Archives for March 2015

ENDRRA E KENGETARES MYFARETE LAZE

March 18, 2015 by dgreca

PRSONAZH/ Flet këngëtarja e mirënjohur Myfarete Laze/
– Festivali i 19-të i Këngës në RTSH realizoi ëndrrën time, u ngjita me Vacen në skenë/
– Para Vaçe Zelës dhe Anita Takes u meka, s’më dilte zëri
– Me Frederik Ndocin, Tonin Tërshanën, Bashkim Alibalin kam kujtime të rralla/
-Agim Prodani dhe Zhuliana Jorganxhi mbeten artistë dhe intelektual të rrallë
-Ramiz Alia dhe Vaçe Zela më hapën rrugën e bukur të Festivalit në RTSH/
– Vaçe Zela më tha ke zë të bukur, do këndojmë bashkë në Festival/
-Kundër meje një mal me letra për biografinë, Ramiz Alia qeshi dhe tha shko në skenë/
– Si vrapova me Marsh Hajatin tek zyra e Ramiz Alisë
-Marash Hajati mbetet një personalitet i gazetarisë, njeri me zemër të gjerë/
-Në vitin 1984 Ramizi ishte sërishmi që më hapi dyert për të dalë jashtë shtetit/
– Më kërkuan me Ansamblin e Shtetit pro s’më la babai, do vijnë male me letra më tha/
Nga Albert Z. ZHOLI/
Një histori rrëqethëse. Babai i saj u pushua për herë të tretë nga puna, në vitin 1972 dhe që prej asaj dite dhe pse kishte studiuar për financë në Itali, ai vdiq pa vënë firmë në bordero për 13 vjet rresht. Vdiq në vitin 1985, ku në Shkodër dhe pse dihej biografia morën pjesë të gjithë, madje për mëse një kilometër, arkivoli i tij kaloi dorë më dorë pa patur nevojë për mjet transporti. Ishte një respekt që vetëm personaliteteve mund ti bëhej (thekson Myfaretja) dhe këtë respekt mund ta bëjë vetëm populli artdashës shkodran. Kur ishte e vogël dhe këndonte nëpër shtëpi, babai i saj i dashuruar me këngën, këndonte e kërcente bashkë me të. Ai lumturohej për zërin e saj, sepse Myfarateja ishte dhe plot humor, karakteristikë e shkodranëve. Për më tej ajo thekson se ka pasur fatin të bashkëpunoj me kompozitorët dhe poetët më të mirë të vendit, si Tish Daia, Avni Mula, Agim Prodani, Kujtim Laro, Limoz Dizdari, Flamur Shehu, dhe poetët Zhuljana Jorgaxhi, Gjok Beci, Xhevahir Spahiu, Agim Doçi, etj. Në rrugërimin e saj skenik Myfaretja ka marrë pjesë në 17 festivale ku ka fituar 13 çmime të para të dyta dhe të treta. Njëkohësisht për mëse 10 vjet ajo ka qenë pjesëtare e Koncerteve të Pranverës, në Festivalin e Interpretuesve dhe gjithmonë është vlerësuar nga juritë. Është nderuar me çmimin “Çesk Zadeja”, “Naim Frashëri”, etj.

Diku kemi folur që ëndrra juaj ishte të bëheshit një këngëtare lirike të studionit për kanto, apo më mirë soprano. Pse rruga juaj mori drejtim tjetër? Pse?
Eh, mos mi kujto ato ditë të vështira të së kaluarës. Gjyshi im ishte pushkatuar nga partia në periudhën e monizmit dhe prindërit e mi u detyruan të lëviznin nga Konispoli dhe Pandalejmoni për të ardhur në Shkodrën e bukur dhe të qytetëruar. Kur mbarova shkollën 8-vjeçare dhe konkurrova për muzikë, mua s’ma dhanë të drejtën e shkollës së muzikës për këtë arsye. Por vazhdova shkollën e mesme të muzikës pas këmbënguljes time dhe kërkesë që i bëra direkt Kryetarit të Komitetit Ekzekutiv, pasi kisha dalë shkëlqyer në shkollë. Por kurrë nuk munda ta përfundoj Akademinë e Arteve për kanto por vazhdova për gjuhë-letërsi.
Kush janë këngëtarët e tu që të kanë lënë mbresa në fillimet e këngës në Shkodër?
Të gjithë. Shkodra ka nxjerrë këngëtarë me përmasa të mëdhaja. Mund të them që Shkodra ka qenë djepi i këngës. Unë në fillimet e mia kam kënduar me Frederik Ndocin, me Tonin Tërshanën, me Bashkim Alibalin, me të gjithë ata këngëtarë që dhe sot njihen kudo ku ka shqiptarë dhe më tej. Të këndoje me ta ishte privilegj, se ishin njerëz të thjeshtë, të dashur, plot pasion, njerëz që sakrifikonin dhe e kishin të shenjtë shoqërinë. Shkodra të magjeps me këngën dhe këngëtarët e saj.
Pjesa më delikate e jetës suaj është pjesëmarrja në Festivalin e 19-të të këngës në Radio Televizion. Madje këndove të njëjtën këngë me të madhen Vaçe Zela. Si mundët të futeshit në këtë Festival kur kishit gjyshin të pushkatuar?
Ehhhh, çmë kujton atë kohë (loton). As vetë se besoj sot se çfarë kam bërë në atë kohë. Unë e doja këngën dhe bëja çmos që të isha pjesë e Festivaleve në RTSH kur të gjithë miqtë e mi këngëtarë më thoshin se ti e meriton. Po si të shkoja, si të futesha, me kë? S’kisha të njohur. E para që të pyesnin ishte biografia. Por ja një ditë im vëlla takon Osman Mulën. Dihet kush është fisi Mula, një fis këngëtarësh, artistësh, plot vitalitet. Ai i thotë vëllait tim pse nuk e sjell Myfareten në Festival? Po ja i thotë vëllai ju e dini se kemi problemin e biografisë. Bjere njëherë, mbase e kalojmë fazën e parë. Pastaj po kaloi në të tjerat si dihet. Vëllai im i mirë vjen e më thotë si qëndronte puna. Unë menjëherë nuk ngurova, madje i thashë nisemi sa më shpejt. Shkuam në Tiranë dhe paraqitemi aty ku bëheshin pranimet pranë Radioteelvizionit. Unë bëra kërkesën dhe kërkova audicion për zërin. Nuk shkrova fare për biografinë. Zëri im u dallua. Ishte zë rinor. Më kaluan në provat e para dhe më caktuan këngën. Do kodoja të njëjtën këngë me Vaçe Zelën “Shoqet tona ilegale”, por dhe një këngë tjetër “Kur jemi bashke te dy”, me Lindita Theodhorin.
Si u prezantove me Vaçen?
Eh me Vaçen. Ajo ishte idhulli im. Ne filluam të bënim provat në shtëpinë e të madhit Agim Prodani. Ai kishte aty një piano dhe aty zhvillonim gjithçka. Kur shkova ditën e parë rrija e ndrojtur. Në shtëpi ishin Agimi me Zhuliana Jorganxhiun. Ata më pyetën për punë dhe filluam provat. Në fillim rrija si e hutuar. Ata flisnin për çdo gjë që teksti të përshtatej me muzikën. Ishin shumë të përkushtuar. Unë bëja me dëshirë çdo gjë që thoshin ata. Pas pak shikoj që në drejtim tonë vjen me tabaka në duar ku kishte filxhan çaji një grua e bukur elegante. Shtanga. Ishte Anita take, bashkëshortja e Agimit. Ajo ishte një tjetër befasi por dhe një tjetër kënaqësi. Isha në nj familje artistësh. Një familje gazmore, plot harmoni, plot fisnikëri. E shihja tek vinte dhe emocionohesha. E shikoja me bisht të syrit. Ajo më buzëqeshi dhe më ofroi filxhanin. U mrekullova nga ajo sjellje aristokrate. Nën këto emocione fillova të punoj. Në bisedë e sipër Anita Take tha se do vij dhe Vaçja. Fillova të dridhesha. Emocionet ishin të forta. Ajo vjen pas pak ashtu energjike, plot vitalitet. Sa erdhi u takua me të gjithë më përqafoi dhe mua. Pasi bëri pyetjet e rastit tha, pa ta dëgjoj pak vajzën. Unë u meka. Nuk kaloja dot pështymën. U preva në fytyrë. Fillo më tha Agimi, por unë u bëra meit. Kisha shumë emocione. Zëri nuk më dilte. Agimi e kuptoi dhe i tha Vaçes dhe Anitës shkoni nga dhoma tjetër. Kur ikën ato sikur u qetësova. Fillova të këndoj. Zëri po më dilte i plotë. Këndova me shpirt. Sa mbarova Agimi me Zhulianën duartrokitën. Pa mbaruar ata duartrokitjet në dhomë futet Vaçja me Anitën. Ato të dyja më përqafuan. Të lumtë më tha Vaçja këndove shumë bukur. Nuk u besoja as syve as veshëve. Unë vija nga Shkodra pa përkrahje dhe tani yjet e muzikës shqiptare më lavdëronin. Ishin çaste të paharruara. Çaste që sa herë i kujtoj lotoj (dhe në këtë çast ajo lotoi). Po takoja ata që deri dje i shikoja si Yje të pakapshëm, të paprekshëm. Se besoja se ishin kaq të dashur, kaq të thjeshtë.
Po kur dolët në sallën e Festivalit çfarë ndodhi?
Ah, si erdhi ai moment. Deri atë kohë nuk më ishte përmendur fare puna e biografisë. Festivali zhvillohej me tre netë. Unë këndova dy netë shumë mirë. Interpretimi im u pëlqye shumë, shumë. Isha shumë e gëzuar. Në natën e tertë kishte ardhur dhe vëllai nga Shkodra për të më parë në sallë. Kisha siguruar një biletë pak si me hile. Ne futeshim në sallën e Festivalit dy orë para se bënim grimin, rregulloheshim. Kur sapo do hyja në derën e pasme të sallës roja më thotë se do kalosh tek kjo dhoma tjetër dhe do takosh Marash Hajatin, drejtorin e televizionit. Shtanga! Diçka ka ndodhur thashë me vete. Kur shkova aty Marashi një burrë fisnik dhe i pashëm pasi më përshëndet me përzemërsi më thotë se na pret Ramiz Alia në KQPPSH. Por mos u shqetëso. Ramizi më parë kishte marrë në telefon Cesk Zaden dhe e kishte pyetur se si kisha mundur të hyj në Festival. Pra problemi ishte i mprehtë. Nisemi direkt me makinën e tij për në KQ. Tek dera roja menjëherë i tha Marashit se shoku Ramiz ju pret lartë. U ngjitëm me vrap. Në fillim hyri Marashi. Ai ndenji brenda rreth 5 minuta dhe pastaj doli. Mu afrua mua dhe më tha për çdo gjë thuaj s’di gjë. U preva e tëra. Fillova të dridhesha. Se di se si u futa brenda. Isha gati të më bjerë të fikët. Sapo futem në zyrë Ramizi më afrohet dhe më përqafon. Më flet plot mirësjellje. S’u besoja syve se isha në zyrën e Ramiz Alisë. As e mendoja kurrë në jetë se do të shkelja në atë zyrë. Pasi më pyeti si i kisha nga shtëpia etj më thotë, si munde të hysh në Festival? Po ja shkova u paraqita për konkurrim kaq. Lotët më rridhnin vetiu. Mirë mos qa. Ke një zë shumë të bukur dhe ke kënduar shumë mirë. Por ja nga Konispoli dhe Saranda na kanë ardhur shumë letra për biografinë tënde, dhe më tregoi poshtë në dysheme një pirg me letra. S’dija ç’të flisja. Rrija si e hutuar. Ai e kuptoi gjendjen time dhe ëm thotë, mirë mblidhe veten. Do shkosh të këndosh. Këndo bukur. Sa nuk fluturova nga gëzimi. Nisu shpejt më tha. Pas 20 minutash duhej të isha në skenë. Sa të shkoja sa të vishesha etj duhej kohë. Sa dola në korridor Marashi më mori për krahu dhe vrapuam si atketë. Nuk e di kur hyra në sallë si u vesha dhe çfarë vesha. Por çdo gjë u bë fluturimthi. Dikujt i mora këpucët, dikujt tjetër karficën apo ku di unë. Një minutë para se të përmendej emri im isha gati ashtu e gjysmuar. Këndova me tërë forcën e shpirtit. Kur mbarova duartrokitjet nuk kishin të mbaruar. Qava nga gëzimi. Kisha realizuar ëndrrën më të madhe te jetës.
Po kur u shpallën çmimet si reagove?
Nuk e besoj. Mora një çmim të parë dhe një të tretë. Pra të dy këngët e mia morën çmim. Por më e madhja ishte se Vaçja donte të dilte me mua në skenë. Donte të këndonte bashkë me mua, por mua nuk më lanë. Ajo dhe u nevrikos. Ishte një këngëtare e madhe, ishte një njeri me shpirt të madh. I ndritët shpirti aty ku është. Ajo më ka dhënë fuqinë më të madhe në atë skenë në momentet më të vështira të jetës. Pa ndihmën e saj ëndrra ime ende do të ishte në sirtar.
Nuk ju afrua punë në Tiranë pas këtij suksesi?
Po më afruan. Cesk Zadeja dhe të tjerë më ëkrkuanpër në Ansamblin e Shtetit, por babi im i mirë më thotë: vajza ime, ti e pe sa letra dërguan për një Festival e mendon se çdo bëhet po të shkosh me punë aty? U binda. Kishte të drejtë. E refuzova punën.
Po jashtë shtetit, a ke shkuar për të kënduar në sistemin monist?
Ja, prapë del Ramiz Alia ai njeri i urtë paqësor. Ansambli i Shkodrës do dilte jashtë . Rastësisht në Shkodër vjen Ramiz Alia dhe pyeti për përgatitjet. Pyet se kush këngëtarë do dalin jashtë. Po ajo e vogla me zë të bukur nuk do jetë në grup pyet drejtuesit? Ata ngritën supet. Merreni se ajo këndon bukur. O zot, çfarë mrekullie. Të ndritët shpirti aty ku je o njeri i mirë.

