Archives for July 2013

VDEKJA E SHKRIMTARIT

July 16, 2013 by dgreca

Nga Ramiz GJINI*/

Papritur e pakujtuar, u hap dera dhe në apartamentin e shkrimtarit Nurçe, hyri pa ftuar një burrë i panjohur, të cilit, qe vështirë t’ia përcaktoje moshën. Kishte veshur një bluzë të palarë hidrauliku, në ngjyrë blu të errët, në të cilën mungonin dy kopsa. Në vendet ku më parë kishin qenë kopsat, vareshin penj të zinj. Në kokë, ai mbante një kapele të shtrembër, me strehëzën e pisët ngase e kishte kapur shpesh me dorë gjatë punës. Në ballë të kapeles qe shkruar: Xhenazehania Azraili me të bijtë. Në njërën dorë, ai kishte një kuti metalike të mbyllur si ato që mbajnë ngaherë hidraulikët. Kurse nën sqetull, shtrëngonte një regjistër tre herë më të madh se regjistri i nëpunësit të zyrës së gjendjes civile, Mazllum Qederi. Ky regjistër qe tërë zhul, mu si ato fletoret ku mbajnë shënime teneqepunuesit. Nisur nga shtresat e zhulit që gjendeshin në kapakun e këtij regjistri, mund të nxirrje konkluzionin, që kishte mijëra vjet i përdorur.

Ky burrë i panjohur, që mbiu papritur në shtëpinë e shkrimtarit Nurçe, qe ëngjëlli Azrail, për të cilin ish-sekretari i partisë së brigadës së madhe të plehut, hoxhë Rrahimi, u thoshte besimtarëve se kishte fituar para Zotit tenderin për t’u marrë shpirtin të gjallëve të kësaj bote. Sipas hoxhës, Azraili vinte në këtë botë me anije kozmike, të cilën e parkonte në ndonjë taracë pallati ku, siç shprehej ai, “kishte shumë të paanëtarësuar në fe”. Dhe me të vërtetë, vetëm pesë minuta para se Azraili të hynte brenda, qe dëgjuar të vinte nga lart një zhurmim i lehtë disku në rrotullim.

Engjëlli Azrail eci drejt Nurçes, ndaloi para tij, hapi regjistrin e thirri:

– Nuri Tarrota!

– Këtu! – u prezantua Nurçja.

Deshi të ngrihej në këmbë, siç pati bërë kur ishte nxënës shkolle dhe ish-mësuesi kujdestar, Alem Dermeku lexonte emrat në regjistër për të marrë mungesat, por u habit kur kuptoi që nuk mundi të lëvizte fare nga vendi.

Qetë-qetë, mu si një usta i përngeshëm, ëngjëlli Azrail u ul në gjunjë, i buzëqeshi njëherë, pastaj vështroi orën e markës “Rroskop”, që mbante në dorë dhe mërmëriti nëpër dhëmbë i alarmuar: “O-bo-booo, qenkam vonë”.

Hapi kutinë metalike dhe me shumë nxitim, ai nxori prej aty një shufër të gjatë teli të ndryshkur, me majën e përdredhur si një turjelë. Këtë tel, ai ia futi Nurçes në vrimën e majtë të hundës, e shtyu ngadalë brenda dhe pyeti:

– A po të dhemb ndopak, o bablok?

– Jo, more xhani im, – tha Nurçja. – Nuk më dhemb, hiç.

Engjëlli Azrail i tha të hapte gojën dhe ai e hapi sa një çorap. Duke ia ndriçuar me një elektrik dore, Azraili u përpoq të shikonte thellë gurmazit, gjithnjë me njërën dorë tek hunda, për t’u mbrojtur nga era e rëndë e gojës së Nurçes.

Nurçja e kuptoi, ndaj zuri të ankohej e të thoshte se i kishte dhëmballët e kalbura dhe se dentisti Gjelosh Brryli, i kishte kërkuar shumë para për t’i mbushur.

– Tani edhe dentistët, na u bënë dallgaukë të mëdhenj, – tha duke u ankuar ai. Dhe shtoi, që një ditë, kishte vajtur tek dentisti Gjelosh Brryli për të shkulur një dhëmballë të prishur, por Gjeloshi, në vend që t’i shkulte të prishurën, i kishte shkulur një të shëndoshë. E kishte bërë këtë thjeshtë, që Nurçja të shkonte sërish e të paguante përsëdyti.

Engjëlli Azrail, u duk sikur nuk e dëgjoi fare çfarë tha Nurçja. Ai e futi telin akoma më thellë e sërish pyeti:

– Po tani, të dhemb?

– Hiç fare, – tha Nurçja. – Vetëm se, po më vjen një si… teshtimë.

– Nxirri teshtimat, – tha engjëlli Azrail.

Ngadalë e me kujdes, engjëlli e nxori telin nga hunda e Nurçes, e ndërsa priste, u kujtua dhe i hodhi sërish një sy orës së markës “Rroskop”.

– Ap-çhu, ap-çhu, ap-çhu, – teshtiu tre herë radhazi Nurçja.

– Shëndet, bablok! – tha engjëlli Azrail teksa i zgjaste një pecetë që të fshinte hundët.

Shkrimtari Nurçe e falënderoi, fshiu hundët me pecetë, u rehatua në karrige e tha:

– Tani ndjehem më mirë, o shoku Azrail, më i çliruar.

– Ja, edhe pak dhe mbaruam, – tha me dashamirësi engjëlli Azrail. Ia futi sërish telin në vrimë të hundës dhe nisi ta përdridhte me shumë kujdes.

Si e përdrodhi, ai e tërhoqi ngadalë dhe nxori jashtë një si lëmsh të vogël drite: shpirtin e shkrimtarit Nurçe.

– Me shëndet, – tha engjëlli Azrail.

Nurçja nuk pati kohë ta falënderonte, sepse u rrëzua nga karrigia e u plandos me fytyrë për dyshemeje, i neveritur nga kjo botë dhe me një shprehje habije në fytyrë.

Ato çaste, koha qe kthyer shumë vite prapa. Çuditërisht, Nurçja e gjeti veten në një nga dhomat e shtëpisë së tij të vjetër në fshatin e lindjes. Jashtë frynte një erë e marrë, që vinte e futej plasave e vrimave me një vajtim trishtues. Qelqet e dritareve dridheshin e kërkëllinin; kurse ca hejdhëza bloze të tharë, zbrisnin nga oxhaku e futeshin në dhomë si frulliza e një bore të zezë.

Nurçja i vogël qëndronte para së ëmës në këmbët e tij të njoma, njësoj siç pati qëndruar para shtatëdhjetë vjetësh, me atë ngurrimin e pafajshëm, që kanë të vegjëlit për të hedhur hapin e parë në jetë. Ai dëgjoi t’i vinte në vesh hingëllima vajtuese e kalit, që shpesh i ati e harronte me ditë të tëra lidhur në djerrinën e Gjon Kukës.

E ëma, kishte veshur të njëjtin fustan basme në ngjyrë të zezë e me pikëla të bardha, të cilin Nurçja ia pati zhubrosur me duart e tij të vogla gjatë përpjekjeve për t’u ngritur në këmbë. Gjatë gjithë jetës në çaste vetmie dhe mërzie të thellë, imazhi i atij fustani dhe jehonat e hingëllimave vajtuese të kalit, ia patën shkundur kujtesën për t’i zgjuar një mall të trishtë e përvëlues fëmijërie, një mall që i diktonte të merrte nxitimthi rrugën për në fshat, te plangu atënor ku preheshin në varr prindërit e tij.

Teksa e vështronte me sytë e mbushur plot dashuri, e ëma i zgjati duart dhe me një zë të butë, të ngrohtë e përkëdhelës, e ftoi:

– Hajde xhan i nënës, hidhe hapin.

– Ma-ma, – belbëzoi ai.

Zëri i tij u përzie me hingëllimat vajtuese të kalit, si dhe me zhaurimën e mistershme të një bote tjetër të panjohur, që e priste jashtë.

Vetëm një çast iu desh të kuptonte që jeta e tij, – që tashmë para saj, kishte rënë e qe mbyllur përgjithmonë një qepen i rëndë, – kishte qenë e shkurtër vetëm dy hapa, aq sa i duhet një fëmije njëvjeçar për t’u hedhur në krahët e nënës. Dhe se për shtatëdhjetë vite rresht, ai qe rritur vetëm sa për shtatë ditë.

Engjëlli Azrail, mërmëriti përtueshëm një si “ja edhe kjo punë mbaroi, o bablok” dhe teksa fuste ngadalë shpirtin e Nurçes në një shishe nga ato që ndihmësinfermieret u japin pacientëve për t’i mbushur me shurrë, nisi të këndonte me hundë:

Hë – hë – hë – hë.

Hë- hëëë…

Hë – hë – hë – hë.

Hë – hëëë…

Ishte e njëjta këngë, që këndonte rëndom shejtani Braçka.

– Kurrë nuk ma kishte marrë mendja, që ti, o ëngjëlli Azrail, do ta kishe dorën kaq të lehtë, – mërmëriti i kënaqur shpirti i Nurçes.

Por engjëlli i veshur me bluzë hidrauliku, ngase e kishte taposur shishen dhe për më tepër, po këndonte me hundë as që e dëgjoi atë zë.

Në letrën, që ishte ngjitur në shishe, ai shkruajti: Nuri Tarrota. Pastaj hapi regjistrin e të gjallëve, që të fshinte emrin e të ndjerit. Mirëpo stepi kur pa që krejt padashje kishte bërë një gabim, të cilin nuk kishte si e korrigjonte: pati ngatërruar adresën dhe personin, të cilit duhej t’i merrte shpirtin. Në vend që të merrte shpirtin e Zav Tarrotës, kishte marrë atë të Nuri Tarrotës. Megjithatë, si u mendua një çast ndoshta për të qenë në rregull para Zotit, ai ia hoqi shishes etiketën ku pati shkruar emrin “Nuri Tarrota” dhe i ngjiti një tjetër letër, në të cilën shkruajti: “Zav Tarrota”.

Në fakt, për të dërguarin e Zotit kjo ndodhi aksidentale, nuk ishte ndonjë hata e madhe, sepse konsiderohej nder t’i merrje shpirtin një të gjalli dhe t’ia dërgoje atë në qiell. Kështu, Azraili, si pa edhe njëherë orën e markës “Rroskop”, që mbante në dorë, e ndërpreu këngën hundore, mërmëriti i alarmuar “Bo-booo, në këtë orë duhej të isha në Dodonë”, mori ç’kishte dhe doli jashtë.

Iku nxitimthi, pa ndonjë brerje të madhe ndërgjegjje dhe pa u vënë re nga e shoqja e tij, Lemja që ato çaste kishte kthyer shpinën dhe vazhdonte të hante copën e dytë të kungullit.

Teksa ngjiste shkallët, që të shpinin në taracën ku kishte parkuar anijen e tij kozmike, engjëllit Azrail i doli përpara shejtani Iblis…

Nuk dihet, nga frika apo respekti, engjëlli Azrail, i bëri shejtanit Iblis një kompliment për brirët. I tha që i kishte të bukur, të mprehtë në majë dhe se i jepnin një pamje krenare, që e bënin të dukej si ndonjë shef policie rajoni.

– Si po të shkon puna? – pyeti shejtani Iblis, ndërsa nuk ia shqiste vështrimin kutisë metalike, që ëngjëlli Azrail mbante në dorë.

– Ja, ashtu, si e di vetë, – tha ëngjëlli. – Ngela varra-vinga lart e poshtë, po dërrmohem me këtë punë të mërzitshme e pa ndonjë interes.

– Përse pa interes?

– Sepse pazari i shitjes së shpirtërave ka rënë shumë.

– Sa shpirtëra ke vjelë sot në Biboll?

– Numrin ekzakt s’e mbaj mend, por duhet të jenë me qindra.

– Të gjallë, apo të vdekur?

– Edhe të gjallë, edhe të vdekur.

– A bëjmë një pazar bashkë? – pyeti shejtani Iblis.

– Urdhëro e fol, – tha engjëlli Azrail.

– M’i shit mua ca shpirtëra të gjallë.

– Për çfarë i do?

– Po ja… Ti e di… Më pëlqen të engledisëm me ta. T’i tall e t’i përqesh, t’i zhyti në tortura, thjeshtë, t’i mundoj.

Engjëlli Azrail, deshi të dinte sa paguante shejtani Iblis për një shpirt.

– Pesë lekë për secilin, – u përgjigj tjetri duke rrotulluar ato sytë e tij të kuq si gjaku. – Këta të Bibollit nuk vlejnë më shumë.

Engjëllit Azrail, nuk i pëlqeu pazari. U shtyp e u përtyp njëherë nën vete, pastaj tha:

– Për pesë lekë shpirtin, nuk kam interes t’i shes; sepse, që ta dish ti, o byrazer, ata shejtanët e politikës, më paguajnë më tepër. Madje, nëse i shes gjatë fushatës së zgjedhjeve elektorale, m’i blejnë edhe për dhjetë lekë copën.

– Nuk kanë faj ata, – tha shejtani Iblis. – Kam faj unë, që u mësova zanatin. Megjithatë, ja, po e ngre një çikëz ofertën. Po ta paguaj me shtatë lekë shpirtin, veçse me kusht që të më lësh t’i zgjedh vetë.

– Jam dakort t’i zgjedhësh vetë, por më jep nëntë lek për shpirt, – tha engjëlli Azrail. – Me shtatë s’t’i lë dot…

– Le të merremi vesh, – nisi të fliste shejtani Iblis, tashmë me një zë të ëmbël e gjithë familjaritet. – Kuptohet, që është malli yt dhe s’ta merr kush me zor, por të mos prishemi në pazar për hiç gjë. Unë po e ngre edhe pak pazarin, por edhe ti të ulesh një çikëz. A e lëmë për tetë lek shpirtin?

– Për një lekë, o shejtani Iblis? Për një lekë…?

– Një lekë-një lekë… Aq sa u ngrita unë, ulu edhe ti…

– Sa shpirtëra do të blesh? Sepse po bleve pak, nuk kam interes…

– Me tetë, t’i blej nja dhjetë, – tha i vendosur shejtani Iblis.

– Bli njëzetë dhe t’i kam dhënë, – ia pat ëngjëlli Azrail.

– Ja, po marr pesëmbëdhjetë.

– I gëzofsh, – tha Azraili. Dhe i vuri përpara kutinë metalike, të mbushur plot me shpirtëra.

Shejtani Iblis filloi të zgjidhte shpirtërat që deshte, duke i marrë e futur një nga një në torbën e tij. Kjo torbë ngjante me ato, që druvarët u varin kuajve në qafë kur u japin tagjinë.

Engjëlli Azrail vuri re që shejtani Iblis ishte mjeshtër për të zgjedhur.

Të parin ai zgjodhi shpirtin e një burri qimekuq të quajtur Hashim, që jetonte duke dhënë lekë me kamatë e që pas dy vjetësh do të vriste babain e vet për t’i marrë shpejt pasurinë. Pas tij, ai zgjodhi dy shpirtëra doganjerësh spordhjakë, që ishin bërë milionerë e që sapo kishte filluar t’i brente në stomak kanceri. Pastaj zgjodhi dy shpirtëra hoxhallarësh të pashkolluar, që gënjenin miletin. Njëri, qe shpirti i një hoxhe nga Dodona, që largonte xhinde, shëronte të sëmurë dhe shkruante nuska për t’u dalë fati lëneshave. Kurse tjetri, qe shpirti i të bekuarit hoxhë Rrahimi, ish-sekretarë i partisë në brigadën e madhe të plehut.

– Këtë shpirt do ta dekompozoj për së gjalli, do ta bëj torfë kënete, – tha shejtani Iblis teksa po e fuste brenda në torbë.

Ai mori gjithashtu, edhe shpirtin e një gruaje të plakur, që në të ri të saj e kishte pas ndarë i shoqi për shkak të fushatave të kurvërimit e që tani në pleqëri i hante për dashnor të ri.

