërpriten studimet, për të njohur realitetin e egër të burgjeve shqiptare. Unë kam pyetur ish kryetarin e degës së kulturës të asaj kohe H. Bani i cili më ka thënë se Luani është dënuar fare kot, ndoshta edhe për ti zënë vendin e punës. Luan Tota aktualisht është një krijues punëtor. Ka hapur tre ekspozita në pikturë, ka botuar libra dhe një roman historik.
Pa shqyrtuar librin do të them disa imtësira për autorin,piktorin dhe shkrimtarin dramaturg Luan Toto. Luani thamë se vjen nga dera e Totve. Mirëpo në kujtimet e tij Irfan Bregu, poet dhe gazetar e pedagog shprehet se që kur ishte nxënës në gjimnazin “Ali Demi”, ai dallohej në të gjithë djemtë e talentuar në fushën arteve. Pra Luani thotë gazetari i mirënjohur Bregu ishte në krye,madje edhe në artet pamore. Një shqyrtim të këtillë unë e shikoj si një dritare të vlefshme dhe për ti dhënë një përgjigje atij, që e përshkroi si një amator,atij që hodhi një grusht hi dhe krisi e iku si zuzar nëpër natën e tij,në botën e tij të mjegullnajave që jo pak herë kanë mbuluar kohërat dhe njerëzinë. Ndërkohë po u prezantoi shpejt vlerat e tij. Aktor në Teatrin profesionist të qytetit. Ka interpretuar role në dramën shqipe dhe të huaj. Ka shkruar drama si “Sezaiu”,”Arbeni” ,”Krismat e para”.Mirëpo ndërsa krijimtaria e tij po gjente një rreze shprese, drama :”Dritë në qiell” ngeci në vend. I keni parë mullinjtë me një rrotë të ngrënë, repartet aktive në artë kishin shtrënguar ingranazhin, Akuza dramaturgu Luan Tota që kishte qenë student në Poloni ishte në ndjekje si agjent polak, ndërsa i ndërpriten studimet, për të njohur realitetin e egër të burgjeve shqiptare. Unë kam pyetur ish kryetarin e degës së kulturës të asaj kohe H. Bani i cili më ka thënë se Luani është dënuar fare kot, ndoshta edhe për ti zënë vendin e punës. Luan Tota aktualisht është një krijues punëtor. Ka hapur tre ekspozita në pikturë, ka botuar libra dhe një roman historik.
KRIJIMTARIA E LUAN TOTOS
Lëmi, që ai gatuan më mirë është ndoshta piktura. Realizmi dhe qyteti i tij jugor me det shfaqen çuditërisht bukur. Peizazhet i godet mirë. Ka një dorë të vëmendshme që shket me aq kujdes përmbi telajo. Nuk ngopesh për nga bukuria dhe lirizmi kur shikon Ujin e ftohtë. Të kësaj pjese gjen dhjetëra krijime të hedhura duke treguar se arti i tij më parë se të zbres atje është gatuar në shpirt. Në të vërtetë, brenda ndjen poezinë, si ai qelqi që thuhet uji, që zbret, dallgët që shkumëzojnë, shkëmbinjtë dhe plazhet e detit të jugut, gjithë jetë. Mua jo se më pëlqen realizmi por kam nostalgji për këto vende piktoreske,që sa i shikon aq më të magjepse shfaqen, keni parë detin dëshmitarë, dallgët, diellin, perëndimin, bluja e theksuar tek piktorët e Vlorës si vetë ngjyrimi i detit. Unë morra një kalendar të tij dhe pash vjeshtën e thjeshtë pa rivale të vetë,ashtu siç e kishte bërë nëna. Përroskat e pathara ujëshumë, kopshtije të harlisura, ujëvarë, bimësi, banesa, stinë dhe cikle që shumëzohen nën shi, mirëpo tuneli mbetet pjesë e zemrës për vlonjatet. Ai është zgjedhur këtë herë ndryshe, në hyrje por dhe në dalje të tij, për të thënë se bukuria e tij nuk është vetëm në fillesë, dhe ajo që të impresionon janë pemët shkurrnajë me ngjyra befasuese. Ka diçka të veçantë ky piktorë. Diçka që u përngjanë piktorëve të huaj që jo se bënë shumë, por më tepër lirinë e kishin me pashë, ajo që shumë krijuesve pikërisht në këtë vend, ju mungoi.