Disa këngë të kënduara nga Myfarete Laze:
· “Shoqet ilegale”, kënduar me Vaçe Zelën, çmim të parë
· “Nën kurorën e ullirit” , me Ema Qazimin
· “Nusja e maleve”, me Irma Libohovën, çmim të tretë
· “Gjuha jonë”, çmim të tretë
· “O Enver, o yll, o dritë”, çmim të dytë
· “Udhët e atdheut na thërrasin”, çmim të tretë

Festivali i 19-të i Këngës në RTSH
Edicioni 19-të
Qyteti Tirana
Vendi Tirane
Viti 1980
Datat 25, 26, 27 dhjetor
Prezantues Silvana Braçe dhe Dhimiter Gjoka
Artisti Fitues Vaçe Zela dhe Mefarete Laze
Kënga Fituese “Shoqet tona ilegale Muzika Agim Prodani Teksti Zhuliana Jorganxhi”
1979
1981

NJE MANIFESTIM KULTUROR NE LONDER

March 18, 2015 by dgreca

Shkruan Asllan Dibrani/
Një foto e përbashkët e një grupi të pjesëmarrësve në mbrëmjen kulturore kushtuar 7 marsit, Ditës së Mësuesit, në Londër./
Për nder të Ditës së Mësuesit, në praninë e shumë mësuesve, poetëve dhe krijuesve të tjerë, në lokalet e restorantit “Poem”, me 14 mars 2015, u mbajt një manifestim kulturor.
Mbrëmja kulturore, u organizua nga “Qendra Shqiptare në Londër”. Fjalën hyrëse e mbajti kryetari i Qendrës Shqiptare, Sami Islami, i cili i përshëndeti të pranishmit dhe shpjegoi rëndësinë e Ditës së Mësuesit. Pastaj kësaj, Agim Morina dhe Sami Islami bënë prezantimin e rrugëtimit të shkollës shqipe që nga shekulli XVII deri në ditët tona me titull “Histori e shkurtër e shkollës shqipe”.
Nga tubimi u nderuan artdashësit dhe dëshmorët e shkollës shqipe Papa Kristo Negovani, Fazli Greiçevci dhe Shaban Jashari (babai i komandantit legjendar Adem Jashari), të cilët gjithë jetën e tyre ia kushtuan arsimimit të shqiptarëve!
Nga faktet që u prezantuan në këtë takim u pa se hapat e parë të mësimit të gjuhës shqipe, janë hedhur disa shekuj më herët se 7 marsi i vitit 1887, por kjo datë, megjithatë mbetet datë e një shkolle laike, për të ardhur pastaj deri tek shkollat e mëvonshme, me mësuesit dëshmorë, siç ishte mësuesi dhe dëshmori i kombit Papa Kristo Negovani, i cili u masakrua bashkë me pesë të tjerë e ndër ta edhe një vëlla i tij. Pastaj mësuesi dhe poeti, Fazli Greiçevci, i cili, për shkak se e përhapte dritën e diturisë në shkollë dhe për shkak të veprimtarisë së tij patriotike kundër regjimit serbosllav, u torturua deri në vdekje në burgun e Prishtinës. Një dëshmor i shkollës shqipe u bë edhe Shaban Jashari (babai i komandantit legjendar Adem Jashari), i cili gjithë jetën e tij ia kushtoi arsimimit të brezave të rinj.
-Pas prezantimit të historikut të shkollës shqipe, veterani i arsimit, ish profesori i Universitetit të Prishtinës, Gani Hoxha, foli për rëndësinë e shkollës shqipe në ruajtjen e identitetit kombëtar, duke e marrë si shembull ruajtjen e gjuhës shqipe te arbëreshët e Italisë. Falë shkollës dhe ruajtjes së gjuhës shqipe atje, edhe pas pesë shekujsh shkëputje nga trungu shqiptar ata e ruajnë edhe sot këtë vlerë të lartë kombëtare.
Ai tregoi se kishte vizituar vetë disa fshatra në jug të Italisë dhe kishte përjetuar çaste të mrekullueshme kur kishte komunikuar në gjuhën shqipe me ta !?.Ai theksoj ma tutje se gjuha shqipe flitej gjithandej, në zyra, në rrugë, në treg, në shitore, në kafene, deri në çerdhet parashkollore. Ai bëri një krahasim me gjendjen e shqiptarëve në Turqi, ku e drejta për të mësuar në gjuhën shqipe nuk përfillet nga qeveria turke as sot e kësaj dite edhe pse në këtë shtet jetojnë rreth 5 milionë shqiptarë!!!Ky intelektual i rralle shpesh u aplauzuar nga të pranishmit gjatë diskutimit. Në diskutimet e tyre rreth përvojave dhe rëndësisë së gjuhës shqipe foli edhe Ismet Koshutova, i cili e vlerësoi lart, prezantimin për historikun e gjuhës shqipe dhe foli për rolin që gjuha shqipe kishte dhe ka për ruajtjen e qenies shqiptare, madje edhe në mërgatë. Poeti dhe publicisti nga Skrapari, Hyda Ismaili, i cili prej vitesh jeton ne Londër, po ashtu, edhe krijuesi dhe gazetari Ruzhdi Jata, nga Kukësi, folën për nevojën e madhe të unitetit të gjithë shqiptarëve për të arritje suksese shumë më të mëdha në fushën e arsimit dhe të gjuhës shqipe edhe ne brezin e ri.
Në mbrëmje me tone artistike u prezantuan edhe poetët Mehmet Elshani dhe Xhavit Gasa me recitimin e disa poezive, të cilat u priten me interesim nga te pranishmit. Po ashtu edhe Mësuesi dhe këngëtari, Ismet Koshutova, shprehur mendimet e tij rreth shkollës shqipe dhe kulturës shqiptare në mërgatën shqiptare.Atmosferën e kësaj mbrëmje kulturore, e pasuroi më tej edhe paraqitja e Selman Lokajt, i cili me poezitë dhe anekdotat e tij e freskoi këtë mbrëmje. Vlen të përmendet këtu prania e bashkëshortëve veteranë të arsimit, Faik e Zarije Sogojeva, si dhe e shumë pjesëmarrësve te tjerë dashamir të artit dhe arsimit shqiptar.
Në këtë rast nuk mund të mos e përmendim edhe arsimdashësin dhe plakun e urtë, bacë Rexhepin, i cili foli për jetën e tij, për shkollimin në kushte shumë të vështira nën regjimin serb. Ai foli edhe për torturat dhe masakrat që pushteti i kishte bërë popullit shqiptar të Kosovës, në veçanti për plojën e bërë mbi familjarët e tij nga forcat serbe duke ekzekutuar 12 anëtarë të familjes së tij brenda një nate!
Rexhep Rexhepi, që për respekt ndryshe e thërrasin baca Rexhë jeton që nga përfundimi i luftës së Kosovës në Londër dhe njihet si person që asnjëherë nuk e ka hequr plisin e bardhë shqiptar nga koka!Ai krenohet me plisin e bardh qe i vetmi deri me tash e ka ruajtur identitetin shqiptar qe nga koha pellazge e deri në ditët e sotshme.
Mund të thuhet se mbrëmja kulturore kushtuar 7 Marsit u vlerësua si shumë e suksesshme dhe nga të pranishmit u propozua që këso takimesh të mbahen më shpesh edhe në të ardhmen, me një vërejtje që në tubime të tilla të ketë ma shumë të rinj, aktivist ,krijues dhe veprimtar te këtij nënqielli gravitues nga një komunitet i madh shqiptarësh.
Ma në fund me mbete që të falënderojmë”Qendrën Kulturore Shqiptare në Londër” që ka synim të krijoj një atmosferë unike tek shqiptarët në rrafshin kombëtar. Shqiptarët sot në shtetet e perëndimit nuk kanë alternativë tjetër, pos kësaj që veprojnë qendrat kulturore . Nga këto organizime të tilla të vijnë deri të krijimi i lobit shqiptar pa grupe,pa parti dhe organizime të ndryshme lokaliste, partiake apo rajonale që ma shumë i shërbejnë përçarjes se sa kulturës dhe unitetit tonë kombëtar!

