Archives for May 2014

NGA KRISTAQ TURTULLI*/
Ciganët kishin bujtur në qytet disa muaj më parë. Ngritur çadrat pranë lumit të mbushur me shelgjishte të gjelbra. Me shelgjishtet ata thurnin shporta, kanistra të mrekullueshme, i shisnin rrugëve të qytetit dhe nëpër fshatrat përreth. Ciganët e donin këngën dhe vallen, e pinin rakinë dhe verën, ishin të varfër dhe të pasur njëherësh. Nga bregu i lumit, era sillte çdo mbrëmje, këngët dhe vallet e ciganëve. Në fillim qytetaret u grindën, sepse këngët e ciganëve ishin ndryshe. Jashtëzakonisht të gëzuara dhe të harbuara dhe herë herë tmerrësisht të trishtuara. Qytetarët nuk mund të kuptonin se, kur niste gazi dhe hareja dhe kur plaste dëshpërimi dhe melankolia. Menduan të bënin pecicion ankimi në bashki për ti zbuar. Ata kishin tjetër edukatë dhe sjellje, por dalëngadalë veshët e tyre u mësuan dhe i lanë ciganët në jetën e tyre endacake. Qytetarët s’ishin në gjendje të dallonin një dasmë cigani nga ditët e zakonshme, pa dasmë.
Mihali asokohe ishte i ri. I pëlqente të këndonte dhe t’i binte kitarës. Një mbrëmje, ciganët ftuan Mihalin dhe mikun e tij Viton, në një dasmë cigani.
Dasma organizohej në sheshin e vogël, në mes të tendave, të lëvizshme dhe shumë praktike. Në qoshet e tendave, kishin vendosur pishtarë të mëdhenj. Kokat e pishtarëve i kishin mbështjellë me lecka dhe të lagura me naftë, lëshonin flakë dhe tym njëherësh. Orkestra ishte vendosur përkarshi tendës së madhe. Mihali i binte kitarës, dy ciganë mustaqezinj u binin, daulleve. Ata e afruan Mihalin për ta bërë dasmën më të veçantë, të ndryshme nga gjithë dasmat e tjera. Më shumë se dy daulle. Diçka qytetare, sepse nusja dhe dhëndri ishin specialë.
Ciganët kishin blerë raki kumbulle dhe peshk të lirë në tregun e qytetit. Gjithashtu dikush kishte prurë një tufë me hudhra dhe një tufë me qepë. Ciganët pinin raki, hanin peshq, kafshonin kokat e qepëve dhe i përtypnin zellshëm pa i larë. Mihali luante symbyllur, e kishte përpirë muzika. Ai nuk luante shumë mirë në kitarë, ndaj s’guxonte të luante në dasmë qytetare. Ishte rast brilant për të. Daullexhinjtë ciganë, gjithë siklet, përpiqeshin të ndiqnin ritmin e tij. Kjo vegël e re ua kishte prishur qejfin dhe u vinte një farë rregulli. Ata ishin mësuar të bënin zhurmë, bambër-bumbër dhe pluhuri të hidhej përpjetë. Zoti i dasmës kishte i thënë: Le ti afrohemi pakëz qytetit.
Mihali u tha daullexhinjve, të akordoheshin. Çfarë dreq akordimi kërkonte ky djalë? Daullja do, bjeri t’i biem, mjaft të ketë gaz dhe hare. Po të akordoheshin, ciganët qëndronin në një vend, nuk bridhnin lart e poshtë.
Vito i foli pranë veshit, pastaj e goditi me bërryl. Mihali ngriti kokën i hutuar dhe vështroi nga tjetri me inat.
“ Je tuhaf Mihal,” foli Vito. “S’ më dëgjon?”
“Më lër rehat,” foli i bezdisur Mihali: “Kjo dasmë cigani është aheng më shumë se dasmë. Më lër t’i bie kitarës si di vetë.”
“More, Miho djali,” i pëshpëriti Vito. “Je i vervër a si, shiko një mrekulli.”
“Ciganët kanë mrekullitë e tyre.”
“Mblidhe mendjen, vështro atje, përtej.”
Mihali ndoqi shikimin e shokut. Disa metra larg tij, në tendën kryesore, ulur në stol të lartë, ishte një vajzë. Një nimfë. Një mrekulli. Të ishte cigane ajo vajzë? Flokët korb të zeza, kaçurrela, i derdheshin mbi shpatulla si ujëvarë. Fytyra, qafa, duart, ishin jashtëzakonisht të lëmuara, si të ishin krijuar prej flete trëndafili. Fytyra e saj nga flakërimet e pishtarëve, kishte marrë shkëlqim vezullues. Vetullat, sytë, hunda, buzët, ishin harmoni të përsosur. Ajo i ngjante më shumë një engjëllusheje që kishte zbritur befas në një dasmë cigane, ku kundërmonte erë e rëndë raki kumbulle zierë me gjithë bërthama, peshk që piqej nxitimthi në zjarrin aty pranë, si dhe duhmën e rëndë të hudhrës dhe të qepës.