– Në vrimën e zezë mes shalëve të kësaj rruspive plakë, – tha i kënaqur shejtani Iblis, – kam ndërmend të kultivoj gjarpërinj, zhapinj dhe salamandra.

Nëntë shpirtërat e tjerë qenë nga soj i politikanëve, që flisnin në emër të popullit ndërsa ushqeheshin e vinin pasuri të madhe me gjakun e tij.

– Këta mendjemëdhenjë, që hiqen si mbretër e që kurrë nuk e bëjnë një të mirë, – tha shejtani Iblis teksa i fuste një nga një në torbën e tij, – do t’i zhys me kokë poshtë në një brrakë gjaku e do t’i bëj të shqyejnë me dhëmbë njëri-tjetrin.

Engjëlli Azrail, po përpiqej t’i mbushte mendjen shejtanit Iblis, që të blinte me të njëjtin çmim edhe ndonjë shpirt tjetër. Atëherë, shejtani Iblis deshi që ëngjëlli Azrail t’i krijonte mundësinë që të blinte shpirtin e autorit të këtyre radhëve, por ëngjëlli Azrail i tha:

– Vetëm atë shpirt mos ma kërko, sepse nuk mund ta shes kurrën e kurrës. E shikon se si, teksa shkruan, digjet me flakë të zjarrta si ari, pa kurrfarë tymi? Kam urdhër prej vetë Zotit, që kur ta marr, ta dërgoj se s’bën drejt e në parajsë.

– Po unë të paguaj dyfish, – këmbënguli shejtani.

– Nuk bëhet kjo që thua ti dhe mos e diskuto, – tha i vendosur engjëlli Azrail.

– Katërfish.

– Të thashë jo dhe jo.

– Njëqindfish.

– Ore, t’i qenke shumë i trashë, nuk merrke vesh fare! – u habit e u inatos njëherësh engjëlli Azrail. – Ky shpirt nuk mund të shitet e blihet sepse nuk ka çmim. Pastaj, si mund të dal unë kundër urdhërit të Zotit?!

Ato çaste, që nga apartamenti i shkrimtarit Nurçe, u dëgjua një kujë grash. Pastaj një zë burri pyeti: “Ç’është ky tel i përdredhur e me grremç në majë pranë kufomës? Mos ndoshta këtu ka ndodhur një krim”?

Engjëlli Azrail, hodhi vështrimin brenda kutisë dhe kuptoi, që kishte pas harruar ta merrte telin me majë të përdredhur, me të cilin i nxorri nga hundët shpirtin Nurçes.

E mbylli kutinë dhe u nis të merrte telin.

– Kthehem shpejt, – i tha ai shejtanit Iblis teksa zbriste nxitimthi shkallët.

Shejtani Iblis përfitoi nga rasti; hapi shpejt kutinë, mori aty shpirtin e Nurçes, e futi në torbën e tij dhe ia mbathi me të katra.

Kur engjëlli Azrail u kthye, dëgjoi t’i vinte nga larg një e qarë fëmije, kurse shejtani Iblis nuk ndodhej aty.

Vetëm kur po fuste telin brenda kutisë, ai vuri re që shpirti i Nurçes mungonte.

– A ia q… nënën, – shau ndyrë engjëlli Azrail. – Ma vodhi katili një shpirt!

Dhe iku duke folur me vete gjithë inat.( Fragment nga romani i Ramiz Gjinit “Bibollasit”, fitues i cmimit “Pena e Arte )

TRAGJEDIA E ÇAMËRISË NË NJË LIBËR

July 16, 2013 by dgreca

(Esse për librin e Prof. Dr. Beqir Metës “Tragjedia çame”) /

Ne Foto: Ballina e librit, që u sponsorizua nga federata “Vatra” /

NGA ENVER KUSHI/

Kur krimi ishte kryer dhe Çamëria e përgjakur dukej e zhbërë, një Komision Ndërkombëtar Hetimor, sapo shkeli tokën çame, pa dhe ndjeu gjëmën e madhe. Sipas dëshmive të botuara të një prej anëtarëve të Komisionit Hetimor, pranë Filatit, (me siguri në Vanër), grekët i çuan për të parë “varret e të masakruarve nga çamët”. E ndërsa shihnin varret dhe pak më tutje qytetin thuajse pa jetë të Filatit, njëri prej anëtarëve të Komisionit, befas u kërkoi shoqëruesve grekë atë që ata nuk e prisnin: të hapeshin varret për të parë “të masakruarit e pafajshëm nga çamët”. Siç duket ai e kuptoi se Komisioni ndodhej para një dëshmie të rremë, grackë alla greke, sepse plisat mbi varre ishin të freskët e të ashtuquajturit varre, ishin sajuar një ditë më parë ose ndoshta disa orë para se Komisioni të vinte atje. Kaq u desh, shkruan dëshmitari i kësaj ngjarjeje, që Komisioni të ndodhej përballë egërsisë, sharjeve, kërcënimeve edhe të një grupi të vogël njerëzish, që ndiqnin në distancë ngjarjen e që prisnin të dëshmonin “për krimet e çamëve” ndaj popullsisë greke. Kjo është ndodhia e rreth 63 viteve më parë, por e lashtë sa vetë njerëzimi: ata që kanë kryer krimin, gjithmonë janë përpjekur ta fshehin atë. E megjithatë të vërtetat e krimeve të mëdha, tragjedive njerëzore, në forma e mënyra nga më të ndryshmet, shpejt a vonë, janë marrë vesh. Episodi i lartpërmendur, me domethënien e tij, flet shumë. Unë mendoj se ai pazgjithshmërisht lidhet edhe me librin më të ri të Prof. Dr. Beqir Metës “Tragjedia çame”, i cili në 200 faqet e tij, me një densitet marramendës ngjarjesh, hap siparin e një teatri tragjik, nga më tragjikët në Gadishullin Ballkanik të dramave dhe kobeve: Tragjedinë e Çamërisë. Autori me këtë vepër zbulon mekanizmin e krimit, ndjek kronologjinë e ngjarjeve, që çuan në realizimin e ëndrrës së “Megali Idesë” për zhbërjen e Çamërisë. Profesor Meta nuk hap “varre të rremë” alibikë, siç kanë bërë e bëjnë historianët grekë, të paktën që nga viti 1844, kur nga kryeministri grek Jorgos Koleti, u paraqit programi politik me emrin “Megali Idea”, por zbulon para lexuesit, opinionit shqiptar e atij të huaj, të vërtetat e hidhura, dëshmitë e shumta të tragjedisë çame. Është e vërtetë që në këto 20 vitet e fundit, studiues me origjinë nga Çamëria, shumë prej të cilëve kanë qenë protagonistë të ngjarjeve si Ibrahim Hoxha, Hasan Minga, Petrit Demi, Hajredin Isufi, Prof.Selman Sheme, etj., apo të tjerë si Prof.Dr. Pëllumb Xhufi, Prof.Dr.Kaliopi Naska,Sherif Delvina, Laurant Bica e ndonjë tjetër, për mos lënë mënjanë 80 vite më parë punën kolosale të Mit’hat Frashërit, me veprat e tyre kanë kontribuar për të vërtetat e historisë dhe tragjedisë çame. Mendoj se një nga meritat e Prof.Dr.Metës, është depërtimi më në thellësi të tragjedisë e në ca skuta të fshehura nëpër arkiva, ku ruhet një dokumentacion i madh e që ndriçon çështjen çame, veçanërisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. Historia e shkruar mbështetet në faktin dhe dokumentin konkret e bindës.Pa burime bindëse arkivore, ose më saktë pa ballafaqimin e disa prej tyre, vepra historike, mund të jetë çdo gjë, por e besueshme jo. Duket që puna voluminoze dhe nga më seriozet në historiografinë moderne shqiptare, në librat “Tensioni Greko-Shqiptar (1939-1949) dhe “Shqipëria dhe Greqia (1949-1990), janë prologu i këtij libri. Librit “Tragjedia Çame”, ia rrisin vlerën dhe besueshmërinë, mbështetja në dokumentacionin e pasur të Arkivave Kombëtare të SHBA, Arkivit të Ministrisë së Jashtme të Britanisë së Madhe, Arkivit të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë, Arkivit të Zyrës Historike të Shtabit Madhor të Ushtrisë Italiane.Gjithashtu autori i referohet edhe shumë dokumentave të botuara apo botimeve historiografike, veçmas atyre grekë, si Evangjelos Kofos, Krapsitis, Kondis, Muselimi, Jani Sharra, Nikos Zhangos etj. Jo vetëm kaq. Autori, skrupuloz i dokumentave, ndjek në përgjithësi një linjë lineare në librin e tij. Historia e Çamërisë jepet në mënyrë kronologjike, që nga thellësitë e shekujve deri në ditët tona, me disa nga momentet kulmore të saj.Ky trajtim linear, gërshetohet edhe me një parim tjetër: atë vertikal, thënë ndryshe, depërtim në thellësi të ngjarjeve dhe fakteve historike dhe deduksione të rëndësishme për to. Kjo ja shton vlerat këtij libri dhe dimensionin shkencor dhe logjik të tij. E dukshme është kjo në kapitullin “Çamëria gjatë Luftës II Botërore” e në të tjera që e pasojnë. Për Luftën e Dytë Botërore ka shumë botime.Edhe për Ballkanin gjatë saj ka shumë.Në historiografinë shiptare të periudhës komuniste për fat të keq, ngjarje, personalitete apo fakte të ndryshme janë politizuar ose deformuar, ndërsa për Çamërinë është heshtur. Mendoj se ngjarjet, lëvizjet dhe kontributi i forcave politike, marrëdhëniet mes tyre, kontributet e formacioneve partizane e nacionaliste, qëndrimi i aleatëve e Fuqive të Boshtit, në përgjithësi antifashizmi në Kosovë e veçmas në Çamëri, kërkojnë vëmendje më të madhe nga historiografia shqiptare.Nga ana tjetër, historiografia greke i ka shtrembëruar dhe vazhdon t’i shtrembërojë në mënyrë flagrante të vërtetat, duke hedhur baltë mbi popullsinë çame, duke e kriminalizuar atë dhe duke mohuar kontributin e njohur e të padiskutueshëm të saj në Luftën Antifashiste. Prof.Dr.Beqir Meta, besnik i parimeve të së vërtetës historike dhe mbështetur në një dokumentacion të pasur, me logjikën e fortë prej historiani modern, jep në këtë vepër deduksione të rëndësishme, bindëse dhe të argumentuara. Kapitulli “Çamëria gjatë Luftës II Botërore”, është për mendimin tim çelësi për të kuptuar epilogun e tragjedisë çame, prapaskenat, që u luajtën mbi një popullsi të pafajshme dhe faktorët, që çuan në genocidin e spastrimit etnik të Çamërisë. Ky është kontribut i padiskutueshëm i këtij libri dhe i Prof.Dr. Beqir Metës në historiografinë shqiptare e me gjerë. Mendoj, se rrallë më ka ndodhur të lexoj një vepër historike, ku densiteti i ngjarjeve të jetë aq marramendës, sa në librin “Tragjedia Çame”, veçanërisht në kapitullin “Çamëria gjatë Luftës II Botërore”. Në të, lexuesi i vemendshëm do të jetojë ditët dhe netët e ankthshme të Çamërisë. Aty lëvizin shtabet e Luftës dhe ushtritë e tyre si ato të EAM-it, Zervës, çetat e batalionet të partizanëve e të nacionalistëve çamë, shtabet e ushtrive italiane e gjermane, shtabet e aleatëve, përplasen ideologjitë, fryjnë erërat e acarta të nacionalistëve grekë, organizohen takime të fshehta, thuren plane ogurzeza, ka vrasje në pusira, jepen deklarata, që nga mbreti Zog e deri tek Mit’hat Frashëri, formohen këshillat dhe mobilizohen mbi 2000 çamë, apo befas jepet urdhëri i shtabit gjerman për çarmatosjen e popullsisë dhe nën bekimin e miratimin e shtabit anglez, nis masakra e 26 qershorit 1944, në Paramithi. Tashmë krimi është kryer. Çamëria e përgjakur lëngon në agoni, me një bilanc tragjik ulëritës, që autori i jep me shifra të sakta. Ndihet mes rreshtave të librit dhimbja e autorit, por edhe kumti që ai jep : “Spastrimi etnik i Çamërisë në përfundim të Luftës II Botërore ishte rrjedhim logjik i politikës antishqiptare të shtetit grek dhe i presionit të vazhdueshëm të tij ndaj etnisë shqiptare në Greqi, qysh nga koha e vendimit arbitrar të Konferencës së Ambasadorëve të Londrës, të vitit 1913. Ai u realizua në rrethanat e favorshme, që u krijuan në përfundim të Luftës dhe u ndihmuan nga disa faktorë. Mes faktorëve, që Prof.Meta radhit janë: • Vazhdimësia e politikës nacionaliste dhe shoviniste greke. • Politika britanike, e cila e preokupuar seriozisht për ruajtjen e pozitave të saj në Greqi, u mbështet në forcat ultranacionaliste greke. • Qëndrimi i forcave gjermane, të cilat duke ndjekur interesat e tyre, në çastet e fundit, bënë çarmatimin e popullsisë shqiptare të Çamërisë dhe u krijuan mundësi forcave rezerviste të kryenin pa pengesë spastrimin etnik të saj. • Rrethanat e turbullta të përfundimit të luftës dhe dobësitë e forcave politike shqiptare, të cilat nuk arritën të bashkoheshin midis tyre dhe të përpunonin një platformë të përbashkët për mbrojtjen e interesave kombëtare. Prof. Dr. Beqir Meta, me të njëjtën logjikë historike, shpalos në këtë libër gjendjen e refugjatëve çamë në Shqipëri, qëndrimin e shtetit grek ndaj çështjes çame dhe Fuqive të Mëdha ndaj saj. Këto e bëjnë edhe më të plotë dhe më të prekshme tragjedinë çame, po t’í shtosh kësaj edhe faktet e dokumentet për heshtjen vrastare të shtetit komunist shqiptar për 45 vite me radhë. Grekët e lashtë, me kolosët e tyre si Homeri e më pas tragjedianët Eskili, Euripidi, Sofokliu, me veprat e tyre do t’í jepnin botës disa mesazhe universale, ku mbi të gjitha, është ai i vrasjes së ndërgjegjes për krimet e kryera në Trojë. Libri i Prof.Dr. Beqir Metës “Tragjedia çame” jo me gjuhën e letërsisë, por me atë të historisë së vërtetë, troket fort në ndërgjegjen e grekëve të sotëm, të historianëve, intelektualëve, klasës politike të këtij vendi fqinj. Janë ata, që ose e kanë shtrembëruar ose vazhdojnë edhe sot të fyejnë mijëra viktima të pafajshme, duke i përbaltur ata dhe popullsinë krenare të Çamërisë. Populli grek ka nevojë të mësojë këto të vërteta të hidhura. Libri i Prof.Dr.Beqir Metës duhet përkthyer në gjuhën greke, që populli grek dhe rinia e këtij vendi të mos vazhdojë të shohë e t’ú besojë “varreve bosh” apo alibive të propagandës së historianëve nacionalistë.Sepse, siç shkruan shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare : “ÇAMËRIA NUK ËSHTË NJË FANTAZMË QË NGRIHET PËR TË ERRËSUAR MIQËSINË MIDIS GREKËVE DHE SHQIPTARËVE, PËRKUNDRAZI, KUR POPUJT LEHTËSOJNË NDËRGJEGJEN E TYRE NGA PESHAT E VJETRA, ATA AFROHEN MË SHUMË DHE E DUAN MË SHUMË NJERI- TJETRIN”. Libri “Tragjedia çame” flet shumë e të ve në mendime. Kur Evropa e bota 10 vite më parë, pa në ekranet e TV masakrën e Raçakut në Kosovë, mbajti e mekur frymën nga përmasat e tragjedisë kosovare. Plaga çame është ende e hapur dhe tragjedia e saj ulëritëse. Prof.Dr.Beqir Meta me këtë libër e sjell Çamërinë me plagë dhe tragjike, por edhe me shpresën për të zgjidhur sa më shpejt të ardhmen e saj evropiane.Botimi edhe në gjuhën angleze i këtij libri, do ta bëjë më të njohur tragjedinë e Çamërisë për studjuesit e huaj dhe opinionin jashtë Shqipërisë.