PASQYRIMI I NJË JETE NË PËRPËLITJE MIDIS ËNDRRËS DHE REALITETIT

March 18, 2015 by dgreca

SHQYRTIME LETRARE/*
Nga Mikel GOJANI/
Romanet e shkrimtarit Sulejman Mato gjithnjë kanë zgjuar vetëdijen e lexuesve dhe të kritikës letrare, si në Shqipëri, po ashtu edhe në Kosovë dhe kanë arritur ta shtojnë interesimin e tyre. Ky interesim ka karakter dimensional, një, për shkak të vlerave që ngërthen poetika prozaike e shkrimtarit Mato, njëherësh edhe nga fakti se pikërisht prozat e tij trajtojnë kohën e kthesave historike me fatet dramatike të protagonistëve që frekuentojnë në prozën e këtij shkrimtari.
Vlerat e komunikimit tregimtar
Romansieri S. Mato, duke strukturuar vlerat sublime të komunikimit të tillë artistik, arrin të pohojë, dhe të na bindë, se realiteti jetësor, i ngritur në realitetin artistik, qartësohet nëpërmes analizës kritike krijuese mbi gjithçka që ka ndodhur dhe mbi gjithçka që ndodh rreth nesh e brenda nesh.
Në letërsinë shqipe, shkrimtari Sulejman Mato ka sjellë edhe romanin e tij të titulluar,”Njerëzit janë si retë”, që është një roman tepër interesant dhe i një rëndësie shumëdimensionale.
Në romanin “Njerëzit janë si retë”, shkrimtari Sulejman Mato sjellë realitetin e një shoqërie të turbulluar, krizën shpirtërore të një brezi me të cilin jeta u tregua dorështrënguar dhe që kërkon dashurinë aty ku vështirë mund të gjendet, duke marrë zhgënjime ndoshta edhe të pritshme.
Studiuesi i veprës së shkrimtarit Sulejman Mato, kritiku letrar, Moikom Zeqo, duke vlerësuar vlerat e këtij romani shprehet: “ Një jetë në përpëlitje midis ëndrrës dhe realitetit të tranzicionit, shqiptarë të traumatizuar nga emigracioni në kërkim të Eldorados. Subjekti dramatik ka në qendër njerëzit e tendosur për të ardhmen, por edhe trafikantë vizash,gomonesh,policë dhe prokurorë të korruptuar, një poet në kërkim të identitetit, një personazh që udhëton në botë me një monolog në kokë,deputetë të lidhur me mafien – një strukturë groteske të shoqërisë, ku nuk mungon drita dhe përsiatjet humaniste. Romani “Njerëzit janë si retë”- vepra më e arrirë e shkrimtarit Sulejman Mato, ndër veprat më të mira të këtij zhanri në Shqipëri – është kronikë, dëshmi, analizë dhe imagjinatë”, shprehet studiuesi Zeqo. Shkrimtari i talentuar shqiptar, S. Mato, në librin “Njerëzit janë si retë”, ka arritur që të sjellë një realitet të hidhur me esencat e saja tragjike, një pasqyrim i përditshmërisë me të cilën përballet individi dhe kolektiviteti shqiptar; një realitet me të cilin përballet shoqëria shqiptare, të një aktualiteti të sotëm me një frymë të re dhe qasje të veçantë në letërsinë tonë bashkëkohore.
Përmbajtja e librit “Njerëzit janë si retë”, i autorit S. Mato, është sjellë nëpër kapituj të veçantë, që përçon mesazhe të rëndësishme përmes narratorit, i cili bën përpjekje që përmes rrëfimit të gjejë shtigje për të dalë nga ky rreth që ka kapërthyer shoqërinë shqiptare. Nga ky rreth i hekurt i këtij realiteti të trishtë, narrator përpiqet të dal përmes revoltës, protestës, dashurisë, indinjatës, thyerjeve të tabuve, paragjykimeve dhe shumë dukurive të tjera. Rrëfimet e autorit që i sjellë në jetë të lënë pa frymë. Autori Mato paraqet një libër me një bazë reale, të gërshetuar me pjesëzën imagjinare.
Romani “Njerëzit janë si retë, i shkrimtarit Sulejman Mato ndjek modelet e rrëfimit realist, të konsoliduar tashmë në krijimet e autorit,bashkë me mënyrën e tij krejt origjinale në qasjen e tematikës sociale me trajtim të spikatur psikologjik. E njohur është tashmë edhe prirja e tij për trajtimin e temave që lidhen me problematikën aktuale social – psikologjike, si mëtim i hershëm për të ndjekur lëvizjet e reja të mendimit, të mënyrës së të ndjerit,kushteve material e më shumë atyre shpirtërore të njeriut shqiptar. Motivet që kanë ngjizur krijimtarinë e këtij autori,e kanë shtysën në vëzhgimin e hollë dhe të vazhdueshëm të evoluimit apo transformimit të psikes së individit dhe të kolektivitetit të realiteti shqiptar. Figurat vihen të veprojnë e të ecin nën trysninë e kushteve politike dhe sociale,por specifika e reagimeve dhe rrugës së zgjedhur kërkohet në veçoritë e karakterit dhe ngjizin strukturën metaforike të veprës letrare. Konfliktet dramatike, në të cilat i përplas jeta protagonistët që frekuentojnë në vepër,përballen denjësisht ose jo, por autori kujdeset të lehtësojë aftësitë e leximit intelektual të lexuesit nëpërmjet paraqitjes tronditëse e rrëqethëse të fakteve të njohura jetësore dhe organizimit të tyre brenda subjektit baladesk së romanit, pa preferuar t’i lërë lexuesit në mëdyshje ekzistenciale, që do të kumbisnin konkretësinë e detajeve të kohës dhe hapësirës. Mëdyshjet dhe sëmbimet janë të realitetit konkret shqiptar dhe jo të fatalitetit konceptual të qenies njerëzore.
Romani i S. Matos, Njerëzit janë si retë, merret me fatin e njerëzve, mbi të cilët kaloi tornadoja e realitetit të egër jetësor, me ngjarjet e dukuritë me ashpërsi e goditje drastike mbi shoqërinë shqiptare;gërshetohen këto për të dhënë problematikën sociale e psikologjike krejtësisht shqiptare në fillimshekullin e XXI, pothuaj në të gjitha përmasat.
Romani “Njerëzit janë si retë i autorit” i S. Mato, në vend të prologut prezanton një mesazh tepër dimensional në formë të vargëzimit, që është një paralajmërim për lexuesin që ka të bëjë me një motiv dhe strukturë esteto-artistike të një shkalle të lartë. Janë këto vargjet përçojnë motivin e zhbërjes së karaktereve nën trysninë e realitetit të rëndë të krijuar në ambientin shqiptar, si variante të të kundërtave brenda këtij njeriu që sjell nota herë – herë edhe nga ato më tragjike. Këto vargje shërbejnë dhe sjellin një gatim real nga një brumë i çdoditëshmërisë së realitetit tonë:
Njerëzit janë si retë…/ Njerëzit janë si retë./ Re-ëndrra, re-vegime,/ re dëshira për qiej të tjerë,/ re pikëllima shirash të vjetra,/ re bubullima të gëzuara fitoresh të përkohshme,/ re- metaforës dashurish mistike, re- flamuj të përgjakura në beteja të humbura, re karvanë të gëzuar shirash në ikje,/re, re, re…/ dhe njerëz, njerëz, njerëz…/ që u ngjajnë reve… (Fq.5).
Në thelb qëndron filozofia defitiste e pamundësisë së njohjes së vetvetes,e pamundësisë së ruajtjes së vetvetes nga e keqja dhe zhgënjimi. Kjo është vetëm endja material e subjektit, premise për ta çuar në përfundimin pesimist ndenjes ekzistenciale.
Fabula që mban në ankth gjatë tërë narracionit
Esencialisht në romanin “Njerëzit janë si retë”, i autorit Sulejman Mato, objekt trajtimi bëhet e keqja, varfëria, dhimbja, që njeriu i shkakton njeriut. Këto fenomene janë konkretizuar dhe shprehur në këtë roman nëpërmjet ngjarjeve dhe rrëfimeve që autori i shtjellon në roman. Fabula e romanit është tejet tërheqëse dhe të mban në ankth gjatë tërë narracionit. Ariani një djalë i ri, i cili njëherësh është edhe bartës i pothuaj gjithë ngjarjeve në roman, të cilit nuk i mungonte guximi, iniciativa, kishte synuar të bëhej dikush në jetë. E ndjente që kishte dhunti për të shkruar,prandaj i vuri vetes obligim që ta kryejë fakultetin e Historisë dhe Filologjisë dhe e mbaroi. Qysh në kohën e studimeve nisi të shkruante vjersha,skica dhe tregime të shkurtra. Emërimin mësues në Krume të Kukësit e priti më kënaqësi të veçantë,sepse konsideronte se njeriu në moshën rinore ka nevojë për një përvojë jetësor. Jeta në këtë pjesë të lëna larg urbanizmit, me atë jetën e atyre malësoreve më plot vështirësi,përkatësisht në një varfëri të thellë, mirëpo shumë fisnikë, kjo jetë midis këtij vendi dhe këtij realiteti nuk i dukej monotone sa i dukej në kryeqytet. Megjithatë një ditë Arian Bejta u kthye në kryeqytet, që kishte ëndërruar si një kthim triumfal dhe do të ishin kryeredaktorët e revistave dhe gazetave që do ta angazhonin në jetën letrare, apo publicistike. Mirëpo, me përmbysjen e sistemit u përmbysen edhe ëndrrat e tij,sepse Ariani u kthye në kryeqytet në kohën kur mendjet intelektual ishin infektuar me fraza politike. Gazetat dhe revistat ishin mbyllur njëherë e përgjithmonë, poetët në këto kohë shiheshin me dyshim, si njerëz ëndërrimtarë dhe parazitë, naivë dhe romantikë, të cilët nuk janë të dobishëm për asnjë punë të dobishme.
Lidhjet e tij me Marianën, paraqesin një kapitull të veçantë në jetën e tij. Këtë dashuri e ruajti si diçka të shenjtë dhe pas katër vjetëve në Krumë të Kukësit, ndiente shumë mall për të. Në shtator të atij viti Marianës i doli e drejta e studimit për në Fakultetin e Veterinarisë. Këtë të drejtë ajo e quajti një dështim të ëndrrave të saj, ndërsa për familjen e saj një sukses,mbasi ata nuk kishin pretenduar as kaq. Ata nga pushteti i atëhershëm shiheshin me sy të shtrembër për shkak të një daje të tyre i cili kinse kishte qenë organizator i bombës në ambasadën ruse, i pushkatuar po atë vit së bashkë me 25 persona tjerë. Dashuria në mes Arianit dhe Maiianës ishte një dashuri që do të këputej. Realiteti i rëndë që ishte krijuar, ndjenja e ikjes nga atdheu është një ndjenjë që ishte mbëltuar në qenien e gjithsecilit. Këtë ndjenjë e kishte pasur (dhe kishte realizuar), edhe familja e Marianës, e cila familje përmes lotarisë amerikane kishte siguruar vajtjen dhe jetesën në “tokën e premtuar” në Amerikë. Ariani,edhe pse kishte njohuri qysh herët për këtë fakt,që një ditë do të detyrohej të ndahej nga Mariana, ai, megjithatë ndarja i ishte dukur gjithmonë si diçka e largët. Amerika ishte faktori që kishte prerë një dashuri shumë të thellë dhe teper të sinqert në dysh, dashurinë mes Arianit dhe Marianës.
Nuk më pyetët për vizën, – tha ajo pasi hoqën palltot.
-Ah po…
Si kështu?Kur?
Sot në mëngjes. Gjithë dita na kaloi duke lajmëruar kushërinjtë, nisi të tregonte ajo tërë gjallëri,por kur vuri re fytyrën indiferente të Arianit, u step.
Po ti, pse s’gëzohesh?
Përse të gëzohem? Që po ikën në Amerikë?
Po bën sikur sapo e more vesh?Lotaria ka një vit që ka dalë.- Ajo fliste me gjallëri dhe dukej sikur nuk i interesonte trishtimi i tij i ligjshëm,madje sikur ta bënte kastile…Mami u mërzit që sot. Kur po dilja nga shtëpia erdhën tezet për vizitë. Lëre ç’vajti! Qaj e puthu,sikur të na kishte ndodhur një vdekje. Janë mësuar më njëra – tjetrën. S’ka ditë që të mos vijnë,ose ato te ne, ose ne tek ato. Lerë hallën!… Sa mori vesh që kishim marrë vizat,mbërriti në çast duke qarë.
Më keq nga të gjithë e kam unë,- i tha Ariani.
Ngadalë ti… Po na bëhesh si tezet. Më keq e kam unë…, – i tha ajo duke i shtrënguar dorën… (Fq. 18).