“ Ç’do ajo këtu, cigane te jete dhe ajo?” bëri habi Mihali.
“Hë, ç’do?” U ankua Vito.
Në krah të majtë të vajzës qëndronte një plakë, e cila përtypte një copë peshk të papjekur mirë. Në të djathtë, ishte një burrë ezmer, vetulltrashë, mustaqetrashë, që tymoste vazhdimisht duhan të ndyrë mbledhur ndanë lumit. Mihali e humbi, gishtërinjtë e tij ngelën të mbërthyer në telat e ndehur të kitarës. Vito e qëlloi përsëri, këtë herë me forcë, duke i pëshpëritur:
“Kujdes Miho djali, se mos hash ndonjë thikë në brinjë.”
“ Përse, ia bëri Mihali i humbur, unë s’po bëj gjë!”
“Ajo është nusja.”
“-Nusja?!”
“E ore, nusja,”tha Vito. “Ylli paska zbritur në pellgun e harruar të ciganëve.”
Mihali u përpoq të largonte shikimin prej andej, s’mundte. Ajo e tërhiqte si magnet. Nusja e ndjeu vështrimin e ngulur të Mihalit. Iu shmang një copë herë, u bezdis, u nervozua. Shikimi i djalit nuk ishte i keq, ishte i pastër, i habitshëm. Ajo nuk kishte ndjerë në jetën e saj një vështrim të tillë. Një fashë drite e ndrojtur mëngjesi. Prandaj iu përgjigj me shikim, ndërmjet qerpikëve të gjatë, të zinj, si shtiza të mprehta. Mihali vari kokën mbi kitarë.
“ Janë shigjeta, Vito, s’janë qerpikë,” mërmëriti Mihali.
“ Përse mbiu kjo zoçkë,?” pëshpëriti Vito.
“ Hë,përse? Këtë, them dhe unë.”
Shikimi i vajzës ishte i guximshëm, por dhe lutës njëherësh. Si vajzë uji. Përnjëherësh Mihalin e mbërtheu dëshira, të ngrinte kitarën dhe ta përdorte si armë, duke e vërtitur, rrotulluar sa andej këndej, mbi kokat e dasmorëve të dehur, që pinin dhe kërcenin si të tërbuar. Dheu i ngjeshur mes çadrave, ishte spërkatur me raki. Mihali ishte gati, të flakte mbi ta kitarën, të sulej drejt vajzës, ta hidhte në krahë, të humbte nëpër pyll si në baladë. Ciganët do kërkonin. Po të dy do t’i përpinte legjenda. Atëherë ciganet do ngrinin këngë. Ndryshe nga këngët e tyre. Magjia cigane, do ndehej mbi të tjerët. Do bëhej një farë eklipsi cigan.
A ishte e mundur që ciganët të kishin krijuar një hyjni të tillë?
“ Mblidhe mendjen Miho,” dëgjoi si nëpër mjegull, zërin e Vitos: Kujdes se mos na bësh ndonjë hata. Me këta leshatorë ciganë, nuk bëhet shaka. Pi raki, le të mbajë erë. Do bësh mirë, do qetësosh shpirtin.”
“ A mundem?” murmuriti Mihali. “Bukuria e saj është përrallë. “
“Mundesh Miho, mundesh.” tha Vito. “Ajo cigane është krijuesja e shqetësimeve dhe sherreve të gjithë burrave të botës. Ndaj të them, pi Miho,pi pak raki.
Nusja ishte e gozhduar midis plakës pa dhëmbë dhe burrit mustaqetrashë me pipë të gjatë. Ajo nuk lëvizte. Duart e saj të bardha mermer, qëndronin si të lidhura në pëqi. Mihali ishte gati të bërtiste, me sa zë që kishte në kokë:
“Lëreni të fusë diçka në gojë, ju kafshë prehistorike, ju ciganë pa ndjenja. S’e kuptoni? Kjo krijesë çmendurisht quhet nuse. Hapuni, më lini të shkoj tek ajo. O zot mblidhma mendjen.”