ROMANI
Kur autori Luan Toto, më dhuroi romanin nuk besova se brenda atyre fletëve do të gjeje një stil të rrallë dhe një krijim mëse të arrirë. Ky roman mund të konkurrojë denjësisht me çdo libër të çdo mjeshtëri shqiptar. Mirëpo libri i L.Totos ka për të fituar. Një arsye mbetet për të shqyrtuar se nëse doni të mësoni jetën e një qyteti siç ka ndodhur në fillesën e viteve të para të çlirimit,në fletët e tij. Një vlonjate siç mund ta themi pa mburrje ka të shkruar atje historinë e tij një dëshmi e gjallë që nga ngjarjet e vërteta,personazhet, gjuhën e përdorur dhe gjithçka që i duhet .Unë do të thosha se ku autor ka rrëzuar në gjunjë qindra krijues nga ata, që nuk lënë rast për tu shfaqur nëpër TV, por L.Tota është i pazhurmë. Për këtë roman kanë dhen vlerësime shumë krijues të mirëfilltë të letrave shqipe që gjithsesi fjalën befasi e kanë në epiqendër të fjalëve të tyre për romanin. Nëse sot janë të mërzitshëm romanet, që servilen nga dhjetëra shtëpi botuese, ky roman është sinqerisht një shoqërues i mirë për lexues të pasionuar. Është fakt i njohur se krijuesit shqiptarë shumë prej tyre me dell, i fshehu koha. Njëri prej tyre Luan Toto nuk e zbeu koha jonë. Ai gjendet sa në pikturë me penel në dorë, e shikon në qendrën tregtare ku ka ekspozitë dhe nëpër muzgje duke ecur në rrugë me një cigare gjysmë të ndezur, të përhumbur në mendime krijuesi. Kush është ky Luan Toto, njeriu që u etiketua si agjenti polak, jo për gjë, por për ti ndryshuar rrjedhën e fatit të nisur për ta vithisur, mirë po ai mposhtet Luani dhe shpirti i tij ngadhënjimtar? Absolutisht që jo!
Luan Toto ,artist,piktor dhe shkrimtar
Krijimtaria
1-Sezaiu –novelë
2-Drite ne qeli- drame
3-Letra-drame
4-Arbeni –Drame për fëmijë
5-Krisma e pare – Drame për fëmijë
6-Nga cikli I romaneve
-Koha e Rinise se baballarëve
-Dielli perëndoi ne lindje
-Koha e Rinise se baballarëve
-Dielli perëndoi ne lindje
Përkthimi nga gjuha polake
1-Gjermanët –dramë
2-Dita e parë e lirisë- dramë
3-Rruga e superspiunit-Tregim
4-Misioni I gjeneral Betuarit
5-Operacioni ‘Poli I veriut”
6-Dueli I spiuneve
7-Ku është Oberleutnanti Siebert
8-Katastrofa e Hiroshimës
9-Atentati kundër Kutscherit
10-Mullixhiu nga De-tregim
1-Gjermanët –dramë
2-Dita e parë e lirisë- dramë
3-Rruga e superspiunit-Tregim
4-Misioni I gjeneral Betuarit
5-Operacioni ‘Poli I veriut”
6-Dueli I spiuneve
7-Ku është Oberleutnanti Siebert
8-Katastrofa e Hiroshimës
9-Atentati kundër Kutscherit
10-Mullixhiu nga De-tregim
Pikture
Ekspozita te hapura gjithsejtë 4
Ka punuar mbi tablo me motive te ndryshme .
Ka punuar mbi tablo me motive te ndryshme .
Ishte me i madh se une ne moshe ,disa vjete .Me te vellane isha shok klase ,Mjergulloshin .Ne lagjen Muradije ishim edhe gjitone –rreth 200 metra larg nga njeri tjetri .Krijimtarine e tij e kam njohur si ne teatrin e Vlores ,por edhe ne pikture .Ai i perket plejades se shkelqyer te piktoreve vlonjat aq te spikatur si Skender Kamberi ,Nestor Jonuzi ,Agron Dine ,Milori dhe lista vazhdon me plot te tjere ,nxenesit e te famshmit Vasil Talo ,aqe sa nuk mund te rrije pa e permendur .Kurre nuk e kam ditur se eshte akuzuar si agjent polak ,por dija prej te vellait se studjonte ne Poloni dhe pastaj e kthyen ,Me vone e hoqen edhe nga teatri i Vlores se bashku me Kristo Shkurtin ku kane luajtur se bashku tek Fundosja e eskuadres –nje drame ruse ku bocmani yne shkelqeu –me ate zerin e tij karakteristik aq te plote .Akoma nuk e kam harruar sepse tatrin dhe artet –ekspozitat i frekuentoja rregullisht sepse edhe vendin e ekspozitave te qytetit e kisha fare pran shtepise .Mesova shume prej komenteve qe benin piktoret aty dhe ndjeja se fillova ta kuptoje me thelle se c’behej brenda tabllose –gjera qe nuk i ksha ditur me pare –Me kete rast –pa ditur se ku jetojne e punojne –i falenderoje pa mase .sidomos mikun tim Skenderin ,qe me mesuan te gjykoje e te dalloje vetite e nje pikture me vlere nga ajo kallp .Trde te paret qe permenda me siper –i dhane piktures vlonjate ,nje drite te re te papasur ndonjehere ne historine e qytetit .Nje kontribut me shume vlere ka dhene ne kete fushe Rakip Shabani –ku deti per te ka nje vend te vecante –aty gjen nje lirizem te jashtzakoneshem .Madje te jesh piktor ne Vlore ,ne ato pejsazhe mahnitese ,eshte e pamundur te neglizhosh DETIN –cdo shkemb ne bregdet qe ajo plejade e paperseriteshme piktoresh ,ku ben pjese me shume dinjitet edhe Luani e vulosi me talentin e saje .Jete te gjate piktoreve e gjithe artisteve vlonjat –i uroje nga zemra se na dhuruan dite te bukura dhe kenaqesi te madhe duke vene gure monumental ne themelet e artit vlonjat .RRofshi !