Amerika për shumëkë në këtë kohë ishte shndërruar në simbol të lirisë dhe mirëqenies, mirëpo për Arianin ishte kthyer në një bumerang dashurie.
Realiteti i rëndë që ka kapërthyer në gjithë hapësirat jetësore
Në këtë roman, shkrimtari Mato e thellon gërmimin e tij psiko-shoqëror të kësaj kohe të një bote të larmimshme e me vlera të shumanshme e ku personazhet janë të shumë dhe që i përkasin karaktereve po ashtu të ndryshëm, si Nani, Xhema, Famiri, Sandri, Astriti, Arturi, Shpresa, Ademi, Drinit, Luan Qosha, Sydrit Jaupi e shumë të tjerë. Këta personazhe pësojnë një varg zhgënjimesh, të cilët përmes ikjeve dhe misioneve të pafund për në shtetet e Europës, duke rrezikuar edhe jetët përmes kalimit të ujërave të detit, për të gjetur një jetë më të mirë. Autori do theksuar se në këtë kohë të pas diktaturës komuniste na paraqitet rrugëtimi dhe shtegtimi tragjik të njerëzve që përmes gomoneve famëkëqija bëjnë përpjekje për të kaluar edhe ujëra e thella të deteve, vetëm e vetëm për ta gjetur “parajsën”.
Realiteti i jashtëm, në të cilin lëviz qenia fizike e protagonistëve, shërben vetëm si një rrugëtim për të hyrë në realitetin e brendshme, të çuditshëm dhe tepër paradoksal. Protagonistët gjakojnë përfundësisht për t’i rrëfyer fshehtësitë e këtij realiteti të rëndë dhe shumë konfuz për t’i zbuluar thellësitë e mistershme të problemeve esenciale të jetës.

“Po. Po. Duhet ikur nga ky vend… Nga ky vend që s’ka para, nga ky vend me trazira të vazhdueshme dhe gjithfarëllojshme,nga ky vend me njerëz të korruptuar,nga ky vend kur njeriu për njeriun është ujk,nga ky vend ku të rinjtë plaken para kohe,nga ky vend i infektuar në strese,nga ky vend ku ia bëjmë njëri –tjetrit jetën skëterrë. Do iki, do iki,do iki! Do marr me vete “Vlorën”,- tha me vete,pa menduar se pikërisht në këtë çast po merrte një vendim të rëndësishëm për jetën e tij”. (Fq. 80).