Vajza si ta kishte kuptuar, i nguli sytë e mëdhenj, gjithë lutje. Përplasi qerpikët e gjatë disa herë me radhë si krahë dallëndysheje. Ndaluni. Mendohuni.
Mihali po bindej gjithnjë e më tepër se vajza ishte trëndafil i papërsëritshëm, mbirë rastësisht mes gjembakëve të neveritshëm të ciganëve. Befas i hipi krimbi i dyshimit. Kishte dëgjuar nëpër biseda, se ciganet ishin mjeshtra në rrëmbimet e fëmijëve të vegjël, vetëm se askush nuk kishte dhënë prova vërtetësie. Sidoqoftë, kjo vajzë magjike duhej të ishte prova e parë e vërtetë. Vjedhje mjeshtërore, në mes të natës, pa hënë, pa zhurmë, duke lënë nga pas të lehurat e qenve. Ai më parë kishte një farë simpatie për ciganët, i dukeshin interesantë. Me shtëpinë mbi supe, ku rafsha, mos u vrafsha.
“Kujdes, Miho,” dëgjoi ta këshillonte Vito, “ po bie shumë në sy.”
“ Thua?!”
“Them që ç’ke me të. Shiko përreth,” tha Vito.
Burri me pipë të gjatë, e vështronte egër, gati ta shqyente më dysh. Ai po dërmonte drurin e nxirë të pipës me dhëmbë. Fytyra e plakës ishte zgjatur drejt tij. Goja e saj pa dhëmbë, ngjante si një këpucë e flakur në qoshe të rrugës, e kalbur dhe e deformuar. Ajo ishte gati të përtypte Mihalin, si peshkun e papjekur mirë.
“ Bjeri kitarës,” e këshilloi përsëri Vito, “lëre magjinë të ftohet.”
Në prag të mëngjesit, ciganët u derdhën në shesh. Këndonin dhe kërcenin si të ndërkryer. Vetëm shikimi i egër i burrit me pipë të gjatë, ishte mbërthyer si plumb mbi Mihalin. Mjekra e plakës pa dhëmbë po bashkohej me hundën, ajo përtypte gjithë tërbim masën e qulltë të peshkut. Truproja e palëvizshme e nuses po mprehte armët.
“Në djall të vejë cigani me pipë,” pëshpëriti nervoz Mihali: “Unë dua ta prek atë femër. Ta shoh, a është vërtet prej mishi, apo prej flete trendafili”.
Mihali la kitarën bëri të ngrihej. Buzët e vajzës u drodhën, gati sa s’klithën. Qerpikët e gjatë, u përplasën furishëm, si t’i kishte përcëlluar flaka e pishtarëve. Mollëzat e mermerta u prushuan. “Mos u çmende. Të lutem, qëndro aty ku je. Po shkel pragun e së pamundurës.” I thoshte ajo nëpërmjet lëvizjeve të syve.
Atëherë kur Mihali u gati të bërtiste, të ulërinte : “Ndaluni, hej, ju të marrë. Ju ciganë. Ju arixhinj, ju delenxhinj, që hani ballëgjerë, e pini raki. Lëreni të shkoje ajo vajzë. Si guxoni…
Vito ia shkuli kitarën nga duart dhe i pëshpëriti:
“Miho, shtroje gjakun. Këta u dehën me raki. Ndërsa ne ftujakët u dehëm me aromë femre, ciganeje.”
“Hesht Vito,” i foli zë mbytur Mihali,” duhet të bëjmë diçka.”
Vito e vështroi i trembur. Mihali nuk pati kohë të përgjigjej. Daullet, vallja, ulërimat e eksituara të dasmorëve, u ndërpre. Ciganët u shtynë pas. Hapën rrugë. Nëpërmjet monopatit, mes tendave, vinte kaluar, mbi kalë të kuq, një cigan i bëshëm, mustaqevarur. Shoqëruar nga dy ciganë pleq. Ai qëndroi në mes të sheshit. Kërceu shkathtësish nga kali. U përshëndet me dasmorët duke thënë:
“ Një jetë, një shpirt!”
“ Një shpirt, një jetë!” u përgjigjën ata.
Cigani ardhës ngriti brokën me raki. Piu disa gllënjka të mëdha. Pjesën tjetër e derdhi në qafën e shkurtër, të trashë si dem, e në gjoksin e përmbytur nga qimet e zeza.
“Rakia lumë, qejfi përpjetë,” tha ai.
“Hatëri mos të mbetet dhe qejfi të mos të prishet. Rakia dhe gazi përpjetë, u përgjigjën dasmorët.
“ Hatëri është si helmi,” ia bëri cigani ardhës.