TRAUMAT E TRANZICIONIT TË ELIDA BUÇPAPAPAJ- NJË DËNIM I TRANZICIONIT 20-VJEÇAR

July 16, 2013 by dgreca

Nga Frank Shkreli/

Në këtë përmbledhje artikujsh, të titulluar “Traumat e Tranzicionit”, Elida Buçpapaj publicistja e njohur në trojet shqiptare dhe në diasporë për shkrimet e saj jo konformiste, i paraqet lexuesit shkrime të pasura dhe tematika të ndryshme mbi jetën politike, mbi dështimet dhe mbi mundësitë e humbura, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë, në periudhën pas-komuniste.

Me përgjegjësi dhe me bindje autorja eksploron përceptimin e saj, por edhe të tjerëve që mendojnë si ajo, se tranzicioni në Shqipëri ka dështuar. Në këtë libër ajo merret me një numër temash qendrore të jetës politike dhe shoqërore shqiptare, të cilat pasqyrojnë karakteristikat, sidomos të elitës politike shqiptare — shpesh të dyshimta, të koklavitura e nganjëherë të ngatërruara — por si gjithmonë të lidhura me njëra tjetrën, fatkeqsisht, për keq –por që të bindin dhe të bëjnë të dëshirosh se Shqipëria dhe Shqiptarët, pas më shumë se dy dekadash, meritojnë diçka më mirë –dmth., një konsolidim të vërtetë demokratik dhe jo një pseudodemokraci.

Ekspertët e shkencave politike argumentojnë se në një vend, tranzicioni demokratik konsiderohet të ketë përfunduar kur palët e ndryshme arrijnë në marrëveshje mbi “rregullat e lojës”, të cilat kanë të bëjnë, ndër të tjera, me zgjedhjen e lirë të një qeverie. Kur qeveria të krijohet nëpërmjet zgjedhjeve të lira dhe të pakontestueshme dhe kur pushtetet e ndryshme nuk detyrohen të ndajnë kompetencat me pushtetet e tjera, me fjalë të tjera, kur të arrihet pavarësia e institucioneve të ndryshme të shtetit dhe qeverisë — atëherë një vend mund të konsiderohet se ka kaluar tranzicionin me sukses, dhe që njëkohësisht, sipas ekspertëve,të quhet vend demokratik.

Një element tjetër për një shoqëri demokratike është besimi tek institucionet. Besimi ndaj organeve shtetërore duhet të zhvillohet nga shoqëria dhe si i tillë ai besim përforcohet nga puna që bëjnë institucionet politike dhe civile për të mirën e përbashkët dhe jo nga veprat ose vendimet e tyre në favor të një grupi ose të një personi/ash me influencë, dhe në dëm të mirëqenies kolektive. Besimi në legjitimitetin e institucioneve shtetërore, siç janë prokuroria dhe gjykatat, i jep hov demokracisë dhe zhvillimeve të saj dhe njëherazi avancon edhe efikasitetin e vetë institucioneve.

A ka besim ndaj institucioneve shtetërore dhe qeveritare në Shqipëri?Autorja thotë se jo. Ajo gjithashtu aludon se mungesa e besimit dhe rënia ekonomike, kanë përfunduar në një shtim të dukshëm të pakënaqësisë në përgjithësi ndaj elitave të të gjitha forcave kryesore politike në Shqipëri. Megjithëse, fajet e mëdha për mospërparimet e duhura dhe tepër të nevojshme gjatë këtij tranzicioni i ka mbi shpinë elita politike, përgjegjësi ka edhe qytetari i thjeshtë, i cili fatkeqësisht ende nuk është çliruar nga mentaliteti i varësisë së individit tek shteti dhe si i tillë është më pak kritik.

Në këtë botim, Elida Buçpapaj lë të kuptosh se Shqipëria ka bërë shumë pak përparim drejt demokracisë së vërtetë, ndërsa ajo paraqet shpjegime dhe shqyrtime për fusha të ndryshme, siç janë politika, shteti i së drejtës, liria e shtypit, e tjera. Në të gjitha këto fushë, ajo nënvizon dobësitë e sistemit post-komunist, duke venë në dukje trashëgiminë komuniste të vendit si dhe mentalitetin e elitës së sotme politike, kulturore, mediatike e tjera — trashëgimi kjo që ka bërë të mundur çimentimin dhe manipulimin e jetës politike nga këto elita pasardhëse të një ish-sistemi autoritar, siç ishte regjimi enverist, ku shteti dominonte mbi të gjitha aspektet e jetës së njerëzve.

Libri i Zonjës Buçpapaj është një përmbledhje kritikash ndaj dështimeve sistemore dhe sistematike të qeverisjes nga një autore që e do atdheun e vet dhe kombin — qëndrime këto që lexuesin e bëjnë të mendojë dhe të pyesë se përse Shqipëria, si pothuaj asnjë vend tjetër në Evropë, nuk e ka plotësuar atë tranzicion transformimi që tanimë e kanë përfunduar shumica e vendeve ish- komuniste? Duke lexuar librin e E. Buçpapaj të mbetet përshtypja se Shqipëria, por edhe Kosova kanë ngecur në një periudhë ”transformimi ose tranzicioni të ngrirë”, të kontrolluara nga grupe të fuqishme oligarkike dhe me influencë, të cilat po keqpërdorin pasurinë e vendit dhe po shpërdorojnë ose po lënë pas doremadje edhe pasurinë kulturore dhe kombëtare të shqiptarëve. As Shqipëria fatkeqsisht nuk ka mundur t‘i ikë situatës, ku elitat e ish-regjimit komunist, gjatë këtij tranzicioni, janë pasuruar nga burimet shtetërore duke krijuar në këtë mënyrë, korrpusion, ku individë dhe grupe interesash, përfshirë edhe mafian, kanë lëshuar rrënjë dhe kanë zënë vende me rëndësi në jetën ekonomike, politike dhe shoqërore të vendit, përfshirë edhe median. Ndoshta ky tranzicion po zgjatë me qëllim, sepse sa më i gjatë të jetë tranzicioni, aq më i madh kaosi, hutimet dhe pështjellimet, dhe si përfundim aq më të mëdha mundësitë për pasurimin e individëve, grupeve dhe elitave që e mbajnë vendin në këtë gjëndje të ngrirë tranzicioni.
Ky koleksion artikujsh nga Elida Buçpapaj tregon se autorja ka aftësi analitike dhe mendje të mprehtë si vërejtëse e gjendjes aktuale në Shqipëri, ndërkohë që nganjëherë edhe me hidherim e zhgënjim shprehpikëpamjet e saj ndaj një prej transformimeve ose tranzicioneve më të rëndësishme të historisë së kombit shqiptar, periudhës së rënies së komunizmit në Shqipëri dhe shpalljes së pavarësisë së Kosovës. Zonja Buçpapaj shpreh zhgënjimin e saj të thellë, dhekritikat nganjëherë të ashpëra por me vend, ndaj një situate që pas 20 e sa vjetësh pas rëniës së komunizmit, pritej dhe duhej të ishte ndryshe. Lexuesi mëson se gjëndja e sotme politike, ekonomike por edhe në fusha të tjera të jetës së shqiptarëve –sipas saj tepër e pakënaqshme — është rezultat i drejtpërdrejtë i politikave të ndërmarra ose jo nga klasa e politikanëve të sotëm, dhe jo nga kushtet e vendit. Ajo argumenton se Shqipëria është ashtu siç është sot, për arsye të trashëgimisë komuniste të elitës së sotme politike, e mbërthyer në inate me njëra tjetrën, dhe jo se i mungojnë reformatorët e aftë dhe të vendosur për të çuar vendin përpara, siç ka ndodhur në shumicën e vendeve ish-komuniste të Evropës Lindore.

Kjo nuk është e pamundur për Shqipërinë, sipas saj. Megjithëse e vogël, shoqëria shqiptare është tepër e koklavitur, por vetëm kur individët të jenë të aftë të përdorin të gjitha aftësitë dhe njohuritë e tyre, nepërmjet një tregu të lirë mallrash dhe ideshë, atëherë edhe Shqipëria dhe Shqiptarëtdo të shkojnë drejtë përfundimit të suksesshëm të këtij tranzicioni tepër të gjatë.

Në fund të fundit, është individi dhe shoqëria shqiptare ajo që do vendosë vet preferencat politike si dhe mundësitë për të zhvilluar marrëveshje shoqërore, shoqata dhe organizata që do t‘i shërbejnë më së miri realizimit të qëllimeve dhe nevojave të individit dhe të vendit. Në këtë kuptim, demokracia, megjithëse jo e përfeksionuar si sistem, është dhe mbetet një model universal për të gjithë njerëzit dhe për të gjitha kohërat, i zbatueshëm për të gjithë, në bazë të ligjit, pronës private dhe lirisë njerzore –duke bërë të mundur që individët dhe populli si tërësi shoqërore, të rregullojnë lirisht punët e veta pa ndërhyrje, në një mënyrë që u shërben interesave më të mira të tij dhe rrethanave në të cilat jetojnë. Shpresojmë se kjo do të ndodhë në Shqipëri.

Libri ‘‘Traumat e Tranzicionit‘‘, që është një përshkrim i disa fenomeneve të tranzicionit të 20 vjetëve të fundit të kombit shqiptar, e që autorja i ka quajtur me të drejtë “Trauma”, meriton të lexohet madje edhe nga ata që mund të mos jenë dakort me përfundimet dhe analizat e Zonjës Buçpapaj.

Është një kontribut i rëndësishëm në debatin e vazhdueshëm mbi dështimet ose siç i quan ajo ‚‘‘Traumat e Tranzicionit‘‘ shqiptar, i freskët për nga sinqeriteti dhe dashuria e autores për mirëqenien dhe mbarvajtjen e kombit, për të gjithë ata lexuesë që janë të interesuar në analiza politike dhe historike.

KARVANI I PAVARESISE

July 16, 2013 by dgreca

Nga Aristotel Mici/SHBA/

Vjeshta e tretë e vitit 1912 ishte në mbarim. Ditët qenë shkurtuar fare dhe dukej sikur mblidheshin dhe tkurreshin gjithnjë nga retë e dendura dhe mjergulla. Frynte erë jugu dhe binin shira. Udhët qenë tërë baltë dhe fushat ngjanin si gjysme të përmbytura.. Në një mëngjes të këtyre ditëvë te vrenjtura në garnizonin e kazasë së Beratit kishte lëvizje. Zabitët i ngritën asqerët herët dhe pa bërë as talimin e sabahut, i vunë ata për të ngrënë bukë shpejtë dhe pastaj i mblodhën të rreshtuar tek sheshi midis kazermave. Me zabitët përpara asqerët prisnin në heshtje. Dhe ja pa pritur atë mëngjes të vrenjtur u shfaq në tribunën e ultë prej guri bimbashi i vrazhdet, i quajtur Hasan Tursun Oglli, i cili filloi të fliste me nje ze të rreptë. Asnjë ushtar nuk po e kuptopnte turqishten e tij, përveç ndo nje zabiti që kishte mësuar në ndonjë ruzhdije te kohës.

Terxhuman ishte heqimi i garnizonit, Tahir Efendiu. Ai ngjante më i moshuar nga bimbashi, po dukej i ndrojtur dhe i përulur para tij.. Tahir Efendiui përkthente qart dhe saktësisht.

Midis ushtarëve që e dëgjonion ishte edhe Bushi Furka nga Fushëmarinasi, i Myzeqesë i cili qe në rresht si gjithë të tjerët. Tërë ushtarët e taborit e dinin se Bushi ishte djalë i vetëm. Këtë e kuptoje edhe nga veshi shpuar, ku pati pas varur vath, që zakonisht iu vihej djemëve si shpresë për të qënë me jete e për të rrojtur gjat. Kjo anë e tij si djalë i vetëm kuptohej edhe nga emri: Bushi. Pra, njerëzit e shtëpisë i kishin vënë atë emër që të ishte i fortë e jetonte shumë si druri i bushit. Kur erdhi koha për të ngritur nizam, morën edhe Bushi Furkën. I ati u qe lutur njerzëve të kryepleqësisë si edhe komosionit të okllamasë, po më kot. Bushi duhej të shkonte nizam. i ati kishte dashur që të shiste qetë e parmendës e të paguante një njeri që të vinte bedel për të, po askush nuk kishte dale bedel në vend të tij për ta zëvendësuar.

Sidoqoftë, njerëzit e shtëpisë, e sidomos e ëma, u gëzuan kur morën vesh se Bushin nuk e kishin shpur larg, andej tutje nga Anadolli, a po nga vendet e Arabistanit. Ai do të shërbente si nizam në ushtrinë e vilajetit, në një tabor, që qëndronte brenda kazasë.

***

Terxhumani vazhdonte të përkthente fjalën e bimbashit: ”Për nizamët e këtij tabori është nder i madh detyra, që po i ngarkohet. Ju do të ruani rrugën që shkon nga shkumbini deri ne Vjosë. Këto ditë pritet që të kaloje andej një njeri që ka dalë nga dora e dovletit. Ai është treguar dinsëz e harramsëz para sulltanit dhe sadrazemit. Dovleti e nderon me tituje ofiqe, kurse ai në vend që t’ia dijë për nder, i kthen shpinën , dhe lidhet me mbretëritë e kaurëve. Ky njeri dinsëz, që po na sillet si rebel ndaj perandorisë, është Ismail Qemali, i cili i ka sjellë dëme dovletit dhe po perpiqet të bëjë ngatrresa të tjera për mbretërinë. Qëllimi i këtij rebeli është që të arrijë të shkëpusë nga trupi mbretërisë sonë gjithë nahijet e Arnautistanit. Po a mund të qendrojë Arnautistani vetëm. Jo, s’ mundet. Këtë e di edhe ai vetë, Ismail Qemali, me gjithë rebelët e tjerë. Jo më kot ka vajtur ai në mbretëritë e te krishterëve te Evropit. Ai do që ta lidhë Arnautistanin me Kaurët. Do që të krijojë një mbretëri të vogël alla kaure nën hijen e mbrtërve kaurë. Ky i mallkuar i Allahut ka shkelur besën ndaj sulltanit dhe i ka dhënë shpirtin xhehnemit. Qëllimi i tij është që të dobësojë dovletin edhe të bëjë sa më shumë njerëz dinsëzë si vetja. Prandaj, me urdhër nga lart, nga vilajeti ai duhet kapur i gjallë o vdekur. Ja kjo detyrë i ngarkohet sot taborit tuaj.”

Ashtu vazhdonte të fliste bimbashi, duke parë me kujdes fytyrat e nizamëve dhe të zabitëve para tij.

***

Bushi Furka e dëgjonte si i shtangur dhe mishi i trupit i bëhej gjëmba gjëmba. Ai sikur nuk po u besonte fjalëve, që përkthente terxhumani. “Si është e mundur të jetë ashtu Ismail Qemali?” – mendonte me vete Bushi Furka. Në fillim të asaj vjeshte, para se atë ta merrnin nizam, nëpër dasma e gostirat e fshatit, Ismai Qemali ishte dëgjuart aq shumë nëpër këngë. Për atë këndonin të moshuar edhe të rinj. Dihej nga shumë njerëz se ai kishte vajtur nëpër Europë për të mirën e Shqipërisë. Duke menduar ashtu, ai sikur nuk po ua vinte më veshin fjalëve të terxhumanit . Atij po i zjente brenda vetes kënga që pati mësuar para pak kohe në një nga dasmat e fshatit:

O shokë, më mori malli,

Ku gjendet Ismail Qemali;

Në Paris atij Krajli,

Po vrapon si sorkadh mali,

T’i dalë zot këtij vatani.