Realiteti i rëndë ka kapërthyer gjithë hapësirën jetësore të individit dhe kolektivitetit të vendit. Ikja me gomonet dhe përfundimi tragjik nëpër këto ujëra, duke u nisur drejt brigjeve italiane, ndërkaq dallgët e valëve shumë të rrëmbyeshme dhe të çmendura i bartin në brigjet e Korfuzit. Gjatë kësaj kohe ndodheshin shumë raste të emigrantëve të cilët duke bërë përpjekje për të ikur nga atdheu i tyre, me gomone ishin zhdukur në det të hapur. Nëpër televizionet private njerëzit shiheshin sekuenca nga më të çuditshmet dhe nga më tragjike, që dukeshin sikur të trilluara, megjithatë ishte një realitet i hidhur dhe pikëllues. Shiheshin skena nga më rrëqethëse që syri nuk mund t’u besojë. Të këqijat që kanë lëshuar rrënjë janë të shumta, jo vetëm fenomeni i ikjes dhe i largimit dhe migrimi nëpër vende të Europës, si Itali, Greqi, Gjermani, Francë, Angli dhe shumë vende të tjera. E keqja qëndron si makth edhe brenda shumë hapësirave të jetës që rëndon jetën e njeriut në atdhe, si blerja e vizave për ikjen jashtë; ndarja e pronave në mënyrë irracionale që shkaktonte plagë deri në vrasjen e njerëzve mes vete për konflikte pronësie. Këto raste dhe shumë të tjera bënin që policët dhe prokurorët të korruptohen; gjakimi i njerëzve të cilët kishin siguruar një qëndrueshmëri ekonomike jashtë, ndërsa dëshironin që të ktheheshin dhe të investonin në atdhe, mirëpo investimi i tyre ishte i pasigurt, sepse i tëri u digjej i tëri, që krijonte ndjenja dëshpëruese për të tjerët për të investuar në vendlindje, realiteti i rëndë politikë, sidomos në prag të zgjedhjeve në vend, sidomos mes dy partive më të mëdha, PD-së dhe PS-së, zgjedhja e përfaqësuesve të këtyre partive politike për deputetë me atribute të pamerituara dhe keqpërdorimi i pozitave nga ana e tyre, kriminaliteti i shprehur deri në skajshmëri, që jetën e qytetarëve e bënin tepër të pasigurt dhe nga që kanë thelluar ndjenjën e jetës së njerëzve dhe shumë të këqija të tjera, japin vulën e këtij realiteti objektiv.
Këto ndërthurje nuk janë kërkime teknikash rrëfimi të ngritura mbi platformë teorike të estetikës dhe procedimit me fjalën artistike. Mirëpo, e vërteta është gati e pabesueshëm e dukurive që ngjyros tragjikisht kohën tonë, por krejtësisht reale, që ngjeshët me linjat e subjektit në prozë.
Romani “Njerëzit janë si retë”, i autorit S. Mato, e ruan unitetin e vet ligjërimore e tematik, duke e lartësuar dhe duke e fisnikëruar përvojën e gjatë artistike e jetësore të shkrimtarit. Kujtimet, përsiatjet e shenjëzimet që dalin nga zëri i ditëve të caktuara, bëhen shënjëzime, përsiatje e zëra të thellësive kuptimore, të thellësisë së ndjenjave, të ideve e të mendimeve.
Shkrimtari Sulejman Mato, prozën e konkretizon me një post scriptum, përmes të cilit shtron pyetjen se “ç’qëllim kanë këto histori njerëzore, të ngjasur me histori resh në ikje, që fshihen nga kujtesa e qiellit”. Autori Mato, si përgjigje i referohet fjalëve të Schopenhaur-it i cili thotë: Të kërkosh një qiell në histori është njëlloj si të kërkosh gjire, lumenj apoluanë tek retë”.
Libri është një vlerë e padiskutueshme, që kontribuon në njohjen edhe më të thellë të letërsisë bashkëkohore shqipe dhe hapjen e një horizonti të ri në përsosjen e shijeve të lexuesit shqiptar.
*Sulejman Mato: Njerëzit janë si retë, roman, botoi TOENA, Tiranë 2010.