“Ciganët nuk njohin hatëre dhe helme për dhëndurët,” u përgjigjën dasmorët.
Mihali vështroi Viton si i çakërdisur.
“Vito, kjo është skandaloze. Shihe. Sytë e saj do treten nga dhimbja,” fliste Mihali me zë të ndryshuar.
“ Hesht, qetësohu, na lër të dëgjojmë,” këmbënguli Vito, “diçka po ndodh.”
Ciganët po ulërinin të inatosur. Dhëndri këputi kopsat e këmishës dhe i ra gjoksit me grusht. Më pas drejtoi gishtin tregues nga nusja. Dikush bërtiti:
“Heshtni.”
Dhëndri tundi sërish gishtin tregues drejt nuses. Më pas e mblodhi gishtin në pëllëmbë dhe qëlloi përsëri gjoksin me grusht. Të gjithë dasmoreve pothuajse u kishte dalë e pira. Ata vështronin të ndërkryer.
“ E kishim bërë me fjalë ndryshe,” foli plaku pa hequr pipën nga goja.
Dhëndri goditi dheun me këmbë si mushkë.
“ Jam cigan i fisëm unë.”
Nusja u ngrit. Fytyra e vajzës tregonte dhembje të madhe, të pashërueshme. Sytë e saj përdridheshin, luhateshin si një shpend i plagosur. Vështronin vjedhurazi nga Mihali, si t’i thoshte. Ik, mbaroi, humbi, ik…
Duart e plakës pa dhëmbë, që vazhdonte të përtypej, dhe burrit të vrazhdë me pipë të gjatë, u ndehen të drithëruara, të trembura drejt vajzës, për ta ndihmuar të zbriste prej stolit të gjatë. Atë me siguri e kishte mpirë qëndrimi i pafund. Ata ishin pa shpirt. Ajo gjithë vendosmëri i ktheu mbrapsht. Këmbëngulja e truprojës ishte alarmante. Ata i luteshin zë ulët, i përgjëroheshin. Ata e qarkuan nusen.
“Ç’ po ndodh, mërmëriri Mihali: Ç’shtë ky panik, më lër të bëj diçka.
“ Mos do lësh lëkurën. Hesht, ia ktheu Vito.
Dhëndri qëndroi në mes të sheshit, këmbë hapur si shtatore. Një fëmijë i vogël u afrua drejt tij, i zgjati tasin me vaj. Dhëndri leu mustaqet, nusja kërceu pupthi në tokën e fortë. Dhëndri kaloi shpinën e dorës mbi mustaqet që shkëlqenin nga vaji. Ai zbardhi dhëmbët e verdhë, pastaj spërkati qafën e trashë dhe gjoksin me raki.
“Nuse të mbarë, falmë zot,” tha ai.
Mihali vështronte hutueshëm. Vajza hidhte shikimin drejt tij gjithë përvuajtje, dhembje, tmerr. Ik, të lutem, mbaroi. Ajo hodhi dy hapa të vogla, si të ishin prej fëmije.
Sytë e dasmorëve ishin mbërthyer mbi nusen. Trupi i saj u drodh si gjeth i ndodhur në mes të furtunës. Këmbët e bardha, jashtëzakonisht të brishta, sikur të mos ishin përkëdhelur prej rrezeve të diellit, u drodhën, u lëkundën sa andej këndej. Trupi iu epua, u përdrodh. Gjendja klithi:
“ Nusja e humbi, mbajeni. Mbiu syri i keq.”
Nusja nuk u rrëzua. Me përpjekje titanike, ajo u çapit. Tre hapa, katër, pesë. Edhe pse përpiqej të çapitej tmerrësisht ngadalë, trupi i lëkundej si lavjerrës.
Burri me pipë bërtiti;
“Le të fillojë muzika. “
Dhëndri qeshi duke nxjerrë dhëmbët e verdhë. Plaka pështyu ndër këmbë peshkun e zbardhur dhe sokëlliti.
“ Uheeeeej, uheeeej, uheeeej!”
Mihali ishte shokuar. Trishtimi në sytë e vajzës ishte oqean i tërë. Qerpikët e saj të gjatë, e kishin humbur ngjyrën, ishin bërë si gjethe pishe. Ato thoshin: “Do ishte mirë për të dy, të kishe ikur. T’u luta. Të kishe ikur përpara se unë të ngrihesha, të ecja. Le të mbetesha në kujtimin tënd ashtu siç dëshiroje. Unë të thosha, mbaroi…”
Mihali ndihej si t’i kishte rënë dielli mbi kokë. Bukuria e saj ishte përmbysur, bërë petë, duke i lëshuar vendin fatkeqësisë fizike, mëshirës. Dhëndri mustaqe varur, s’e la nusen të ecte zbathur në tokën e fortë. Ishte stërmundim për atë krijesë.