Dhe, tek kalonte me mendje fjalët e asaj kënge, Bushit i kujtoheshin shokët e fshatit si edhe njerëzit e shtëpisë dhe te fisit. Një mall i brendshëm e pushtoi të tërin. Fjalët e bimbashit nuk kishin më kuptim për të.

Po gjithësesi tabori mori urdhërin që të bëhej gati për udhëtim. Marshimi do të ishte i gjatë dhe duheshin përgatitur për çdo gjë. Të gjithë nizamët u vunë në lëvizje. Lidhnin këpucët, shtrëngonin shallvaret haldupe qepnin xhybetë, rregullonin rripat e dyfeqeve edhe i hidhnin pastaj krahqafë

Bushi Furka bënte si të gjithë dhe dorën e vinte shpesh tek qesja me para që e kishte varur me gjalmë në qafe e që i lëviste mbi kraharor. Ato para ia kishte dhënë i ati, me qëllim që po të gjente bedel, të kishte mundësi të paguante edhe t’ i shpëtonte nizamllëkut.

Udha ishte e gjatë, po në marshim e sipër bëheshin ndalesa për pushim, a po edhe për ta mbajtur taborin të rregullt dhe të mirë komanduar. Sa herë qëndronin për t’u shlodhur, ose për të ngrënë ushqim, Bushi mendonte se si mund t’u vidhej nga sytë e të tjerëvë dhe të ikte pa u diktuar.

“Sikur të shpëtoj nga arratisja prej taborit.- mendonte ai, – do të vrapoj sa të mund dhe do të hap lajmion kudo se se Ismail Qemalit po i kanë zënë pusinë”

***

Afër Lushnjes tabori ndali përsëri. Pas pushimit mulazimi e ndau ushtrinë në dysh: Njërën pjesë e nisi nën komandën e një zabiti ne drejtim të Shkumbinit; pjesa tjetër do të shkonte nga ana e rrjedhës së Semanit. Merrej me mend se nizamët e këtij taborri ishin në përforcim dhe mbështetje për te gjithë koshadhet e nahijeve midis lumenjëve nga Shkumbini deri ne Vjosë.

Qeveritarët e asaj kohe mendonin se mos vullnetarët që kishin dalë në përkrahje të Ismail Qemalit do të ishin të shumtë. Ata kishin ndrojtje se mos nuk e përballonin gjendjen vetëm me koshadhet e forcave krahinore, pa ndihmën e taboreve të ushtrisë së gazermave.

Ajo pjesë e ushtarëve të taborit, që mori drejtim për nga ana e lumit të Semanit, pasi kishte bërë disa orë të lodhshme udhëtimi, kur mbrrijti afër kodrave të ulta midis Petovës dhe Mbrostarit, mori urdhër të qendronte e të pushonte për tërë atë natë. Midis këtyre nizameve ishte edhe Bushi Furka. Diku më tutje ndodhej lumi, ku ishin ngritur dy lundra gjemi, ajo e Mbrostarit e njohur nga të gjithë dhe ajo e Petovës, ndanë një trage prapa pyllit të madh, gjysmë e fshehur. “Cfarë të bëj tani?- pyeste veten Bushi: Të rri ktu dhe të bëj dyfek me Ismail Qemalin? A pot ë arratisem?….Po sikur të më diktojnë … Po më mirë të më diktojnë dhetë më vrasin sesa të shtije kundër Ismail Qemalit dhe shokëve të tij.”

Kur erdhi nata, nizamët nisën të kërkonin bregoret edhe ledhet e terura të lumit. Vinin përqark drurëve për t’u mbrojtur pak a shumë nga era dhe ku për rreth rrënjëvë dhe trungjeve qenë grumbulluar gjethe, që t’i perdornin si dyshek. Përpiqeshin që të mbroheshion sado pak nga lagështira. Ashtu në vendet që zgjodhën vetë u shtrinë të mbuluar me xhybetë e tyre.

Edhe Bushi Furka u shtri, po atë nuk e zinte gjumi. Më tepër se lodhja e marshimit, po e mundonte qëndrimi midis nizamëve dhe zabitëve. Shiu që kishte rënë gjat ditës pushoi dhe retë e dendura po zgaliteshin ca. Sikur po rrezonte pak hëna. Në mugëtirën e asaj nate Buishi po vriste mendjen se sit ë gjente mënyrën më të mirë për të marrë arratinë. Dhe ja tek i shkrepi në mendje shërbimi i rojes. Në mesnatë atij do t’i takonte të ishte roje. Bushi e njihte mirë këto anë të lumit, se ai për fat ishte nga këto anë. Fshati i tij i lindjes Fushëmarinasi ishte vetëm dy orë e ca larg nga ato brigje të Semanit. Kur pat qënë çunak, katërmbëdhjetë vjeç e ca, ai pati vajtur nga këto brigje për të gjujtur mëllinja dhe lepuj të egër. E dinte se nga bënte lumi va dhe ku ishte vendi më i cekët.

Në mesnatë, kur mori shërbimin e rojes pyeste veten në se do të ishte mirë të kalonte lumen a po jo. Dhe, tek po shikonte errësirën e pyllit, i ra në kokë mendimi që të çante përmes tij. “Qëllimi im, mendonte, nuk është që të shpëtoj kokën , pot ë lajmëroj rrezikun, se Ismail Qemalit i kanë zënë pusinë.” Ashtu, atëherë, në mesnatën pus të errët, kur gjithë nizamët dhe zabitët, kishin rënë në gjumë të thellë, të lodhur nga udha përmes shiut me llohë, Bushi Furka në majë të këmbëvë largohet pa u ndjerë. Eci dhe eci për një kohë të gjatë pa kthyer kokën pas, deri sa ai u bind se i kishte humbur gjurmët dhe asqerët e taborit i kishte shumë larg. Në rrugë e sipër hasi në zgërbonjën e një plepi të vjetër. U fut brenda saj,dhe u ul të shlodhej e të mblidhte veten. Nga larg vinte uturima e detit. Frynte jugë gjithnjë dhe deti kishte dallgë e lëshonte një burë të madhe uturitëse sa të përgjumte. Lumi qe mbushur degë më degë me ujëra të përzjera e të turbullta. Dukej sikur lumi nuk merrte tutje; sikur i pëlqente më mirë të teptiste nga anët e tij e jo të merrte udhën andej nga gryka në det. Bura e detit ngrinte gjithnjë dallgë dhe nuk e linte gjithnjë lumin të derdhte gjithë prurjet e tij.

Atje, Brenda në guvën e zgërbonjës, tek po shlodhej, ai mendohej, pyeste veten se ku mund të ndodhekj Ismail Qemkali? Sa shpejtë paskej ardhur nga Evropa ! Kurse kënga në një dasmë thoshte se ishte aq larg…tutje nga Parisi. Bushi nuk dinte asgjë për vajtjet dhe takimet e bisedimet e Ismail Qemalit nëpër qytete të mëdha si në Bukuresht, në Vienës, në Trieste. Dhe ja tani, ai prap, nuk ka një ide të qartë për udhëtimin që karvani i Ismail Qemalit ka marrë drejt Vlorës. Ai nuk kishte dëgjuar nga askush se Ismail Qemali kishte disa ditë që ndodhej në Durrës. Dhe ja tani nga fundi i vjeshtës së tretë ai po shtegëtoka nëpër Shqipëri, siç kishte thënë bimbashi, “që të prish dovletin” dhe prandaj tabori i kazasë së Beratit, ka dalë rrugëve për t’i zënë pritë. Dhe ashtu, tek po thekste moti, Bushi Furkën e kaploi një hije gjumi, duke mbajtur pushken në duar.

***

Pas bisedimeve që pati bërë me personalitete në Bukuresht, në Vjenë dhe në Romë, Ismail Qemali qe bindur edhe më shume se pa humbur kohë duhej shpallur pavarësia e popullit shqiptar. Çdo ditë vonesë, mendonte ai, e rrezikonte fatin e kombit. Me këtë ide në mendje ai tok me shokët e shpurës së tij u nis nga Triestia dhe zbriti në Durrës më 21 nëtor të vitit 1912.

Për ta shpallur sa më shpejtë këtë qëllim dhe këtë dëshirë, Ismail Qemali thirri shpejtë në nje mbledhje parinë e Durrësit,muslimanë e te krishterë, tregëtarë e bejlerë. Pa uzgjatur, Ismail Bej Vlora ua shpjegoi njerzëve të mbledhur se në ç’ rrezik gjendej Shqipëria pas thyerjes së ushtrive turke nga sulmet e aleatëve ballkanas.

-“Unë them se i vetmi veprim për të mënjanuar rreziqet, që kërcënojnë kombin tonë në këtë gjendje politike, do të ishte të ngrinim flamurin kombëtar dhe të shpallim mëvehtësinë e Shqipërisë. Ashtu t’i themi botës se jemi një komb më vete, dhe tani që fati na ndau nga Turqia, duam të qeverisim vetveten dhe të rrojmë në paqe e urtësi me të gjithë fqinjët. “

Mirëpo sa mbaroi fjalën e tij Ismail Qemali në atë mbledhje, na ngrihet dhespoti grek i Durrësit, Imzot Jakovi, i cili u dëgjua të thoshte:”Mendimet dhe qëllimet e Ismail Qemalit janë çeshtje që mund të bisedohen, por jo tani. Këto punë i ka në dorë Evropa dhe ajo do t’i rregullojë për së miri, kur të vijë koha. Kurse për ngritjen e Flamurit kombëtar të Shqipërisë, që e përmendi Ismail Beu, – vazhdonte të fliste dhespoti Jakov, – unë mendoj se ne si shtetas besnikë të Sulltanit, vetëm një flamur njohim, atë të Turqisë dhe atë e kemi mbi krye e sipër.”

Pasi tha ato fjalë, dhespoti Jakov, fërkoi pak mjekrën, picërroi ca sytë dhe iu drejtua Myftiut të Durrësit duke I thënë: “Po ti Myfti Efendi, si njeri i urtë dhe besnik i mbretërisë që je, ç’thua?”

Biseda nuk po ecte për mbarë. Myftiu i Durrësit si njeri fanatik, dhe që nuk shquhej për zgjuarësi dhe as për kulturë, nuk e kuptoi aspak djallëzinë e dhespotit. Pa e vrarë mendjen për të treguar ndonjë gjë me vlerë, ai mbështeti fjalët e dhespot Jakovit:

-“Vallahi, Dhespot Efendi, ti e ke thanë fjalën drejtë; na vetëm bajrakut të padishahut i bajmë temena.”

Kurse mytesarifi i Durrësit, që nuk mund t’ thoshje njeri i paditur, por si tip i pavendosur, nuk dukej as mish as peshk, një person i pasigurt, i cili nuk dinte nga të mbante dhe bënte gjoja figurën e njeriut të paanshem. Po më në fund, kur pa se rreth e qark kishte njerëz të ditur, e gjeti udhës t’’i deklarohej Ismai Qemalit frëngjisht: “Comme Albanais, je suis avec vous, mais comme fonctionniare, je dois etre contre vous”[3]

Ismail Qemali e kuptoi se një pjesë e parisë së Durrësit nuk e përkrahu për qëllimin e tij të shenjtë. Kështu që mendimi i tij për ngritjen e flamurit në Durrës, për të fituar kohë, nuk doli për mbarë. Merrej me mend se puna antishqiptare e dhespot Jakovit si edhe te myftiut e kishin bërë efektin e tyre tek shumë njerëz të pa informuar për rreziqet që po i kanoseshin kombit shqiptar.

Po megjithëse nuk ia arriti qëllimit që ta ngrinte flamurin në Durrës, Ismai Qemali nuk e dha veten, nuk u pëkul. Mendja filloi t’i rrihte për nga Vlora, tek vendlindja e tij. Paria e atij qyteti i kishte bërë ftesë me telegram që kur ishte në Trieste . Vlonjatët me krenari dhe vendosmëri e prisnin që t’u vinte atje, në shtëpinë e tij dhe ashtu të ngrinin së bashku flamurin.

***

Dy ditë më vonë, pas mbledhjes me parinë e Durrësit, kur Ismail Qemali vajti ne gjelltore për të ngrënë darkë, njerëzit e shpurës së tij i thanë se kuajt e karvanit qenë gati për udhëtimin drejt Vlorës. Ai u bë prap plot besim në vetvete se e merrte me mend përpjekjen e patriotëve në Vlorë. Telegrami i tyre e kishte vënë në dijeni. Atë telegram e ruante si një thesar. Sa herë fuste dorën në xhepin e brendshem, prekte letrën e telegramit, që i kujtonte zotimin e bashkëqytetarëve vlonjatë.

Udhëtimi i karvanit të shpurës së flamurit të pavarësisë filloi të nesërmen, në mëngjesin e ditës së shtunë, më 23 nëtor. Tok me Ismai Qemalin ndodheshin edhe atdhetarë të tjerë të shquar, disa e patën shoqëruar edhe në Bukuresht e në Vjenë. Në të njëjtën kohë u nisën tok me të drejt Vlorës edhe delegatët e Durrësit, të Krujës, të Tiranës, të Shijakut. Në rrugë e sipër atij do t’i bashkoheshin edhe deolëgatet ë Kavajës, te Lushnjës dhe të Fierit.

Pas disa orë udhëtimi, ndërsa shpura e Ismail Qemalit vazhdonte rrugën për në Vlorë, një kalorës i vetëm diku afër Gosës po vinte me nxitim për të gjetur karvanin e pavarësisë. Ai kalorës deshte të takohej direkt me Ismail Bej Qemalin.

Kur Prinjësi i Flamurit me shkoët e tij po i afrohej Gosës, kalorësi ndali para tyre. Ai kërkoi të njihte Ismail Qemalin dhe deshte t’i jepte një copë letër. Nga posta e Lushnjes e njoftonin fshehurazi lidhur me një telegram që sapo kishte mbrrijtur nga vilajeti i Janinës në sanxhakun e Beratit. Mytesarifi e kishte shpërndarë lajminnë formë urdhëri me post-telegraf ndër të gjithë kajmekamët:

“Ismail Qemali me shokë gjallë a vdekur të shtihet në dorë”

– U kanë zënë pusinë gjat rrugës Ismail Bej, – foli lajmëtari me kalë dhe u largua pa u zgjatur dhe iku drejt qytetit të tij.

Atëherë Ismail Qemali, pasi lexoi me zë të larte lajmin e keq, u tha shokëve:

– Si do të bëjmë vëllezër ?!… Nëqoftë se ia mbrrijmë Vlorës, dëshira jonë plotësohet, do ta shpallim Shqipërinë më vete, të mosvarur. Nëqoftë se do të vritemi, atëherë bëhemi dëshmitarë dhe theror të Atdheut të dashur.”

– Do të çajmë përpara, do të ecim në udhë që ata nuk e pandehin,- u dëgjua njeri nga shoqëruesit e shpurës. Jam nga këto anë të Myzeqesë dhe i njoh mirë të gjitha shtigjet dhe e udhët e fshehta.

Ai që foli aq i vendosur ishte Llazi Bozo, një shoqërues vullnetar i shpurës, një nga patriotët e flaktë të Myzeqesë , që kishte ngritur më këmbë në mbrojtje të Ismail Qemalit gjithë fshatin dhe dhe krahinën për rreth tij.

– Le të marrim zemër nga fjalët e këtij zotërije kurajoz dhe të nisemi përpara pa u trembur drejt qëllimit tonë dhe na u bëftë udha dritë., – nxiti bashkëudhëtarët e vetë Ismai Qemali, duke iu uruar guxim në kalimin e vështirësive.