Viktor Martini: Regjimi komunist dënonte edhe kufomat e të vdekurve

March 18, 2015 by dgreca

Intervistoi: Dritan Kolgjini/*
Z. Martini, ju keni qenë i burgosur politik, në disa kampe, gjatë kohës së komunizmit, dhe jeni njohur me shumë personalitete të historisë apo pinjoj të familjeve të shquara të Shqipërisë, siç keni treguar në disa nga intervistat që keni dhënë. Pikërisht, për një bashkëvuajtësin tuaj, Ali Hakik Mena, kërkojmë të thoni diçka që ju kujtoni nga periudha që keni qenë në të njëjtin burg, në Tiranë?
Viktor Martini: Si fillim e ndiej të nevojshme me shpjegu, se si më burgosën apo si më banë të burgosun politik. Sapo kisha mbushë 16 vjeç… E si mund të quhet një 16-vjeçar, i pjekun politikisht! Nëpërmjet nji akuze false, më arrestuen për tentativë arratisjeje, dhe më dënuen me 7 vjet burg. Por kjo fatkeqësi më krijoi mundësinë të bashkohem me atë pjesë krenare të kombit, prej të cilëve mora mësimet e para intelektuale e morale. Njeni nga këta mësues asht Fisniku i pashoq, intelektuali e i papërkuluni Ali Mena. Kanë kalu 60 vite, por falenderoj Zotin që më ka ruejtun memorien të freskët. Jo vetëm për mos me i harru këta heronj, por dhe për t’ia ba të njohun pjesës ma të randësishme, rinisë shqiptare, të cilët nuk kanë pasë rastin të ndigjojnë historitë e antikomunistëve. Dhe sigurisht, edhe për t’ia përplasë në fytyrë sot politikanëve të këtyne 24 katër viteve, të cilët jo pa qëllim kërkojnë që t’i mbulojnë me pluhunin e harresës. Por jo! Era ngado që të fryjë, fletët e historisë nuk mund t’i tresë apo shlyejë.
Historianët e Enverit kanë paraqitë nji histori simbas shijeve të diktatorit, në mënyrën ma hipokrite. E kështu vazhdojnë edhe sot. Por kam bindjen dhe shpresën e madhe te Zoti se nji brez tjetër po vjen, të cilët nuk janë të pandjeshëm apo të painteresuem ndaj historisë së vërtetë. Prandej besoj se nuk kanë me pranu që historia e këtyne heronjve të qendrojë e varrosun atje me ato njerëz që punuen me vetëmohim, për komb, fe e atdhe e, mbi të gjitha, sakrifikuen tue i vu krahnorin furtunës së kuqe, që dinjiteti i shqiptarëve të qëndrojë pa ra poshtë, e me u shkelë me kambë, ashtu sikur ndodhi për gjatë 46 viteve e besa deri diku edhe sot.
Ju lutemi, a mund të na bëni një përshkrim të përgjithshëm të profilit njerëzor, politik e intelektual të Ali Menës?
Viktor Martini: Ah!… Ali Mena! Sa e vështirë asht të plotësosh figurën e nji njeriu me të gjitha virtytet e trashëgueme nga fisi i tij e që Zoti ia kishte falë me bujari. Virtyte të cilat nëpër vuejtjet e torturat që kishte kalu me fisin e tij, ia doli t’i mbante të pashterruna e të pacenueme përballë katilave, që mbollën veç dhunë, gjak e uri.
Mbasi u dënova, kalova në burgun e Shkodrës, nga aty më dërguen në kampin e Rinasit. Dhe, për shkak se isha me njanën kambë të këputun, më transferuen si të paaftë për punë, në burgun e Tiranës. Në këtë kohë isha vetë i katërti vlla në burg, kurse baba na kishte vdekë në burgun e Burrelit. M’u dukte vetja në mesin e turmës si nji trumcak i trembun e i trishtuem nga stuhija e tmerrshme.
Kujtoj kohën kur mbasi zuna vend në rreshtin e gjatë të dyshekëve, të burgosunit filluen të vijnë me radhë, ma shumë të shtymë nga kurioziteti, se kush jam, nga vij etj. Të nesërmen, nji burrë i gjatë e i hollë, më pyeti – a mund të ulem? Si jo! – i thashë.
-Nga të kemi? Unë quhem Ali Mena, – u prezantue vetë i pari.
Kurse unë quhem Viktor Martini, – iu gjegja. – Jam prej Shkodre e vij nga kampi i Rinasit.
-Mos ke të bash gja me Pac Martinin? – më pyeti.
Asht vëllai im!
-Sa vjeç je? -16 vjeç! – iu përgjigja.
Sytë e tij u mbushën me lot, por me lot të përmbajtun. Thue se bebet e syve të tij ishin si dy gaca zjermit.
Me kalimin e ditëve mësova se Aliu u jepte mësim të burgosunve në gjuhën anglisht, të cilën e zotnonte gati si vetë anglezët. Mbrenda dhomës, nga debatet që hapeshin për tema intelektuale nga ma të ndryshmet, Aliu me nji gjakftohtësi të dallueshme, dominonte nga mënyra se si e shtronte dhe mbronte argumentin. Pra ishte i gjithanshëm si intelektual.
Nji ditë Aliu më tha, “nëse ke dëshirë, mund të vish me marrë mësim në anglisht!” Si jo, – i thashë, – do t’ju isha mirënjohës.
Kështu, pra, fillova me marrë mësimet fillestare. Mbas mësimit, dalngadalë fillova ta pyesja se nga ishte, dhe pse kishte ra në burg. Kur unë e pyeta për herë të parë, ai vuni buzën në gaz e, tue dashtë me më sqarue, tha shkurt: – “Asht histori e gjatë! Asht ma mirë mos ta ndigjosh!” Kjo më bani ma kurioz dhe si me marifet, unë nuk hiqja dorë nga dëshira ime, meqë më dukej njeri i veçantë nga sjellja, niveli i dijes, kultura etj..
Ju rrëfyet se Aliu ju ka dhënë mësime për gjuhën angleze në kushtet e burgut… çfarë kujtoni nga ajo kohë kur, me pranga në duar, kërkonit të hapnit edhe një dritare të dijes, duke shpërfillur kushtet infernale ku gjendeshit?
Viktor Martini: Asht e vërtetë se megjithëse ishim mbrenda skëterrës, mundoheshim të merrnim dritën e ditunisë nga të shkolluemit, sepse dija të lehtëson edhe vuejtjen!
E kam thanë disa herë se në burg njerëzit, midis halleve që kishin, mundoheshin të përfitonin kulturën, që na mungonte. Dhe këta intelektualë i kryenin me devocion këto sakrifica, që ma vonë na vlejtën shumë. Ndër këto burra shquhesh dhe i ndiemi Ali. Prandaj nuk ishte çudi që me çfarë kishte kalu, mos me i ra ndërmend me ba atë punë aq humane.
Kujtimi i fundit fizik që kam për të ndiemin asht kur u transferova nga Tirana për në burgun e Shkodrës. Aliu erdhi, më përshëndeti tue më thanë: “Udhë të mbarë! Ti je nji i ri shumë kurajoz e inteligjent. Nji ditë ne presim shume nga ti.” Ishte hera e fundit që e pashë.
Çfarë dini apo çfarë të dhënash keni nga historia e dënimit të shumëfishtë (fillimisht dënim me vdekje, që pastaj ia kthyen në 101 vjet, e në fund e caktuan 25 vjet) të bashkëvuajtësit tuaj Ali Mena, si dhe nga historia e tij e rezistencës me armë ndaj regjimit komunist?
Viktor Martini: Sikur ju thashë dhe ma sipër, isha kurioz të mësoja diçka nga jeta e tij. Dhe ai dalngadalë, në raste të ndryshme, më tregoi se familjarisht ishin zogistë, e që, si besnikë të tij deri në vdekje, kishin marrë malet për me luftu komunizmin me armë në dorë. Ai më tregonte jetën e rezistencës në male në kushte tepër të vështira nëpër shpella, në borë e shi, me bukën thatë, që ua jepnin farefisi e miqtë e vjetër, tue rreziku edhe jetët e tyne. Tregonte rrethimet, çamjet e rrethimeve e disa herë në këto rrethime na thoshte se si i kishte humbë njerëzit ma të afërt, shokë, miq e dashamirë. Nuk më kujtohet me saktësi, po në mos gabohem, 5 a 6 vetë, vetëm nga familja e tij, ranë në luftë me armë në dorë, veçse për atdhe e për liri. Për këta heronj respekti duhet të jetë në maksimum!
Ka të dhëna se vdekja e Aliut është një krim shtetëror, ose ndryshe një ekzekutim pa gjyq. A mund të na thoni diçka më tepër rreth këtij momenti? Dihet se mbas operacionit në stomak, ai ka qenë në gjendje të mirë fizike. Përveç kësaj, familja e Aliut ka bërë takim një ditë para se të vdesë apo ta vrasin, dhe dëshmojnë se ai ka qenë shëndoshë e mirë… Ndërkohë mbas 5 ditëve nga ndërhyrja kirurgjikale, trupi i tij ka nisur të japë shenja helmimi. Më saktë dyshohet se vrasja e tij është kurdisur nga Sigurimi i Shtetit, duke e paraqitur si vdekje natyrale… Çfarë dini ju për këtë rast?
Viktor Martini: Nuk mund të them se i ndiemi Ali gëzonte nji shëndet të plotë mbas gjithë atyne vuejtjesh e torturash, që ai na tregonte. Por jam i sigurt se njerëzit me karakter të fortë si Aliu, i përballojnë edhe sëmundjet. Unë kam ikë herët nga burgu i Tiranës dhe kam përfundu në burgun e Burrelit në moshën 18 vjeçare. Nuk kam dijeni a e vranë apo vdiq natyrshëm! Por kam disa raste të tjera, si atë të Tuk Jakovës, që ishte në burgun e Tiranës ku e kapi apendiciti dhe e çuen për operacion ku edhe vdiq. Kësi rastesh ka pasë shumë nëpër burgjet e kampet e Shqipnisë komuniste. Ky mundet me qenë nji nga rastet, dhe shumë e pranueshme si mundësi. Por e vërteta mbetet mister ende, për sa kohë nuk kemi nji dëshmitar apo dokument. Për fat, as dëshmitarët nuk duen me folë, dhe as dokumentet s’i kemi, sepse këta i kanë zhdukë qëllimisht.
Në lidhje me vdekjen e Aliut, kemi dëgjuar nga bashkëkohës të ndryshëm se janë bërë vizita te njëri-tjetri nga të burgosurit në disa burgje të Shqipërisë, ose siç i thonë ndryshe, “kanë çelur mort” brenda në burg. Një fakt tjetër që të bën përshtypje është numri prej rreth 2000 telegramesh ngushëllimi, drejtuar familjes nga shokët, miqtë dhe dashamirët e tij. A kujtoni diçka rreth jehonës apo efektit në gjirin e të burgosurve, të lajmit për vdekjen apo vrasjen e Ali Menës?
Viktor Martini: Në përgjithësi kur dikush vdiste në burg, kufomën menjiherë e merrnin dhe e varrosnin në vende ku vetëm ato katila e dinin, me qëllim që të mos gjendej kurrë. Në mungesë të njeriut të afërt mbrenda burgut, në kësi rastesh, ne i respektonim në heshtje të vdekunit, pa lëvizë nga dysheku, që përfaqësonte “shtëpinë” tonë. Por vdekja e tij dhe e tjerëve gjithnji kanë pasë jehonë, e janë trajtu me respekt të sinqertë njerëzor, tue e ndie thellë si humbje të njerëzve të shpisë, vdekjen e këtyre burrave.
A keni ndonjë informacion rreth varrosjes së Aliut apo a keni dëgjuar rreth përpjekjeve e peripecive të të vëllait Isa Mena, i cili bëri të gjitha tentativat e mundshme për ta gjetur, duke shkuar edhe në Ministri të Brendshme, në Prokurori të Përgjithshme, por megjithatë, në mënyrë absurde, nuk u lejua të shihte kufomën apo varrin, çka lë vend për dyshim, siç e thamë se mund të zbulohej krimi i kryer?…
Viktor Martini: Me thanë të vërtetën nuk kam shumë të dhana, sepse e thashë edhe ma sipër, mbrenda burgjeve, ne nuk dinim se çfarë ndodh me kufomën, e cila përfundonte nëpër vorreza pa emën. E kjo ishte nji praktikë që zbatohej me fanatizëm nga shërbëtorët e regjimit, i cili dënonte praktikisht edhe kufomat e të vdekunve, përveç të gjallëve.
Çfarë emri mund t’i vini faktit që edhe mbas vdekjes apo ekzekutimit të Aliut, familja e tij u ndalua rreptësisht prej Ministrisë së Brendshme të marrë pjesë në varrim?!
Viktor Martini: Përveçse dëshirës me marrë pjesë në varrim, të gjithë kanë trokitun në derën e gabueme, sepse as edhe nji i burgosun nuk e ka gëzu atë “privilegj”.
Përveç ekzekutimeve, burgut, grabitjes së pasurisë etj., një nga format e ushtruara gjerësisht nga regjimit komunist, ka qenë internimi. Pra, në lidhje me internimet ndëshkimore të familjeve, ku syrgjynoseshin pleq, gra e fëmijë, dhe në këtë kuadër, për familjen e Menajve, çfarë mund të thoni, çfarë kujtoni apo keni dijeni?
Viktor Martini: Diktatura, as dhe për nji sekondë, nuk asht ngopë me vuejtjet e gjakun e kësaj shtrese. E dimë të gjithë se fiset e Menajve, Mirakajve, familja e Gjonmarkajve e shumë e shumë familje të tjera fisnike, kanë përjetu mohimin e lirisë nëpër internime, ku nji pjesë e madhe e tyne, aty u martuen, lindën e vdiqën. Por dhe ato që mbijetuen deri në ditët e sotme, nuk po marrin ate çka meritojnë, sepse fati e të drejtat e tyne ndodhen në duert e atyne që e urrejnë këtë klasë e që mundohen në formën ma çnjerëzore ta shfrytëzojnë politikisht. Kjo më duket shumë e padenjë prej politikës pseudo-demokratike të këtyne dy dekadave të fundit.
Në intervistat që keni dhënë më parë, keni rrëfyer se praktikisht të gjithë burrat e shtëpisë suaj, madje edhe gratë, kanë qenë të burgosur. Pak a shumë të njëjtën histori familjare ka pasur edhe Aliu, ku burrat ishin në burgje ndërsa plakat, e fëmijët nëpër internime. A pajtoheni me mendimin se kjo ka qenë një strategji e mirëfilltë gjenocidi, dmth., zhdukja e meshkujve nga shtëpitë antikomuniste?
Viktor Martini: Edhe shkelja ma e vogël, kur ajo cenon lirinë, mund ta quejmë gjenocid, e jo ma të mos quhen gjenocid përpjekjet e diktatorëve për të na varrosun si klasë deri në zhdukje fizike totalisht.
Historia e rezistencës antikomuniste, pas ‘44-ës, është në pjesën e saj më të madhe e fshehur dhe e panjohur për opinionin e gjerë. Në këtë kontekst, çfarë mund të na thoni rreth rezistencës së njohur të burrave të fisit të Bajraktarit të Lurës, Menajve, prej të cilëve 9 u vranë me armë në dorë kundër komunizmit?
Viktor Martini: Jo, jo… nuk është e panjohur… historia e familjes së Menajve, ashtu sikur edhe e familjeve të tjera të kësaj kategorie, qarkullon si ato legjendat, që kurrë nuk harrohen. Por e keqja asht se disa historianë mundohen t’i fshehin ngjarjet, tue u mundu t’i mbulojnë me gënjeshtrat e tyne të paturpshme. Por turpi ka me i mbulu, sepse e vërteta nji ditë do të shndrisë, sepse, siç thotë ajo shprehja popullore “nuk zihet dielli me shoshë”.
Në gjykimin tuaj, këto sakrifica sublime me jetë në altarin kombëtar, – kemi parasysh zhdukjen e Ali Menes, vëllait të tij Isa Menës që do të vritej dy vjet më vonë në kufi, dhe 7 vëllezërve e kushrinjve të tij, që u vranë gjatë rezistencës antikomuniste deri në 1948, – sa vlejtën në atë kohë apo më vonë që njerëzit të ndërgjegjësoheshin për të keqen me emrin komunizëm?!
E së dyti, në lidhje me këta martirë të lirisë, a jemi koshientë ne si shoqëri shqiptare, në lidhje me sakrificat e tyre që shkuan deri në vetësakrifikim?
Viktor Martini: Sakrificat e fisit të Menajve nuk ka forcë që t’i shlyejë tue i qitun në harresë. Por me shoqninë shqiptare ndryshon paksa puna. Nji pjesë e madhe e saj u shndërru në “njeriun tonë të ri”. Të ndërgjegjësosh nji shoqni, e cila u drejtu pa përgjegjësi kombëtare, asht gjaja ma e vështirë sod. Kjo detyrë na përket neve ta marrim përsipër. Me durim, të bindun se do ia mbërrijmë. Nuk asht as e lehtë, as e shpejtë, por jo e parealizueshme. Nëse nuk do rrimë duerkryq, këta heroj do të mundim me i vendosë nëpër piedestalet ma të nalta ku meritojnë të jenë. E vetëm atëherë ne mund të ndihemi krenarë. Dhe vetëm kështu këta heroj do të pushojnë në paqe, të çliruem nga përbindshat diktatorialë. Këto vonesa kurrsesi nuk janë për shkakun tonë, por për turpin e politikës shqiptare, prej 24 vjetësh… dhe të mos harrojmë se këtë padrejtësi ndaj të vërtetës dhe historisë, kalemxhinjtë e diktaturës e mbajnë për nder e krenari.
Megjithëse keni qenë i ri, ju e keni përshkruar Aliun si një “zogist”, dhe ky është një fakt i njohur, pasi shtëpia e Bajraktarit të Lurës ka qenë historikisht e lidhur me Zogollin. A mund të na thoni, si kanë qenë të organizuar “zogistët” në kushtet e burgut?