Ajo ishte një sakate e mjerë. Dhëndri e mbërtheu për beli si lodër dhe e hodhi në shalë të kalit të bardhë. Ciganët filluan të ulërinin, të kërcenin, të pinin. Dy ciganët muzikantë vazhdonin tu binin daulleve. Mihali qëndronte i mpirë, mbështetur në bishtin e kitarës. Ata nuk u përgjigjeshin kërkesave dhe kërcënimeve të dasmoreve, për tu rënë veglave. Dhëndri mustaqevarur, kërceu mbi kalë. Kapistallin e kalit të nuses e lidhi mbas shalës së kalit të tij. Burri me pipë të gjatë i zgjati brokën me raki. Dhëndri piu gjatë, me zhurmë. Rakia u derdh në mustaqe, në mjekër, në gjoks. Ai klithi i kënaqur. Duke e kapur brokën për fundi, derdhi raki drejt nuses. Ajo dukej si fëmijë e pambrojtur. Dhëndri qeshi me të madhe. Nusja vari kokën në gjoks. Filloi të qante me dënesë.
“ Nusja qau, e zboi shejtanin. “
Dasmoret ulërinin në kupë të qiellit, kërcenin zbathur, si të marrë. Dhëndri fshikulloi ajrin, dhe tërheqi dhunshëm kapistallin e kalit të bardhë të nuses. Ajo lëkundej sipas trokut të kalit, kokëulur, mbërthyer nga dënesa. Mihali donte të vraponte mbas kalit të bardhë. Vito e mbërtheu fort mbas krahu.
“Të shkretet ne, verbohemi nga shkëlqimi i rremë,” foli Vito duke tundur kokën mendueshëm: “Sidoqoftë, e shkreta sakate ishte peri.”
Trupi i vajzës lëkundej vajtueshëm në shalë të kalit. Kali i bardhë mbarte jo një nuse të bardhë, po një vajtim. Ajo ktheu për herë të fundit kokën e bukur, si një flutur e goditur,e rrëmbyer, e flakur. Krahët qerpikë, lëvizën ngadalë, i treti era e lehtë. Asgjë. Gjithçka ishte mbështjellë nga ujërat e shelgjeve vajtues. Lotët e vajzës kullonin nëpër shelgjet e gjelbër, ku më pas ciganët do t’i mblidhnin dhe do thurnin shporta. Ndaj shportat dhe kanistrat janë aq të mrekullueshme.
Ciganët të lodhur, të dehur, u shtrinë përdhe në truall. Mihali me Viton hodhën veglat në sup,bënë të largoheshin. Rrugën ua preu cigani me pipë të gjatë. Ndërmjet pjesëve të lira të buzëve, ai hodhi përpara këmbëve të tyre, një cirkë të gjatë pështyme. Pranë tij u afrua plaka pa dhëmbë. Ajo pështyu gjithashtu.
Fryu erë dhe çadrat e ciganëve u mbështollën nga shelgjet lotues.
Vonë, Mihali u përpoq të mësonte diçka për vajzën, që ishte thjesht yll nate në perëndim. Ciganët mbas një muaji mblodhën çadrat dhe tendat, shelgjet u vyshkën shumë shpejt. Ata u larguan, s’dihej se ku, duke lënë pas togje hiri, shenjat e hunjve të çadrave, ngulur thellë në tokë, por që u mbushën shumë shpejt, nga uji qysh në shirat e para.
Në çdo dy, tre vjet, grupe të ndryshme ciganësh vinin dhe shkathtësisht ngrinin çadrat anës lumit, ku kishte shelgjishte me bollëk, ku ata laheshin të shkujdesur, herë me gjithë rrobe, e herë lakuriq. Thurnin shporta të bukura, këndonin, kërcenin deri në mesnatë.
“ Vërtet qejf bëjnë ciganët, hanë, pinë, dëfrejnë. Jetë pa derte dhe halle, lum ata, ” thoshin qytetarët për ta.
Grupi i ciganëve, me burrin me pipë të gjatë dhe plakën pa dhëmbë nuk u dukën më. As ajo vajzë engjëllore me ciganin mustaqevarur. Ndoshta ciganët, u shmangeshin trazirave të pakëndshme. Pranonin një jetë jashtëzakonisht të thjeshtë, pa orendi. Pa brenga dhe halle…
* (fragment nga romani : ” Vetmia e zerave”)