Karvani i Flamurit të Pavarësisë atëherë dredhoi rrugën dhe mori tragat nga ana e Tërbufit, në vende me ujë dhe baltë, me udhë e pa udhë. Nga shirat e rëndë të vjeshtës toka qe squllur aq shumë saqë dheu kudo qe bërë si baltë kamine. Kënetat qenë mbufatur dhe lumenjtë vinin trarë-trarë e gërryenin ledhet degë më degë. Deti uturinte dhe vazhdonte të ngrinte burë. Pas një zagushije të rëndë, retë e veshën qiellin pus. Vetëtimat dhe gjëmimet përsëri po rrethonin horizontin. Shirat nisën prap shtruar, pa erë, po të dendur. Duke kaluar para fshatit të Këmishtajt, dheu po bëhej dhe më i rëndë, balta e zezë ishte shumë ngjitëse. Dukej sikur kuajt nuk ecnin, por po ngjisnin llucë të zezë kamine.

** *

Ishte e diela e parafundit te vjeshtës së tretë të vitit 1912, kur Karvani i Pavarësisë po uafrohej dherave të Karatoprakut, ku kalimi i udhës me këmbë ose me kuaj bëhej më se i vështirë. Pikërisht në atë kohe me llohe e me shi nje qerre me rrota të larta po afrohej ne drejtim të Karvanit. Koha e dasmave ende nuk kishte mbaruar dhe ata që shikonin atë qerre, mund të kenë kujtuar se ajo do të qe nisur për të marrë ndonjë nuse të re në atë ditë të përbaltur plot me shi, sipas zakonit të lashtë “të prerjes së ditës”, që do të thoshte se vajza behej nuse pikërisht në ditën e caktuar nga të dyja palet e krushqisë. Po jo, nuk kishte qënë ashtu. Qerrja me rrota të larta nuk qe nisur as për nuse e as për pajë. Pendari, që po hiqte qetë për dore me hosten, e ndali qerren në mes të udhës. Vuri hostenin në vrimën e qajkës dhe doli para shpures se kalorsëve. Ai ngriti duart lart në formën e gjyusmë harkut duke thënë ca fjalë që nuk merreshin vesh nga shkaku i shiut. Kur u afrua edhe më, pendari vuri një dorë në zemër dhe me dorën tjetrër takoi udhë-rrëfyesin.

– Jam i dërguar nga paria e anës sonë të Karatoprkut, – folio ai, që të takoj Ismail Qemal Beun dhe ta marrë në qerre. Siç e shikon kjo qerre është e siguruar mirë: është e mbuluar me rrogaoza të rinj që nuk i hyn asnjë pikë shiu; kurse në shtratin e saj janë shtruar dyshekë dhe qilima me thekë.

Kur udhë-rrëfyesi po e dëgjonte dhe po shikonte pak si i çuditur nga e papritura, pendari vazhdoi prap:

– Nuk jam vetëm; tok me mua kanë ardhur edhe burra të tjerë, të cilët janë endur andej e këndej se po bëjnë roje, kurse populli po u prêt në Libofshë. Atje do të bëhet festë. Te oborri i vakëfit është ngritur kënga e po hidhet valle nga gëzimi.

Udhërrëfyesi ktheu kalin, u fut në mes të shpurës, iu drejtua prinjësit të flamurit e i tha:

-Ismail Bej ! Populli i kësaj ane ka nisur këtë qerre për Zotërinë Tënde.

– Po pse janë munduar!? Kur ne kaluar jemi, – tha Ismail Qemali, duke ndjerë ngrohtësine e dashurise së përzemërt të popullit.

Pendari me takije të bardhë qe pushtuar atë çast nga një ndjenjë përfaljeje para prinjësit të flamurit. Tërë qenia e tij përshkohej nga një hutim dhe marramendje ngazëllimi.. Po megjithatë e mori veten, u përcoll, hapi gojën e nisi të fliste me shume mirëdashje.:

– Më tutje rruga bëhet edhe më e vështirë Ismai Bej, shiu e bën edhe më të zorshme. Prandaj … urdhëroni ! Të paktën sa kohë që bije shi. Nuk dot lageni dhe do të çlodheni ulur.

Atë çast Ismail Qemali pak si i menduar, vuri dorën te mjekra dhe shikoi udhë-rrëfyesin, sikur të merrte mendim nga ai dhe i tha:

– Po ti si mendon për këte rast?

– Ismail Bej ! – i tha ai pa u menduar shumë, – Plotësojani dëshirën. Të paktën sa të kalojmë Karatoprakun.

Atëherë prinjësi i udhëtimit të flamurit vështroi gjithë bashkëudhatarët e karvanit dhe i prekur nga ngazëllimi dhe dhe mikpritja e popullit, foli me qetësi: “Vetëm nuk do të ulem aty. Le të urdhëroi edhe zoti Gurakuqi e ndonje tjetër.”

– Faleminderës, Ismail Bej, po ma i moshum asht Imzot Nilollë Kacorri. Le të urdhënoi Zotnia e tij ma par, – u degjua Gurakuqi -Të lumtë goja, zoti Luigj, për punët e shquara, që ka bërë, ai e meriton të jetë para meje.

– Ju lutem zotërinj të shtrenjtë, me më ndigjue edhe mu, para se të më çmoni kaq shumë. Andej nga malësia e Lurës asht nji zakon që nderon ma së pari at mik që ka ba rrugën ma të gjatë. Më thoni Ju tash, kush duhet të jete ma i parë. Un nuk mundem me e thye rregullin e Lures dhe të Kurbinit.

– Ka vend për tre e më shumë, – u dëgjua atë kohë pendarti i qerres.

Dhe ashtu ata të tre : Ismail Qemali, Nikollë Kacorri e Luigj Gurakuqi u drejtuan nga qerrja e mbuluar me rrogoza. Pendari hapi pak vend tek shtiza e qerres, duke mënjanuar një ka, me qëllim që shtiza qerres të shërbente si mbajtëse per të vënë këmben kalorësi, kur ta hiqte nga yzengjija.

Sa mori për të zbritur Ismail Qemali, pendari i tha:

– Kujdes Ismail Bej, mbahuni edhe te supi im.

Po kot u shqetësua pendari. Ismail Qemali i bëri lëvizjet të ngadalta, po të sigurta. Hodhi këmbën mbi shtizë, u kap pas rrapinës e shkoi u ul mbi qilimin me thek pa zor të madh. Po ashtu bëri edhe Luigj Gurakuqi. Kurse Imzot Nilollë Kacorri, dukej që qe mëi stervitur dhe i bëri lëvizjet e zbritjes nga kali për në qerre më me shkathtësi.

Shpura e kalorsëve me qerremn në mes rifilloi udhën me baltë, pa pyetur për shiun që s’ pushonte. Karvani i Pavarësisë ecte drejt Vlorës pa pushuar. Qielli shtrydhte re si guna, po karvani nuk ndalej.

***

Kur u kalua Karatopraku, balta e zezë sikur po bëhej më e butë, më e ujëshme se sa ajo e dheut të zi. Tek po kalonin Gradishtën dhe po i afroheshin Libofshës, qielli nisi të zgaliste. Retë sikur po çaheshin dhe shiu u bë si vesë e hollë, deri sa pushoi. Te sheshi i një djerrine ndanë një kodre, karvani ndali. Kalorësit zbritën nga kuajt dhe Ismail Qemali me dy zotërinjtë e tjerë, Imzot Nikollë Kacorrin dhe Luigj Gurakuqin dolën nga qerrja e mbuluar. Atje, në atë vend, ndanë kodrës kalonte një rrjedhë uji që ish si degë e një përroi që zbriste për poshtë. Të gjithë njerëzit e shpurës u vunë në lëvizje për të ushqyer kafshët. Kuajve u dhanë për të ngrënë tagji tërshëre, kurse qeve misër me lëpushka. Pastaj i shpunë kafshët për të pirë ujë te vija e rrjedhshme. Nga mundimi i udhës së vështirë si kuajve ashtu edhe qeve u dilnin avuj djerse nga kurrizi.

Për disa minuta gjithë burrat e shpurës çlodhën gjymtyrët e u shpinë duke ndezur edhe nga një cigare duhan. Dhe pak udhë dhe ata do të arrinin në libofshë. Pasi kasfshët e shuan etjen me ujë, karvani me njerëzit e flamurit vazhdoi rrugën drejt jugut.

Lajmi se dita e flamurit kishte asfruar, pati pushtuar mendjet dhe zemrat e të gjithë myzeqarëve, të cilët po i prisnin si në një ditë feste tërë delegatët e e ardhur nga çdo anë e Shqipërisë, që ishin nisur drejt Vlorës.

Kudo që shkelnin ata përhapnin lajmin për ngritjen e flamurit. Qëllimi historik që i kishin vënë vetes ata me Ismail Qemalin në krye, nuk ishte i atillë që mund të kalohej në heshtje. Populli i Myzeqesë i lumturuar po e priste e përcillte Ismail Qemalin me shokë në çdo fshat. Udhëtimi rrugë e pa rrugë përmes viseve fushore zgjati më shumë se sa qe menduar. Vonesa në udhëtim po e vinte në merak Ismail Qemalin. Ai shqetësohej përbrenda dhe mezi e përmbante ndjenjën e padurimit. Sa her që vinte dorën në xhepin e brendshëm, prekte telegramin e komisionit përgatitor të Vlorës e i kujtoheshin fjalet e shkruara: “Nisuni, ju presim. Jemi gati.” Atë që e shkruante Vlora në tel;egram, ai po e shikonte në fytyrat e qeshura e në sytë e ndezur nga dashuria për Shqipërinë e lirë në çdo krahinë. Të gjithë delegatët e ndjenin se kudo ishin të rrethuar nga një gëzim i tërë popullit kudo që shkelnin.

Në të hyrë të Libofshës kënga dhe brohoritjet zjenin edhe më shumë. Ikonom Papa Dhimitri, i cili pati dhënë fshehur mësimin e gjuhës shqipe në konakët e vakëfit, kishte ngritur për këtë rast një komision feste. Me mundësitë që kishte pasur, ai pati arritur të bënte edhe një kor me djem, të cilëve u mësonte këngë patriotike, që i sajonte vetë. Njëra nga këto këngë qe bërë posaçëriosht për këtë rast. Atë mbasdite ajo këngë u dëgjua për herë te pare

Shqipëri e ngite Ballin,

Ta ngritën trimat e rrall;

Shqipet me Smail Qemalin,

Nipat e Gjergjit me pallë.

Gjithë djemëria e Libofshës me këtë këngë në gojë doli në rrugë dhe nuk po dininse si t’i prisnin sa më mirë e me mire delegatët e flamurit me prinjësin e shquar në mes. Në gëzimin e kësaj feste atë ditë qe therur një dem, po piqeshin në furrë gjela deti, po gatuheshin gjellë me jahni, mish i pjekur, qofte dhe të gjithë familjarët me gratë e tyre kishin sjëllë lloj lloje ëmbëlsirash me kamnistra si në ditën e Pashkës së Madhe edhe më shumë; gjithandej oborri i kishës së Libofshës kundërmonte nga era e kanellës që u qe hedhur përsipër pjatave me kabuni, me reshedi dhe paluze.

Merrej me mend se delegatët vinin të lodhur, të lagur dhe të uritur, prandaj te konakët e vakëfit të kishës qenë marrë të gjitha masat sipas porosive që kishte dhënë Ikonomi. Oxhaku bubullonte nga flaka e zjarrit me drurë të trashë, mangallët qenë rregulluar të ndizeshin kur të ishte e nevojëshme. Gjellët , buka, vera dhe rakia ishin bërë gati.

Karvani i Flamurit të Pavarësisë mbrrijti në Libofshë para perëndimit të diellit. Gjithë shpura u prit me përqafime dhe shtrëngime duarësh.. Delegatët, të lodhur ashtu si ishin, u futën në një odë, që qe caktuar vetëm për ta. Ismail Qemalit i qeshte fytyra si dielli kur lind. Në mes të asaj mikpritjeje të ngrohtë, në atë gosti të begatshme, në mes të atij ngazëllimi, që bënte të dridheshin të gjitha zemrat, Ismail Qemali nuk po qendronte dot pa folur. Nga gëzimi i madh vetja po i dukej disa vjet më i ri.

Prinjësi i Flamurit, tek po rrinte i ulur mbi një shilte të madhe pran zjarrit flakadan, pasi ngriti dollinë për Shqipërinë dhe flamurin, me atë zërin e tij të ngvrohtë e të përmallur tha:

-“Vëllezër të dashur ! Erdhëm vonë; të na e falni se u bëmë të na prisni ca si shumë. Po vonesa qe se nuk kemi rrugë, nuk kemi ura, nuk kemi as siguri. Udhëtojmë me vështirësira. Sa varfëri duket në tokën tonë të begatshme. Dhe kush e ka fajin? Fajin e ka qeveria turke. Tani mjaft me Turqinë… Së shpejti do të ngrëmë flamurin dhe pastaj duhet të perpiqemi me mish e me shpirt për ta shpurë vendin përpara.. Duhet të ecim edhe ne në rrugën e qytetërimit, të përparimit dhe të mbarësisë. Kështu ne do t’i tri gojmë Evropës se shqiptari ka mbetur gjithmonë evropian në gjak dhe se nuk dëshiron gjë tjetër veçse të forcojë kombësinë e tij.”

Po gostia nuk qe shtruar vetëm Brenda konakëve të vakëfit të kishës, po edhe në koridore edhe në postrët përjashta. Të gjithë burrat te vjetër e të rinj patën ardhur atë ditë festive. Të tërë patën marrë me veta ushqime për të ngrënë e për të pirë me çfarë u ndodhej..Të gjithë e ndjenin se atë mbrëmje Libofsha po jetonte ngjarjen më të jashtëzakonshme.. Ajo kishte nën çatitë e saj përfaqësuesit e kombit, ata që kishin bërë e po bënin aq shumë, për ta shpëtuar Shqipërinë nga zgjedha e huaj halldupe.

** *

Bushi Furka pas gjithë asaj lodhjeje nëpër pyll, kur kishte ikur tek rafsha mos u vrafsha, rrinte si i strukur atje tek zgërbonja e lisit plak. Priste sa te fekste e të nisej andej nga i dilte më mbarë për te ura gjemi ndanë lumit. Në ushtrinë turke i dukej vetja sikur të qe syrgjyn. Kazermat i ngjanin si burg. Godina e fjetinës ia ndrydhte gjithë dëshirat..Dhe ashtu tek po rrinte fillikat i vetëm në atë guvë iu bë sikur po e kërkonin, sikur po e thërrisnin me emër. Për një çast u ngjeth dhe filloi të dyshonte se mos zabitët do të kishin urdhëruar nizamë të taborit për ta gjetur kudo që të ishte. Atë kohë shtrëngoi dyfekun nga gryka dhe mbante veshët pipëz, për të kapur ndonjë fjalë. Po asgje nuk dëgjohej perveç degëve që shushurinin nga fërkimi me njera tjetrën.

Dhe në atë mënyrë, duke pritur agimin, Bushi ra pa dshur në krahët e një ëndërre tërheqëse. Ajo ëndërr sikur ia hoqi të gjithë lodhjen, ndrojtjen dhe pasigurinë e veprimeve. Në atë dremitje atij iu duk sikur shiu ndali dhe një agimi i purport po ndiste qiellin. Tutje, shumë larg, dielli pohapte syrin me qerpikë të zjarrtë. Atë kohë kalon para syve të Bushit e fejuara e tij, Lulja .Ndërsa ajo po nxirte pulat e detit në kullotë, ai i doli përpara si atëherë kur nuk e kishin marrë nizam. Ajo u tremb nga befasia, po me ta njohur nuk u përmbajt dot nga gëzimi

– Ke ardhur me leje,- i tha

– Jo, jam larguar vetë

– Po si e bëre këtë ?- e pyeti prap Lulja.