Viktor Martini: Burrat e fisit Mena janë të njoftun si zogistë, besnikë të Mbretit, të palëkundun si nacionalistë. Aliu në burg mbante përreth të gjithë zogistët, duke iu mbajtë gjallë shpresën se nji ditë do të vinte liria dhe rrëzimi i tiranisë. Ma tepër nuk mund të bante kurrkush.
Ka një ide të përgjithshme se komunizmi ka përqendruar pa pushim gjithë egërsinë e vet mbi ato familje apo persona, që njiheshin si nacionalistë, dhe në këtë shtresë, “zogistët” mbajnë peshën kryesore. Duke e lidhur edhe me gjenocidin ndaj Menajve, një familje e vjetër historike e nacionaliste, – sa ju duket se qëndron ky pohim? Dmth., a bënte realisht “diferencime” edhe në persekutim regjimi, ose a i “përzgjidhte” viktimat e veta?!
Viktor Martini: Sigurisht që barrën ma të randë në diktaturë e kanë mbajtë nacionalistët shqiptarë, sepse këta ishin rreziku i diktatorëve. Nacionalizmi shqiptar ishte i përbamë nga Zogistët, Blloku indipendent e nga Balli Kombëtar. Të tria këto grupe kanë pasë platforma të ndryshme, por që kishin të përbashkët, idenë e nji Shqipnie të madhe, etnike. Pa përjashtim tek të gjithë anëtarët e këtyne partive ra kamzhiku i diktaturës, por në mënyrën ma çnjerëzore ra tek drejtuesit, organizatorët, të cilët vinin nga familje me za e me emën. Si psh te fisi i Gjonmarkjve, apo Mirakajve dhe kështu edhe fisit të Menajve, pa përmendë këtu ato të jugut, që pësuen ditët ma të zeza, aspak ma të vogla se këto të atyne që përmenda ma nalt.
Për 46 vjet komunizëm, në Shqipëri është ushtruar dhunë shtetërore, kundër asaj shtrese që etiketoheshin si “të prekur politikë”. Pikërisht këta njerëz kanë qenë karta morale në fillim të ndryshimeve në vitin 1990. Sa mund të rezistonte njeriu ndaj trysnisë politike të regjimit, dhe sa është e ndërgjegjshme shoqëria shqiptare sot për këto sakrifica?
Viktor Martini: …Bile si shtesë “armiqtë e popullit shqiptar…”. Por janë pikërisht këto shtresa që në janarin e vitit 1990 lëshuen kushtrimin se diktatura duhet të marrë fund. Njeni nga ata që u ngritën fuqishëm isha dhe unë, me 13 janar 1990, në Shkodër. Dhe bash në këtë datë më arrestuen, më torturuen e më izoluen në spitalin psikiatrik të Elbasanit, tue më mbajtë dy muej rresht me gjylpana në gjendje kome.
A jeni në dijeni që për Ali Menën nuk është shkruar praktikisht asgjë deri më sot, dhe ndoshta kjo intervistë e juaja mund të zgjojë vëmendjen e autoriteteve vendore në Shqipëri, të përkujtojnë me një gjest vlerësues, duke i dhënë emrin e tij një rruge, apo një shkolle etj., si shenjë ndërgjegjësimi ndaj atij kontributi e sakrificash sublime për lirinë e dinjitetin njerëzor të vendit të vet?
Viktor Martini: Pretendimi juej asht tepër i arsyeshëm për Ali Menën e për gjithë këtë kategori që meriton të përjetësohet. Por nga ana tjetër më habit arsyetimi juej dhe i shumë të tjerëve në fakt… Ju po kërkoni të respektohen këta heronj, pikërisht nga pasardhësit e komunistëve!… Ju mendoni se ata e kanë problem zhvlerësimin tonë?! A nuk e shikoni se këto 24 vite kanë ba lojën ma çnjerëzore me dekorata, tue na tallun keqas?!
Mendoni se ne duhet të krenohemi, pse u vu përmendorja e Mbretit Zog në Tiranë!? Kur po në atë kohë u vu busti i “njeriut të mençur” të politikës shqiptare Sabri Godos, pra i atij që pushkatoi e përndoqi naconalistë pa farë mëshire!!!
Aliu do t’u ndiente tepër i fyem sikur t’u nderonte nga ish-kameleonët e trashëgimtarët e politikës të sotme. Aliut me shokë do i vijë koha që një ditë të vlerësohet ashtu sikur e meritojnë, nga trashëgimtarët dhe brezi i ri antikomunist. Prandaj durim e mos u nxitoni.
Me këtë rast ju falenderoj si media për mundësinë që më dhatë për me dëshmu e me respektu ato heroj, të denjë me i quejtë bij të lavdishëm të kombit shqiptar.
Unë ndihem tepër i kënaqun që po kryej nji amanet që me la Visarjon Xhuvani, kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Shqiptare, kur në oborrin e burgut të Burrelit me tha: “Në emën të Zotit, të ngarkoj të jesh dëshmitar i vuejtjeve të tona, kur nji ditë ne s’kemi për të qenë.” Isha 18 vjeçar e unë do vazhdoj të jem dëshmitari i vuejtjeve të njerëzve të ndershëm që sakrifikuen për lirinë e dinjitetin e popullit shqiptar.
Ju faleminderit z.Martini.
Përgatiti: Dritan Kolgjini
Ali Hakik Mena
1923-1960
Lind në Fushë-Lurë në familjen e madhe të Bajraktarit të krahinës së Lurës;
Kryen shkollën bazë, ose internatin në Tiranë;
Ndjek liceun e Shkodrës deri në fund të vitit të katërt;
Përjashtohet nga shkolla para provimeve të maturës për aktivitet anti-italian;
Ishte organizator i disa demonstratave e protestave në shkollë kundër italianëve.
Kryen provimet e maturës në Normalen e Elbasanit.
Kthehet në vendlindje në moshën 20 vjeç dhe i bashkëngjitet familjes;
Lufton me armë kundër pushtetit komunist, bashkë me vëllezërit dhe djemtë e axhës, Selmanit deri më 1947-48.
Burgoset në 08 gusht 1947;
Ridënohet brenda në burg, në 10.05.1957 me burgim të përjetshëm që më pas i kthehet në 25 vite burg;
Vdes në kushte të dyshimta dhe ende të pasqaruara në 24.05.1960;
Njihte shumë mirë e zotëronte gjuhët e huaja anglisht, frëngjisht, italisht dhe deri diku edhe rusisht, të cilën e mësoi në burg;
Dinte përmendësh krejtësisht “Lahutën e Malësisë” të Fishtës;
Ishte i martuar me vajzën e Selim Kaloshit nga Sina e Dibrës, i cili është pushkatuar me të vllain Elezin.
E shoqja e Aliut, Hazbija, ka qenë e internuar në Berat, ku i vdiq vajza e vetme Feridja në moshë minore, ndërsa ajo vetë ka vdekur në vitin 1957, në moshë të re.
*Falenderojme z.Kolgjini qe e solli intervisten per lexuesit e Diellit