– Sepse nuk më mbante vendi. Kam merakun e argëllëkut[4]. Vajti aq kohë pa ua dhënë.

– Po ne u deshëm vetë; ne nuk u deshëm për argëllëk.

– Po ç’ thonë bota pasataj….

– Asgjë…

– Si….asgjë, !- Nizamët e rinj që erdhën në tabor më thanë se na përflasin: “Turp për ne që nuk e kemi dhënë….turp për ju që nuk e keni prishur fejesën.

– Të gjitha janë gënjeshtra. Për këto llafe paske vënë kokën në rrezik dhe paske ardhur pa lejë.

– Nuk ika vetëm për punë të argëllëkut, po edhe për një gjë tjetër shumë të rendesishm..

– Po ç’ është ajo gjëja tjetër që të paska detyruar të vish?

– Flamuri , Lule, Flamuri. Unë kam dalë këtu në mbrojtje të atij që do të ngrejë flamurin

– Po cili qënka ai?- deshi të dinte Lulja..

Ai njeri është Ismail Qemali. Nuk të kujtohet. Emri i tij u përmend me këngë në dasmën e vëllait tënd.

Kënga më kujtohet, po atë nuk e kam parë, – iu përgjegj ajo dhe u përhumb si një qënie fluide.

Dhe kur Bushi deshi ta përqafonte si i permallur, qe zgjuar nga ëndërra. Hapi sytë dhe pa se po binte mëngjezi, Shiu vërtetë pati pushuar dhe nga të çarat e mëdha të reve po dukeshin copa qielli, që i sillnnin në mendje sytë e kaltër të Lules, që sapo i qenë fanepsur në dremitje e sipër.Atë kohë Bushi doli nga zgërbonja e lisit plak dhe tek po shpihej pa se ishte nga fundi i pyllit të Vjetër.

Iu kujtua koha kur dilte nga kjo anë e lumit për të gjuajtur lepuj të të egër dhe mëllinja. Bushi hapi mirë sytë dhe mori me mend se diku më tutje ishte lumi i Semanit dhe pastaj, diku më tej ndodhej lundra e vjeter gjemi e Mbrostarit.”Ndonëse natë, po i paskam rënë udhës ne të, – tha Bushi me vete,- paskam dalë atje ku doja të mbrrija”. Hodhi dyfekun në krah e u nis sipas një trrage që duhej të dilte tek ura e vjetër gjemi . Ecte me nxitim që të nxehej. Pas nje gjysmë ore mbrrijti para vendit ku voziste lundra e vjetër e Mbrostarit. Me armën n dorë ai u drejtua nga ana e lundrës. Atje sikur po i bënin sytë se ishte një njeri. Mirëpo njeriu e kishte parë atë më përpara. Kur ai mori t’i thërriste, ai tjetri i humbi nga sytë. Atëherë Bushi nisi t’i afrohej sa më shumë lundrës, duke shikuar rrethe rrotull. Po askush nuk po dukej përqark. Më kanë bërë sytë ,- foli me vete, – ose ka qënë ndonjë hije. Që andej iu drejtua një ledhi,që e rrihte dielli dhe kishte shtroerë. U ul te rrënjët e një shkoze që të ngrohej. Që atje veshtronte uren e vjeter. “Po qe se Ismail Qemali me shokët e vetë do të kalojë nga kjo anë, unë që ketu do të jem ne mbrojtje të tij. Le të vijnë koshadhet, le të vijnë asqerët, unë që këtej do të hap zjarr, po qe se e rrezikon kush atë”. Dhe ndërsa po shullëhej atje në shtroerë, mendja i shkoi te tjetra lunder gjemi, që vozistre ca me tutje, andej pas kodres së vogël të Petovës. Ajo urë gjemi qe bërë shumë më vonë edhe për këtë arsye i thoshnin edhe lundra gjemi e re, ose vetëm Lundra e Petovës.

***

Njeriu që pati parë Bushi tek lundra e vjetër, nuk kishte qënë hije, po njeri i vërtetë. Ai kishte qënë biri i lundërtarit plak, i cili pati vajtur atje që me natë, për të vënë re se mos andej nga anët e lundrës dukeshin koshadhe ose njerëz të dyshimtë. Po i biri i lundërtarit plak, me të parë njeriun e armatosur alla halldupshe, u largua fshehur dhe iku me nxitim drejt fshatit. Iku me vrap që të jepte lajmin se një njeri i armatosur dhe me rroba si të nizamit turk qe dukur te plepat anës lundrës gjemi.

Kur djaloshi dha lajmin për personin e veshur nizamë që e kishte parë te lundra e vjetër, i ati nuk u çudit, po i tha me qetësi.

-Siç duket me urdhër të kajmekamit gjithë shtigjet e udhës kryesore qenkan zënë nga koshadhet, or bir, po ne nuk do të jepemi. Të mëdhenj e të vegjël do të bëhemi mur dhe do ta mbrojme Ismail Qemalin. Ai edhe shokët e tij mbrëmë kanë fjetur në konakët e vakëfit të kishës së Libofshës dhe nga ora në orë priten të vijnë këtu në Petovë. Edhe kryepleqësija edhe Ikonom Dhimitri e kanë parë më të arsyeshme që Ismail Qemali me gjithë shokët dhe karvani i tyre ta kalojnë lumin këtej nga ura e Petovës. Mos u trembni. Gjithë burrat e nahijes, nga Libofsha në Petovë e deri në Mbrostar e më gjërë nuk kanë vënë gjumë në sy sonte. Të gjithë janë në mbështetje te tij, ta përcjellim shëndosh e mirë nga lumi dhe ta shoqërojmë deri në Vlorë, ku do të ngrihet Flamuri ynë.

– Po ne të rinjtë çfarë duhet të bëjmë deri sat ë vijnë kalorësit e karvanit ?- Pyeti djali lundërtarin plak.

– Ju do të bënit mirë pot ë vendosni kërcunj nga të dyja anët e lumit, atje ku lidhet lundra , me qëllim që të mos u lagen këmbët njerzëvë nga uji i lumit, kur do të hipin në lundër, ose kur do të dalin nga lundra. Për ta bërë shpejtë këtë punë përdorni sharrën, po edhe spatrën. Ndër kohë unë po shkoj tek lundra e vjeter që të marrë litarët e limtë, që t’i kemi gjendje, në rast nevoje t’i përdorim për përforcim.

Lundërtari plak, pa humbur kohë, i vuri samarin kalit dori, lidhi hejbetë në kocen e samarit dhe mori tragën drejt lundres së vjetër. Me të mbrrijtur atje, zgjidhi litarët e limtë, i bëri si rrokotë, i futi në të dyja anët e hejbesë dhe u kthye vrap, duke i dhënë kalit me të katra, deri sa mbrrijti te ura e re në Petovë. Kur mbrrijti atje, pa se edhe djemtë kishin prerë trungje dhe po i çanin me pyka, që ti përdornin si gjysëm drrase të rënda e t’i vendosnin në të dyja anët e lumit sipas porosisë, që u kishte dhënë.

***

Kur lundërtari plak vuri në trastat e hejbeve litarët e limtë dhe mori rrugën drejt Petovës me kalin dori, Bushi Furka po vriste mendjen edhe më shumë dhe nuk po dinte se sit ë vepronte.Të rrinte ende i fshehur, a po të tregohej. Rrobat e nizamit turk si prej halldupi i prishnin punë. Vendi nuk po e mbante më. Pastaj veprimi i lundërtarit plak që tërhoqi litarët e limtë dhe i mori ato me vete, e bëri të vriste mendjen. Çfarë do të ishte arsyeja e këtij veprimi?! Mos vallë i duheshin ata litarë për lundrën e Petovës, a po do të kishte qënë urdhër i kajmekamit , me qëllim që lundra të mos punonte dhe Ismail Qemali të mos kishte mundësi të kalonte lumin. Me këto mendime në kokë Bushi doli nga pylli dhe iku midis gëmushave, duke ndjekur tragën e lundërtarit të vjetër.

***

Kur delegatët me ismail Qemalin në mes morën rrugën kaluar për tek lundra e re, populli i zonës së Libofshës doli i gjithë përpara tërë brohori me këngë e gëzim. Atë mëngjes po dëgjohej një tjetër këngë e re:

Kemi qënë rrogoz e baltë,

Po flamurnë e ngritëm lartë..

Japim besën në Myzeqe,

Për flamur e për atdhe.

Ishte kënga më e re e asaj feste, që po këndohej me zë të lartë dhe po shoqërohej me me iso “eee”.

Ismail Qemali gjithnjë i mmallëngjyer nga përzemërsia dhe dashuria e Myzeqesë, mezi po i mbante lotët e gëzimit..

“Populli na ka në mendje edhe në zemër, vëllezër; të ecim përpara për flamurin tonë”.

Me të dëgjuar ato fjalë, Karvani i Pavarësisë u vu në lëvizje.. Tek ikte kaluar prinjësi i flamurit përshëndeste njerëzit nga të dyja anët e udhës. Kur dëgjonte urimet e myzeqarëve, Ismail Qemalit i erdhën në mendje fjalët që kishte biseduar me Ikonomin e vakëfit, Papa Dhimitri.

“Po mbjellim një lule të re i nderuar Ikonom, si thua të na rritet?”

“Do të rritet e shëndetshme Ismail Bej, – ia kishte kthyer ai, – sepse edhe toka është e punuar mirë”

“E kishte thënë shumë bukur Ikonomi plak- mendonte me vete prinjesi i Flamurit,- toka e punuar është populli i këtij vendi, i etur për liri dhe për flamur”

Dhe ndersa kalonte në mendje ato fjalë, duke përshëndetur njerëzit, Ismail Qemali dëgjoi edhe një herë urimin e Ikonomit Plak, Papa Dhimitrit “Udhë të mbarë, o ëngjëlli shpëtimtar”.

Ashtu me atë urim Karvani i Pavarësisë nisi rrugën drejt urë së Petovës, ku lundërtarët kishin bërë gati gjithçka duhej për të kaluar lumin.

***

Bushi Furka, i cili kishte ndjekur tragëne lundrtarit plak, i qe afruar brrylakut të fundit të lumit, qe ngjitur tek një ledh i rrethuar prej ca shkurre marinash dhe blaca ferrash. Prej andej po vështronte rreth urës së Petovës, ku lëviznin njerëz. Pas pak atij i zunë sytë Karvanin e Pavarësisë. Sa mbrrijtën atje te Ura e Re, pra tek Ura Gjemi e Petovës, delegatët zbritën nga kuajt dhe po bëheshin gati që të kalonin lumin. Atëherë Bushi nuk e mbajti më veten.. Vrapoi drejt blacave me ferra dhe anës murrizave, deri sa doli te marinat e ulta të lumit. Armën e mbante gjithnjë në dorë, me dëshirën e mirë që ta përdorte, pot ë rrezikohej Iamail Qemali, ose ndonjë nga shokët e tij. Po atë çast e kuptoi se prinjësi i flamurit ishte shumë e shumë më i mbrojtur nga trimat vullnetarë të popullit. Duke ecur me nxitim, Bushi thoshte me vete se “mua tani nuk më mbetet gjë tjetër vetëm ta shoh atë burrë trim dhe t’ puth dorën me nderim”.

Me këtë dëshirë të papërmbajtur, Bushi Furka po çante përpara nëpër tragën e ngushtë midis marinave me krende të zverdhura nga vjeshta. Po befas u gjend i rrethuar. Vullnetarët e fshatit e kishin kapur si person të dyshuar. Ai ndjeu se duar të fuqishme po e mbanin shtrënguar si darë.

– Ç’ do ti halldup këtu?- qe pyetja e parë.

– Këtë halldup si hije ma zunë sytë sot herët në mëngjes tek lundra e vjetër,- foli i biri i lundërtarit plak..

– Ky do të jetë hafije.- u dëgjua një zë tjetër..

– Ose vrasës i paguar

Pyetjet dilnin të shpejta dhe Bushi nuk po dinte se kujt t’i përgjigjej më përpara.

– Jam shqiptar, o vëllezër, jam shqiptar bir shqiptari. Po më patën marrë më zor nizam.

– Që nga ke ardhur këtu ?

– Vij nga taborri i kazasë, po i u vodha zabitëve nga sytë natën. Rasti e solli te ndodhem këtu te lundra e lumit.

– Pse qendroje te lundra e vjetër?

– Pse erdhe më pastaj këtu?

– Dola këtej anës së lumit, sepse doja t’idilja në mbrojtje, atij që po përcillni ju.. Do të jepja jetën time, po të rrezikohej gjë ai.

– Po këtu te,Lundra e Re çfarë doje.? A nuk e pe se ne po e mbronim vetë atë.? Fol! Fol!

– Ju them të drejtën, këtu te Lundra e Petovës nuk erdha për ta mbrojtur. E pashë se këtu ishte një populli tërë, që po e mbron dhe po e përcjelle.

– Fol, pra, pse erdhe këtej?

– Erdha vetrëm për një gjë, vëllezër; të më besoni: dua të shoh Ismail Qemalin, të përulem para tij dhe t’i puth dorën.

Vullnetarët e armatosur shikuan njeri-tjetrin në sy dhe sikur nuk u besohej.

-Jam shqiptar bir shqiptari vëllezër, më zini besë. Vetëm aq dua: ta shoh Ismail Qemalin. Në doni të dini me hollë, jam nga nahija matan lumit, jam i biri i Rrapo Furkës nga Fushëmarinasi.

Aq foli ai dhe me të thënë ato fjalë nga sytë e shqiptarit të veshur nizam dolën pika loti. Atëherë vullnetarët e morën njeriun e veshur nizam midis tyre dhe, tok me të, shkuan tek grumbulli i delegatëve, që po përgatiteshin për të kaluar lumin. Pa ia treguar njeri, Bushi Furka e mori me mend nga nderet që i bëheshin se cili duhej të ishte Ismail Qemali. Pa folur asnjë fjalë , shqiptari i veshur nizam, me sy pak të përlotur u përkul përpara Prinjësit të Flamurit dhe i puthi dorën. Ismail Qemali që edhe asaj radhe ndjeu t’i rrihte zemra për Brenda, i fërkoi krahët shqiptarit, të veshur nizam,. Dora iu lag the e kuptoi se ai Ikishte rrobat të lagura, nga që kishte qëndruar jashtë në shi e në erë.

– Do të ngremë flamurin.- i tha atij Ismail Qemali, pa ia hequr dorën nga supi.

– Rroftë Flamuri,- hapi gojën për herë të parë Bushi, pa ditur se ç’ të thoshte tjetër gjë.

– Dhe nuk do të shkojmë më nizam për Turqinë, por ushtar për Nënën tonë , Shqipërinë., – vazhdoi me zë të qartë Ismail Qemali.

– Rroftë Shqipëria, – u dëgjua për së dyti Bushi dhe iu lut që t’i jepnion pushkën, se, pasi të hioqte rrobatr e nizamit, do të vishej si gjithë myzeqarët dhe do të shkonte tok me të tjerët vullnetar drejt Vlorës, atje ku do të ngrihej flamuri .

Kur delegatët mbrrijtën ne Petovë, zbritën nga kuajt dhe pasi u çlodhën pak, ndezën nga një cigare dhe u bën gati për kalimin e lumit. Herë nga dy e herë nga tre ata dolën në anën tjetër të lumit të Semanit. Pas tyre kaluan lumen vullnetarët dhe pastaj gjithë kuajt e karvanit.

Pas dreke Karvani i Pavarësisë arriti në qytetin e Fierit.. Ishte koha kur anëtarët e komisionit për pritjen dhe përcjelljen e shpurës së flamurit, po lexonin telegramin që pat mbrritur nga Vlora: “A erdhi Ismail Qemali aty a po jo? Në mos nuk ka ardhur, ku gjendet? Këtu në ç’ditë vjen? Na bëni të ditur hetimet tuaja gjërë e gjatë.”