HISTORIA E NJE MARTIRI

March 17, 2015 by dgreca

At Stath Melani (1858-1917)
Nga Prof. Apostol Kotani/
Ndër klerikët ortodokse që njeh historia si martire të kombit shqiptar radhiten: Papa Kristo Negovani, At Stath Melani, Dhimiter Misha, Papa Llambro Ballamaci etj., të cilët ashtu si patriotë të tjerë të shquar të fjalës e të shkollës shqipe si Naum Veqilharxhi, Petro Nini Luarasi, Koto Hoxhi, Pandeli Sotiri e dhjetra të tjerë u përndoqën tërë jetren. Ato u burgosën, u torturuan e u helmuan ose u vranë barbarisht nga armiqtë e kombit, sidomos nga grekërit, vetëm e vetëm se donin që ashtu si në familje, edhe në shkollë e në kishë, shoqëri e kudo të flitej e të shkruhej në gjuhën shqipe, sepse luftonin kundër synimeve shoviniste, luftonin për të drejtat legjitime, lirinë, pavarësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërise.
Një ndër këta patriotë që nuk e mposhtën dot as ndjeket e as persekutimet e Patriarkanës së Stambollit e të regjimit të Sulltan Abdyl Hamitit, as ato të fanariotëve dhe banditëve grekë të viteve 1913-1914 e as hordhitë tradhëtare të Esat Pashë Toptanit dhe Mustafa Ndroqit, por që gjithë jetën e vet dhe të familjes e shkriu për gjuhën shqipe, për shkollen shqipe, për kishën kombëtare shqiptare, për lirinë, pavarësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë, është edhe At Stath Melani.
Veprimtaria patriotike e At Stath Melanit, e cila kap një periudhë rreth 35 vjeçare dhe u zhvillua në Stamboll, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe mbi dhjetë vjet në Shqipëri, është akoma e njohur në brezat e moshuarve krahinave të Shqipërisë Jugore dhe më gjërë. Për veprimtarinë atdhetare të tij hedhin dritë një mori shkrimesh në libra, gazeta e revista të kohës, që kur ishte gjallë dhe pas rënies dëshmor për kombin shqiptar. Ai as pasurinë e gjithë botës nuk e vinte përpara detyrës së shenjtë ndaj Atdheut.
I mirënjohuri patriot, Mihal Grameno, që në vitin 1907 shkruante për të: “Atdhetar i flaktë, i zgjuar dhe trim, si një nga të paktët patriotë që përpiqeshin për të drejtat kombëtare në kohën e Sulltan Abdyl Hamitit”. Për të ka folur e shkruar me respekt Fan. S. Noli dhe shumë patriotë e bashkëluftëtarë të tij, shoqeri patriotike dhe redaksi gazetash. Veprimtaria e At Stath Melanit nuk kufizohet vetëm në fushen e propagandës e të organizimit. Ai ishte njëkohësisht edhe një luftëtar i pa epur, për më tepër një komandant çete i zoti, që paraprinte me shembullin e tij në çdo ndeshje me armiqtë. Ai ka qenë bashkëluftëtar me Riza Velçishtin, Mihal Gramenon, Çerçiz Topullin, Sali Butken, Hajredin Tremishtin, Kopi Tushemishtin, Pamdeli Çeçon, Mihal Dhosin, etj.
Më poshte jepet një letër dërguar At Stath Melanit nga patrioti Ikonom Kozma Ikonomi. Kjo letër është dërguar nga Iliasi i Himarës më 5 Mars 1917 pasi At Stathi u kthye në Shqipëri nga Amerika në fillim të vitit 1917. Letra u botua nga Dr. Thoma Qomora në gazetën Illyria të datës 27-29 Nëntor 1996, ku ndër të tjera shkruhet:
“… O i nderuari dhe i dashuri im, mik dhe shok i istikamit… të kam rixha që të tregosh shumë kujdes se me sa më thane grekërit kanë dërguar pesë spiunë (asfalios) të kishave greke e serbe për të vrarë e prerë shqiptarët. Këto m’i tha miku im Agajoti Koço Dhjako, që ia kish thënë Llambro Konduri, çobani ku kane fjetur ata të pestë. Njëri nga ata kish thene se: “Ne jemi ata qe do t’ua rregullojme samarin, prandaj ta mblidhni mendjen e të bashkoheni me ne…se atyre që kundërshtojne gjuhën greke, që duan gjuhën shqipe në të psallturë dhe në skoliat, atë gjuhë arixhifkë, do t’u presim kokën e do t’ua dërgojmë në Athinë e që atje kryepeshkopi do t’ua shpjerë në Stamboll te Patriku”. Pesë spiunat ishin: Jorgo Jankulla, Jani Maksakuli, Lefter Kakavja, Pano Perikliu dhe Sotir Jorgji. Jorgo Jankulla i pat thënë çobanit Llambro Konduri se: “Në Allvani kanë ardhur shumë njerëz nga Greqia… për të vrarë e për të prerë të gjithë ata shqiptarë të çdo feje, e sidomos myslimanë e katolikët që jane kundra kishave ortodokse të Greqise dhe Serbisë”.
O At Stathi! Mos harro fare se pabesia e grekërve dhe e serbëve nuk kanë fund. Dhamo Dhimoklisi që është vëllai im më tha se grekërit në bashkëpunim me serbët duan të hapin një shkollë për priftër ortodoksë në Shqipëri dhe jashtë saj në Kosovë e Çameri, për t’i greko-sllavizuar shqiptarët. Dhaskalët e këtyre shkollave janë përgatitur në Vallahos të Janinës, në atë lanet shkolle të “Vorioepirit”. Duhet të tregohemi syhapur se këto dy kisha të satanait kërkojnë të shkatërrojnë çdo gjë tonën. Duan të hapin edhe një shkolle greke në Himarë sepse mëtojnë se Himara është Greqi. Janë kapur rrugës duke ardhur për këtej Arhimandriti Vasil Sima dhe Ikonomi Angjel Calimaqi me një barrë librash në gjuhën greqisht, të ngarkuara në tri mushka. Përkthyes kishin Jovan Dragiçin, një serb që dinte shumë mirë greqisht dhe shqip. Me anën e atyre librave përhapet zëri për të marrë tokat tona. Kanë dhe plot harta. Kërkojnë Shqipërinë njëra deri lart mbi Vlorë ta kenë grekërit dhe pjesën tjetër ta marrin serbët. Por këta armiq i shpuri në shteg dhe i zuri të gjallë, të tre, çeta e Thanas Denit, i cili i beri çeço dhe i detyroi t’i rrëfenin të gjitha, i zbertheu avokati Neço Duka. Më tha Dhimosten Gjoka, një njeri që këtu në fshat e mbajnë si më të mençurin sepse ka qenë shumë vite në Misir se: “Në një kafene në Vlorë dëgjoi se në Permet ka ardhur një dhespot civil i quajtur Dhamaskinon, i shoqëruar nga dy vetë per t’u marrë me floras e faunas, por që fshehurazi takohen me grekomanë e fillosllavë. Bëjnë tertype për të vrarë ca njerez që nuk u shkojnë sipas uzhutit të tyre”.
Të lutem At Stathi, për të gjithë atë që kemi kaluar bashkë në kurbet, ku më shumë kemi qenë të pangrënë sea të ngrënë, ki kujdes se mos bie në pusira dhe kë për të shkuar në thikën e tyre. Unë dhe ti i jemi kushtuar Shqipërisë, prandaj e mbajmë edhe ballin lart. Erdhëm nga kurbeti për vendin tonë dhe për shqiptarët. Vatanin e kemi më të kushtuar se çdo gjë në këtë botë. Por Shqipërisë tonë o vella i është ngjitur si e pegera kisha greko-serbe e megaloidhese dhe Jugosllavise së madhe, të dyja kisha të thikaxhinjve. Ruaju Stathi! Dhe koburen e dyfekun mos i nda nga vetja se grekërit e serbët janë të pabesë, pa din e pa iman. Janë dhelpra plaka! … Të shrengoj për qafe e të puth, unë miku yt, e shoku i istikamit…”. – Ikonom Kozma Ikonomi nde Ilias, 5 Mars 1917.
Më 24 Dhjetor 1917, At Stath Melanin e kishin ftuar edhe për të meshuar me rastin e krishtlindjeve dy nga bashkëfshatarët e tij, Çoli Toka dhe Kozma Penko. Ata i shkuan në Përmet për ta marrë. Kishin marrë edhe Xhemal Lushnjen, një burrë i urtë e i ndershëm, me kalin e tij, për ta hipur mbi të. Drejtimi i rrugës ishte Përmet-Petran-Lipivan-Melan. Spiunët e grekërve njoftuan bandën e Josif Suropullit, një hajdut dhe kriminel i regjur nga armët e të cilit kishin gjetur vdekjen shumë njererz dhe kishte plaçkitur shumë të tjerë dhe shumë shtëpira.
Postkomanda e xhandarmërisë së Petranit u afroi një roje për sigurimin e udhëtimit, por fshatarët nuk e pranuan duke u thënë se neve jemi vetë që e ruajmë. Sapo mbrijtën tek e përpjeta e Lushnjes, në vendin e quajtur Balta e Kuqe e Lipivanit, papritur ranë nën zjarrin e armëve të bandës së Josif Suropullit. At Stathi tentoi të zbriste nga kali e të zinte pozicion, por nuk arriti dot pasi plumbat e armikut e goditën për vdekje. Ra nga kali dhe pas pak dha shpirt duke bëelbëezuar: “Rrofte Shqipëria e lirë. Atdhetarët do to ma marrin hakun or të poshtër”. Armiqtë nuk u mjaftuan me aq. Nën kërcënimin e vrasjes i detyruan edhe shoqëruesit të largoheshin me të shpejtë Pastaj kriminelët shkuan i prenë kokën, e futen ne nje torbe dhe u larguan drejt stanit të Budove ku fjetën atë natë. Të zotët e stanit e diktuan kokën e priftit në torbë, por nuk guxuan të ndërmerrnin ndonjë veprim. Që andej kriminelët u nisen për në Greqi për t’u vërtetuar porositësve të kishës greke se e kishin kryer krimin e vrasjes së At Stath Melanit dhe për të marrë shpërblimin e premtuar.
Lajmi i kobshëm i vrasjes së At Stath Melanit u përhap shpejt dhe bë vendin e ngjarjes erdhen me vrap fshatarët e Lipivanit, të Melanit e të Trebozishtit. Pasi fshatarët e mbështollën trupin e tij dhe e mbuluan me Flamurin Kombetar e shoqëruan në Përmet. Nuk mbeti njeri pa derdhur lot për atë atdhetar të madh, për atë klerik luftëtar të pa epur për çeshtjen kombëtare. Trupi i tij u varros me nderimet qe i takonin në Kishën e Shën Kollit.
Vrasja e At Stathit shkaktoi një valë të madhe hidhërimi në krahinat e Përmetit, Leskovikut, Kolonjës, Gjinokastrës, Tepelenës, Delvinës, Sarandës, Çamërisë, Vlorës, tek shqiptarët jashtë atdheut në SHBA dhe gjetkë. Fan S. Noli, në një shkrim të botuar në gazetën Albania më 16 Mars 1918 do të shkruante për të: “Unë nuk jam mjaft i zoti të përshkruaj shërbimet e mëdha që i ka sjelle At Stath Melani atdheut. Po historia do të pasurohet me shërbimet e tij të larta dhe të rralla. … S’ka zemër shqiptari që të mos pikëllohet. … S’ka sy shqiptari që të mos lëshojë lumë lotësh për të pavdekurin hero dhe dëshmor të madh të Shqipërisë, At Stath Melani”.(Marre nga Libri i autorit-Dergoi per Diellin Saimir Lolja)