Lajmi për ardhjen e Karvanit të Pavarësisë u përhap në të gjithë Fierin si erë. Gjithë populli rrodhi në shësh të qytetit për të parë dhe për të nderuar shpurën e delegatëve që po vinte kaluar nga rruga aq e gjatë. Përgjigjja e telegramit të Vlorës u bë me një herë dhe gjithë atdhetarëve ne Fier tani u mbetej që të mirëprisnin me nderime të veçanta gjithë delegatët, të cilet rruga i kishte munduar aq shumë. Pasi u çlodhën në një nga kafenetë më trë mira trë qytetit, Ismail Qemali deshte të nisnin rrugën drejt Vlorës për të fituar kohë. . Po pleqësia e qytetit te Fierit, kur pa se sa të lodhur ishin, iu lut që të hanion darkën së bashku dhe ta kalonin naten në qytetin e tyre. Më në fund Ismail Qemali u bind dhe ia plotësoi dëshirën parisë së qytetit të Fierit.

***

Të nesërmen gëdhiu dita 25 nëntor 1912. Gjithë delegatët e mbledhur dukeshin më të qetë dhe më të çlodhur. Pasi hëngrën mëngjezin dhe pinë kafenë, nisën të bëheshin gati për t’u hipur kuajve. Udha nga Fieri drejt Vlorës ishte më e sigurt dhe nuk duhej të kishte ndonjë trazim. Patriotët e njoftuan Ismail Qemalin se gjithë shtigjet e rrugës ishin në duart e vullnetarëve. Edhe lundra gjemi e Mifolit drejtohej nga vullnetarët. As asqerë turrq dhe as koshadhe nuk qenë dukur për rreth gjemisë së Mifolit.. Vjosa atë ditë qe bërë buzë më buzë, po lundra gjemi ishte e fortë dhe lundërtari shumë i sigurtë.

Dhe ndërsa shikonte Vjosën e rënduar nga prurjet e mëdha të ujit, Ismai Qemali, si pa pritur, e ndjeu veten të ngacmuar edhe më shumë nga malli i vendlindjes. I vinte në mendja fëmijëria, lodrat, deti, Kanina, Sazani; pastraj shtegëtimi i gjatë dhe internimi i Familjes.”Ika i mitur nga ti, o Vlorë,- thoshte me vete Prinjësi i Flamurit,- dhe ja tek po kthehem me mjekër të bardhë, po sidoqoftë fitimtar”.

Kalimi i lumit të Vjosës u bë më i shpejtë se në lumenjte e tjerë. Po moti bënte prap kohë vjeshte dhe qielli vinte anës për shi. Ndërsa Karvani i Pavarësisë kalonte pjesë – pjesë me lundrën gjemi mbi Vjosë, një turmë e gëzuar njerëzish qe grumbulluar dhe këndonte duke hedhur valle. Melodia polifonike labe përzihej me ison e shtruar myzeqare. Kur Ismail Qemali po bisedonte me partriotët e Vlorës që kishin dalë për ta pritur atje te Lundra e Mifolit, si pa u ndjerë vjen ngadal një djalë i ri me një tufë lule vjeshte në dorë për t’ia dhënë Prinjësit, i cili, pasi i mori ato lule, e përqafoi djaloshin dhe e puthi i mallëngjyer nga ngazëllimi popullor. Po ndër kohë djaloshi nisi pa pandehur këngën e tij për ato lule:

Jam trembëdhjete vjeç djalë,

Brodha fushë e brodha mal,

Mblodha këtë tufë me lule

Për trimin Smail Qemal.

Dhe atëherë, kur mbaroi kënga, Prinjësi i Karvanit të Pavarësis, drejtohet nga populli, që po pristra ta shikonte dhe ta dëgjonte. Ismail Qemali, duke folur me fytyrë të qeshur, tha me ngazëllim : “E shikoni, o vëllezër se se ç’ lule rrit kjo tokë !”

Nga Mifoli, Karvani i Flamurit të Pavarësisë u nis drejt Vlorës. Sa më shumë që delegatët i afroheshin qytetit, aq më tepër ndihej atmosfera e lirisë, aq më shumë rritej hareja popullore. Kënga për Ismail Qemalin dhe shokët e tij ndihej në çdo fshat e në çdo anë.

Delegatët e Karvanit të Pavarësisë u futën në Vlorë në orët e mbrëmjes të datës 25 Nëntor. Po Vlora nuk flinte. Rrugët ndrinin nga fenerët e ndezur nëpër drurë, në shtylla dhe në ballkone. Qyteti kishte ditë që po përgatitej për të përjetuar atë ngjarje të madhe të historisë kombëtare, ngritjen e Flamurit, Rilindjen e Shqipërisë.

Po ndërsa Karvani i Pavarësisë kishte bërë udhën drejt Vlorës, Bushi Furka pati marrë tragën që të shpinte andej nga fshati i tij, Fushëmarinasi. Ikte me nxitim dhe me gëzim në shpirt. Zemra i gufonte nga hareja. E ëma sa e pa, u çudit, e puthi, e përqafoi me mall dhe me ngrohtësinë e e nënës i tha: “Shitëm pelën me gjith mëz, me qëllim që të mbledhim para të tjera që të mund të gjejmë bedel e të të lirojmë nga ushtria.

– I ruani ato para për argëllëkun, o nënë, se nuk do të kemi më nevojë të kërkojmë bedel.

– Po pse , o bir ?

– Spse do të bëhet Shqipëria e lirë

– Si, o bir, si? Si do të bëhet? Kur do të bëhet ?

– Ja, sa të ngrihet flamurio ynë.

Të parën gjë që bëri Bushi , sapo vajti në shtëpi, qe heqja e rrobave të halldupit. U zhvesh, u la, dhe veshi rrobat e tij. Vetëm qeskën e parave e mbajti ende varur nën gushë. Kishte dashur me gjithë zemër që ato para t’ia kishte falur Ismail Qemalit, po qe hutuar dhe nuk kishte ditur se kujt dhe si t’i drejtohej. “Sidoqoftë, – tha me vete,- këto para që qenë taksur për bedelin, tani i takojnë Flamurit. Ashtu mendoi dhe mendja iu bë tym e veri drejt Vlorës.

Pasi hëngri me uri gjellët që i gatoi nëna, ra të pushonte, po mendja i rrinte andej nga udhëtonte Karvani i Pavarësisë. Pas pak orësh, si e mori veten, doli nga qendra e fshatit, takoi disa nga moshatarët e vetë dhe iu tha se c’i kishte ndodhur dhe u bëri tregoi rreth Karvanit të Pavarësisë. Bëri disa shokë me vete dhe vendosi tok me ata të niseshin në Vlorë sa më parë për të parë ngritjen e Flamurit të Shqipërisë. Të nesërmen, pa u gëdhire mirë, të veshur me kostume myzeqare, pasi vune nga një trastë me ushqime në krah, morën rrugën në këmbë drejt Vlorës. Mbas tre orë udhëtimi kishin arritur afër lundrës së Mifolit. Qendruan për t’u çlodhur në një djerrinë anës Vjosës. Atje mbnlodhën ca shkarpa të thata, krende mariash, fije bathorresh dhe i lanë ato ato te një gëmush zhuke; ndezën eshkë me masat mbi gurin shkrepës dhe bënë zjarr me anën e eshkës që leshonte xixa, kur i frynin. . Pastaj hodhën mbi shkarpa edhe ca dru të tjera deri sa u bë zjarri i madh hamullor.. Atje u ngrohën, hëngrën bukë të thekur me djath, pinë ujë dhe poqën misra të njomë vjeshte. Dhe ashtu, të ngopur edhe te çlodhur nisën tragën anës lumit.

Kur ata arritën në Mifol, panë se po e kalonin lumin e Vjosës me lundër edhe shumë njerëz te tjerë. Bushi dhe shokët e tij të udhës deshën ta paguanin lundërtarin, kur kaluan Vjosën, po ai nuk pranoi të merrtre asnje mexhite.

– Nuk paguhet udha për flamurin, or djem. Flamuri nuk ka të paguar. U qoftë udha e mbarë,- uronte ai një palë dhe niste të përcillte palën tjetër. – Sa më shumë kalimtarë të kapërcej sot , aq më të ri e ndjej veten, aq më e fortë dhe më e bukur më duket Shqipëria, aq më e dashur më bëhet Vlora.

***

Nga goja e lundërtarit mplak të gjemisë së Mifolit Bushi Furka mori vesh se Ismail Qemali me shokët e tij kishte dy dite që kishte kaluar lumin e Vjosës dhe gjendej në Vlorë duke pritur delegatët nga të gjitha anët e Shjqipërisë. Flamuri me sot e me nesër do të ngrihej patjetër.

– U jepni këmbëve çuna, se do t’ia arrijmë të shohim ngritjen e Flamurit,. – u tha Bushi shokëve që e shoqëronin; – edhe pak orë rrugë kemi për të bërë.

Kur ata arritën në Vlorë ishte kohë dreke. Zunë vend në një han, u çlodhën pak, hëngrën nga ushqimet që kishin marrë me vete dhe pastaj dolen nëpër rrugët e qytetit dhe shikonin ca sit të çuditur. Në krahasim me shtëpitë e ulta te fshatit , godinat dhe shtëpitë e qytetit dukeshin shumë më të larta, më të mëdha e të zbukuruara. Kudo, nëpër Vlorë, nëpër dyqane, në gjelltore, nëpër pijetore, ndër ëmbëltore e në çdo rrugë kishte gjallëri..

Duke ecur si për shetitje para një restorantit të madh, Bushit i zunë sytë një njeri që e njihte si fytyrë, ishte një burrë mesatrar, me ballë të lartë,me sy të mprehtë e të mëdhenj, që i ndrinin nga mençuria. Edhe pse kishte kohë pa e parë, Bushi e njohu. Ai ishte mësuesi i famshëm Jani Minga. Iu afrua dhe i foli:

– Mirëdita, Zoti Minga.!

– Mirëdita, vëlla, – ia ktheu ai përgjigjen, duke u përpjekur që ta njihte. E mori vesh nga takija që ishte myzeqar, po nuk po de shquante se cili mund të ishte.

– Nuk po më njihni, Zoti Jani .

– Nuk po të sjellë në mendje, po e shoh se vjen nga Myzeqeja.

– Kam ardhur nga Fushëmarinasi.

– Oh, po Fushëmarinasi është ngjitur me fsatin tim, me Shjën-Pjetrën

– Si të quajnë ?

– Bushi Furka..

– Po toke edhe nje herë, – i tha dhe i dha dorën duke e përqafuar.

– Në Shën-Pjetër ju kujtojnë gjithnjë. Oborrin tuaj edhe sot e kësaj dite e quajnë Ara e Mingës.

– Më ka marrë malli, tha Jani Minga, po nga pranvera do të vijë, se kam ndër mend të bisedoj me epitropin e kishes së ShjënPjetrit edhe me Papa Kriston, për të hapur një shkollë shqipe ne një nga godinat e vakëfit.

– Mirëse të na urdhëroni, Zoti Jani, po nuk na pyete se pse kemi ardhur?

– Me siguri për Flamurin, ia ktheu ai,- Këto ditë këtu në Vlorë , biri im,. Është rrudhur gjithë djemuria e klëtyre anëve.

– Po kur mund të ngrihet Flamuri ynë, Zoti Jani ?

-Dëgjoni, bijtë e mi, nesër ka për t’u mbledhur Kuvendi i Madh i gjithë kombit tonë. Delegatët, ose përfaqësuesit e gjithë krahinave të Shqipërisë do ta vendosin këtë gjë. Po ma ha mendja se nesër, më datën më 28 Nëntor, do të arrihet kjo ëndërr e madhe.

– Nesër ! – Foli Bushi me një zë si pasthirrmë, – o sa mirë!

– Po ti mos u largo, për të fjetur të më vish nga shtëpia.

– Një herë tjatër mund të vij nga shtëpia, po sot per sot dua të më japësh një këshillë, zoti Jani.

– Urdhëro e fol, ore djalë.

– Deri pardje, Zoti Minga, ishja nizam,më kishin marrë me zor.. Po me të dëgjuar se do të ngrihej flamuri, ika fshehur zabitëve të ushtrisë turke dhe ndoqa pas karvanin e flamurtrëve.

– Shumë mirë ke bërë, të lumtë… dhe pastaj çfarë doje të më thoshje?

– Po ja kur ishja nizamë, më dërgoi babai para që t’i kishja për të gjetur bedel.. Tani që po rrëzohet koha e nizamllëkut, këto para duhet t’ia dhuroi atij që po ngre flamurin.. Ja për këtë duas të më mësosh , si ta gjej rastin që ta takoj edhe t’ia dhuroj .

Jani Minga i mallëngjyer nga fjalët e atij djali patriot, e përqafoi atë për së dyti edhe e puthi në faqe, duke i thënë:

– Arka e shtetit të ri do të ketë patjetër nevojë për ndihmën e popullit. Po ti zemrën e mirë të kesh dhe mos u bëj meralk se do të gjenden më vonë mënyrat për të ndihmuar shtetin e ri.

– Atëherë si të bëj ?

– Sot e nesër brohorisni e këndoni gjithë sa jeni

– Po Ismail Qemalin do ta shohim, vall ?

– Si nuk do ta shiohni. Dota shikoni tok me flamurin.

Atë natë Bushi me shokët e vetë shkoi te hani i madh, ku u ngroh pranë zjarrit me shumë të tjerë. Kënduan dhe hodhën valle. Mes haresë së përgjithshme Bushi ndjente se si i gufonte zemra nga gëzimi. Parandjente jetën e re. Tani edhe dasma e tij s’ do ishte e largët. Argëllëkun do ta paguanin. Nderi i shtëpisë do të vihej në vend dhe ai do të bëhej me nuse të re.

Dhe vërtetë, të nesërmën pas dite të datës 28 Nëntor 1912, Bushi Furka me shokët e tij të fshatit pa një grumbull të madh njerëzish përpara një shtëpije të lartë me ballkon. Turma-turma populli sa vinte dhe shtohej.

Më në fund nga ballkoni i asaj shtëpije të madhe dolën delegatët. Në mes të të gjithëve qendronte Ismail Qemali. Përmidis atij gëzimi dhe asaj brohoritjeje, që dukej sikur çante qiellin, Ismail Qemali ngriti dorën, përshëndeste e buzëqeshte, deri sa ra heshtja. Pastaj mori fjalën edhe nisi të fliste me një zë të ngrohtë.

“Vëllezër shqiptarë !

Sa të lumtur e ndjej veten sot, që shoh këtu ne Vlorë kaq burra shqiptar të mbledhur së bashkyu duke pritur me klureshtje e padurim përfundimin e kësaj mbledhjeje historike për fatin e Atdheut tonë të dashur.

Plot me gaz e me lot në sy nga mallëngjimi, po dal këtu para jush që t’ju njoh me sihariqin e madh,se sot edh këtë minutë, Kongresi shpalli mëvehtësinë e Shqipërisë, duke lajmëruar gjithë botën mbarë për këtë punë

Brohoritjet gazmore dhe durtrokitjet shpërthyen me një herë si n jë rrapëllimë e papërmbajtur Edhe Bushi Fuirka me shokët e tij nga fshati nuk e mbante dot veten nga hareja. Ndjenja e krenarisë kombëtare edhe ata njerëz të thjeshtë i përshkonte tej e mbanë. Edhe atyre u rrihte zemra për lirinë. Fjalët e zjarrta të të gjithëvë bashkoheshin në një brohoritje të vetme. Qielli ushtinte dhe dhe jehona përhapej nëpër rrugë.

Po Ismail Qemali nuk e kishte mbaruar ligjëratën e tij.

Për t’ia arritur kësaj dite të bardhë e të madhe, na ka ndihmua gjaku i dëshmorëve dhe puna e vlefshme e patrriotëve tanë dhe e gjithë shokëve që morën pjesë në këtë mbledhjë, dhe e të gjithë juve , që tani po i u gufon zemra nga gazi i madh që ndjeni.

Mbledhja, si më plak që jam, më ngarkoi mua ngritjen e shenjtë të shenjës sonë kombëtare, të flamurit tonë të nderuar e të dashur.

Ja pra, ky është flamuri ynë i kuq e me shqiponjën dy krenore në mes. Dhe tani të gjithë bashkë si një trup i tërë dhe i pandarë, le të punojmë për ta mburruar, për ta përparuar e per ta qytetëruar, si I ka hije atdheut tonë të lirë !

Rroftë Flamuri ! Rroftë Shqipëria ! “

Qielli jehoi përseri prap nga brohoritjet.. Njerëzit shikonin flamurin dhe nuk mbaheshin nga gëzimi. Flamuri kombëtar valvitej nga era dhe shqiponja e tij dukej sikur merrte fluturim në të gjithë qiellin e Vlorës dhe të Shqipërisë.

Bushi Furka edhe ai si gjithë gjindja e mbledhur atje tek po valëvitej flamuri brohoriste me sa zë që kishte, përplaste duart lart edhe kishte dëshirë që ta shikonte fare afër Ismail Qemalin, ashtu si e pa para Karvanit të Pvavarësisë dhe t’i thoshte se ai e mbajti fjalën e dhënë për të ardhur në Vlorë, kur do të ngrihej Flamuri. Po prinjësi i flamurit hidhte shikimin kudo dhe në mes të atij ngazëllimi vazhdonte të pershëndeste me dorë, duke buzëqeshur vazhdimisht.

Në ato çaste Bushit do të dëshironte të kërcente fluturimthi deri te ballkoni i asaj shtëpije të lartë, ta prekte edhe një herë Ismail Qemalin, e t’ia dhuronte ato pak para të qeskës së tij për arkën e shtetit te ri, duke i puthur dorën tok me flamurin në shenjë nderimi dhe besnikërie. Po ajo gjë nuk bëhej dot, se gjithë njerëzija e mbledhur atje para Flamurit ishte e shumtë dhe të gjithë kishin po atë dëshirë e lumturi: të shikonin sa më shumë atë Flamur dhe atë Njeri që e ngriti aq lart.

Worcester – MA

E rishkruar më, 25 tetor, 2012(Dielli-arkiv)

[1] Kjo novelë është botuar për herë të parë në gazetën “Rilindja” që dilte në Tiranë pas vitit 1992, pikërisht në numrin jubilar të nentorit 1995, redaktuar nga poeti dhe publicisti kosovar Skender Zogaj.

[2]Subjekti i novelës merr shkas n ga një episod real i botuar në kronikat e gazetës “Arbëria” te nëntorit të vitit 1935, shkruar me rastin e festimit të 25 vjetorit të Pavarësisë

[3] Si shqiptar jam me ju, por si nëpunës duhet të jem kundër jush”

[4] Argëllëk= me këtë fjalë duhet kuptuar detyrimi financiar i dhëndërrit ndaj të fejuarës. Ashtu si shtëpia e vajzës duhej të bënte pajë,ose prikë, dhëndërri duhej të jepte para nga ana e tij.

JOSIF PANI-PUBLICIST ATDHETAR I KOLONISE SHQIPTARE AMERIKES

July 16, 2013 by dgreca

Nga Prof. Thanas Gjika/

Midis bijve të shquar, që i ka dhënë Dardha e Korçës historisë sonë kombëtare, është edhe Josif G. Pani, i cili tërë jetën punoi për mbarëvajtjen e shoqërive patriotike në ShBA, si “Besa-Besën”, “Mbleta” e “Vatra” dhe për propagandimin e ideve patriotike me anë të gazetave “Kombi”, “Dielli”, “Koha” si dhe duke botuar gazetat e veta “Sazani”, në Worcester, MA, me 1917-1918 dhe “Drejtësia”, në Watertown, MA, me 1920. Ky punëtor i thjeshtë, që e la fshatin për te marrë rrugën e vështirë të kurbetit, vetëm pasi kishte mbaruar shkollën fillore në gjuhën greke, na bën me turp ne mërgimtarëve të sotëm, që kemi mbaruar gjimnaze e fakultete të larta, por që po aktivizohemi me shumë ngadalësi në lëvizjen patriotike të këtushme, me shumë kursim po i japim dollarët për të ndihmuar vëllezërit tanë të Kosovës martire, apo për të paguar kuotat e shoqërive, që kanë krijuar me aq mund mërgimtarët e mëparshëm, apo ndihmat për të mbajtur e për t’i shtuar institucionet fetare, që na nevoiten për edukimin tonë dhe të fëmijëve tanë…

Josif Pani lindi në fshatin malor të Dardhës, ku banorët mezi nxirnin bukën me bagëtitë e pakta që mbanin dhe me zanatet e druvarit e të qymyrxhiut, me 1868. Dardharët para se të mbushnin moshën për të shkuar asqer në ushtrinë osmane niseshin për kurbet në Greqinë e afërt, ku mërgimi bëhej me mushka e kuaj, që i merrnin për të punuar si druvarë e qymyrxhinj. Mirëpo Greqia nuk ishte në atë kohë një vend ku mund të bëjë para dhe, për më tepër, duhej të duroje përrallat e dhaskenjve e të priftrinjve, të cilët me një pasion të veçantë, të çanin kokën duke të thënë se të gjithë shqiptarët ortodoksë janë grekë, që e kanë harruar gjuhën greke dhe tani flasin shqip, shqipja duhet braktisur si gjuhë e pazhvilluar dhe duhet folur e shkruar vetëm greqisht, se kjo gjuhë është gjuha e kulturës, gjuha e kishës, gjuhë e tregëtisë, etj., etj.

Josifi e provoi kurbetin e Greqisë, ku vente e vinte; por mbasi u bë me fëmijë, e kishte të vështirë të mbante familjen me punët e krahut në Greqi, prandaj me 1904 u nis për në kurbetin e ri, në ShBA, ku vërtetë puna ishte e rëndë nëpër fabrika e punishte, por edhe paga ishte më e mirë dhe mund të fitoje mbas disa vjetësh ca para për të blerë një shtëpi, ca tokë e disa bagëti. Shumica e shqiptarëve kishin filluar të mërgonin në këtë kohë në New England, sidomos në Boston e rrethinat e tij. Këtu erdhi edhe Josifi, ku u lidh me bashkëfshatarë dhe me drenovarë, katundallinj, trebickallinj, treskallinj, panaritas, të ardhur para tij. Dardharët ranë në sy të parët për përpjekjet e tyre për t’u organizuar në Boston e për të botuar gazetë shqipe në mërgim. Me 15 qershor 1906, bashkëfshatarët e tij, Sotir Peci, si editor, dhe Gjergj Konda Gjonleka si manager, në bashkëpunim me Eftim Nacin nxorën të parën gazetë shqipe në Amerikë, gazetën “Kombi”. Josifi ia filloi punës për të popullarizuar idetë e gazetës, filloi t’u lexonte shokëve të konakut ku jetonte çdo numër të “Kombit”, t’u mësonte atyre shkrim e këndim me faqet e kësaj gazete, të jepte ndihmat e tij për botimin e mëtejshëm të saj e të mblidhte ndihma tek të tjerët. Duke dashur të shprehte dufin që i zjente nga brenda, për t’i parë shqiptarët të bashkuar e Shqipërinë të lirë, filloi të provojë veten duke shkruar artikujt e parë me temë nga lufta kundër propagandës grekomadhe e për sqarimin e detyrës që kishin shqiptarët si bij të një nëne të bashkoheshin e të luftonin të gjithë tok kundër armiqve të çështjes kombëtare.

Punën e bashkëpunëtorit në shtypin shqiptar të kolonisë, ai do ta vazhdonte edhe në faqet e gazetës më të rëndësishme “Dielli”, në vitet e para të botimit të saj dhe në faqet e gazetës “Koha”, që nxori atdhetari Mihal Grameno, në Jamestown, NJ, me 1915-1919.

Josifi, i shtytur nga zjarri i atdhedashurisë, më 1 janar 1917, botoi broshurën “Adriatiku dhe Lufta Evropiane”, ku sqaronte se Lufta e Parë Botërore u shkaktua nga lakmia e qeverisë serbe për të dalë në detin Adriatik. Përsa i përkiste Shqipërisë, kyçit të Adriatikut, Josifi si edhe Kristo Dako e të tjerë mendonin se nuk mund t’u jepej, mbas luftës, as Italis as Greqisë e as Serbisë, po do të bëhej shtet më vete, siç u njoh me 1912. Jepte, pra, kurajo në ato kohë të vështira, kur pushtimi i vendit nga ushtritë e vendeve ndërluftuese kishte krijuar një hamulli dhe dëshprim të përgjithshëm për fatet e nesërme të Shqipërisë së shumëvuajtur, të cilën le që e krijuan me gjysmën e territoreve e të popullsisë së saj, por tani po kërcënonin edhe ekzistencën e saj. Për t’i bërë me të njohura idetë e tij kundër lakmive të shteteve fqinje, ai botoi në Worcester, MA, gazetën e tij “Sazani”, nga tetori 1917 deri në fund të marsit 1918, në shqip e anglisht, gazetë e përdyjavshme, me ndihmën edhe të miqve të tij Ilo Pano si manager, Zisi Stavre, si sekretar, Kosta Pano, si arkëtar dhe të birin, Vasilin, që kish riardhur në kurbet, si radhitës dhe reporter.

Josif Pani së bashku me Mihal Gramenon dhe Jorgji Sevon, në vitet 1917-1920, u quajtën në shtypin e atyne viteve si “bolshevikë” sepse përqafuan disa ide socialdemokrate, që vlonin aso kohe në shtypin amerikan dhe në atë evropian. Duam të sqarojmë këtu se të përqafoje në atë kohë ide të tilla mbi barazinë njerëzore, mënjanimin e shfrytëzimit të njeriut nga njeriu, zbatimin e një reforme agrare me shpërblim e të tjera, ishte diçka përparimtare dhe nuk kishte të bëjë aspak me socializmin si ideologji e partive komuniste te mëvonshme dhe me diktaturën e proletariatit si formë shteti që u aplikua më vonë në Evropen Lindore.

Disa ide të shprehura nga Josifi lidhur me synimet grabitqare të fqinjve tanë janë aktuale edhe sot. “Serbët i njohim që janë, i dijmë që i kemi armiq të mërzitshëm, të liq e shekullorë”, shkruante ai, me 1915, kur ushtria serbe u vërsul mbi Shqipërinë e Veriut, para se të pushtohej Serbia nga ushtritë austro-hungareze, dhe vijonte: “Programi i tyre është të na shuajnë fare nga faqe e dheut.” Po kështu me vlera për sot është edhe këshilla që u jepte ai lexuesve të vet: “Sot nuk është koha të merremi me gjëra personale, kur armiqtë shekullorë po na përgatisin varrë, sot është koha të përqafohemi, muhamedanë e të krishtërë si vëllezër që jemi prej një babe e një nëne, në duam lirinë e atdheut, në duam Shqipëri për shqipëtarët.”

Me 1922, mbasi kishte dhënë ndihma të shumta në dollarë për më se 18 vjet për çështjen kombëtare, mbasi kishte luftuar për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare tek mërgimtarët me fjalime e artikuj gazetash, Josif Pani u kthye në atdhe për të shpënë ato pak dollarë që kish kursyer në fshatin e lindjes, ku ndërtoi shtëpinë, shtoi arat e bagëtinë, martoi vajzat dhe vijoi punën për zbukurimin e Dardhës, për ta bëre këtë fshat një pikë turistike për mbarë Korçën. Kështu i mbylli vitet e fundit xha Josifi, duke punuar falas me bashkëfshatarët për ndreqjen e rrugëve, kopshteve, kishave të fshatit, etj. Endrra e tij për ta bërë Dardhën një fshat të punësuar në Amerikë ishte bërë realitet: me paratë që dërgonin djemtë nga kurbeti ishin ndërtuar shtëpi me gurë të skalitur, ishin shtruar rrugët e fshatit me kalldrëme, ishin ndërtuar çezma me ujë të bollshëm në çdo rrugë; kishat organizonin piknikë ditët e shënuara, kur mblidheshin dardharët e korçarët me ato këngët e bukura e mishrat e pjekura; grupe të rinjsh këndonin serenata në mbrëmjet e beharit. Ndryshimi ishte shumë i madh nga jeta që la Josifi kur shkoi në kurbet.

Josif Pani vdiq me 14 maj 1934, i nderuar nga gjithë populli i zonës së Devollit të Sipërm dhe i Korçës, sepse të gjithë e dinin se xha Josifi jo vetëm kishte qenë një punëtor i ndershëm dhe ndihmëtar i madh i “Vatrës” dhe i “Diellit”, por kishte qenë edhe një mik e bashkëpunëtor i afërt i gjigantëve të Amerikës, i Sotir Pecit, Fan Nolit, Faik Konicës, Kristo Dakos e të tjerëve, që ndihmuan aqë shumë për çështjen shqiptare. Varrimi i tij u kthye në një manifestim popullor, sepse populli di të nderojë jo vetëm burrat e mëdhenj që bëjnë histori, por dhe të gjithë ata që punojnë me gjithë zemër e pa inrteres për të mirën e atdheut… I tillë ishte edhe xha Josifi, të tillë e edukoi djalin e vetëm, i cili, si e dimë e mbajti “Vatrën” me shpenzimet e veta për më se 16 vjet.
* * *

Në mbyllje të këtij artikulli përkujtimor, dua të falënderoj z. Sotir Pani, nip i të ndjerit Josif, për punën e madhe që ka bërë në Tiranë, Korçë e Dardhë për të ruajtur koleksionet e gazetave, për të mbledhur artikujt e gjyshit e të babait të tij, fotografi e relike të tjera me vlera muzeale, të cilat na i ka vënë në dispozicion sa herë që na janë dashur për të shkruar për këta patriotë dhe për të tjerë, vepra e të cilëve është e lidhur me jetën e Josifit e të Vasil Panit.

Në Shqipëri, jo vetëm intelektualët si Skënder Luarasi, që mblodhi shkrimet e të atit, por edhe shumë bij e bija patriotësh, që nuk kishin formin filologjik e historik, i futeshin punës dhe i mblidhnin shkrimet e prindërve e të gjyshërve të tyre, për t’i pasur si materiale me vlerë për historinë e familjeve të tyre dhe të të gjithë shoqërisë. Më kujtohet ingj. Skender Dako, i cili me vite të tëra punoi për të kopjuar shkrimet e babait dhe të nënës së tij, Kristo e Sevasti Dako dhe të tezes, Parashqevi Qiriazi, punë me të cilën i nxori ata nga harresa, ku donte t’i hidhte diktatura komuniste. Kështu punonin edhe shumë të tjerë; por këtu në ShBA, ku njerëzit janë të dhënë shumë pas fitimit, shohim se ruajtja e dokumantave familjare nuk vlerësohet sa e si duhet dhe, me vdekjen e pleqve, fëmijët i hedhin si gjëra pa vlerë koleksionet e gazetave, artikuj e fotografi të ndryshme, të cilat e kanë vendin shumë shpejt në një muze të emigracionit shqiptar në Amerikë. Me këtë rast, dua të falënderoj disa miq që kam njohur, si zonjat Sara Panariti, Dhimitra Peters, Viktoria Peters, Ofeli Shaban. Mary Quen, Marika Naum, Lillian e Dollores Steven, Georgia Drenova dhe zotërinjtë Vangjo Naum, Bobi Steffo, Gaqo Mborja, Sejfi Protopapa, etj., që i ruajnë materialet me vlera historike. Një gjë të tillë duhet ta bëjnë të gjithë, sepse pothuaj çdo familje ka gjëra me vlera për muzeun e ardhshëm(Dielli-arkiv)

Caption:Josif Pani, ish kryetar i Besa-Besen me Faik Konicen, 1909