Archives for April 2015

TREGIM NGA MAKENSEN BUNGO/New York/
Kur ra canga e Kampit për të zgjuar të internuarit, ajo nuk po flinte sepse Ishte zgjuar nga një ëndërr e keqe. Ngriti dorën dhe shikoi orën.
-Pesë,tha,-.Ora e zgjimit për t’u nisur për në punë. U ngrit, u vesh dhe veshtroi nëpër kazermë, ku i kishin vurë të banonin.Pa, që shumica e të internuarëve, u sgjuan e u ngritën të përgjumur,me fytyra të zverdhura e të mërzitur dhe filluan të vishen.
Ndërsa disa të tjerë u rrotulluan nëpër shtresa nja dy herë e u ngritën edhe ata duke gogësitur.
Ishin shumë të internuar në atë kazermë të Kampit të të interrnuarëve . Shumica ishin gra ,djem të rritur e vajza të mëdhoja . Kishte edhe fëmijë.Se i kishin ngritur të gjithë, si familje , me pleq e me fëmijë edhe ne djepe e i kishin sjellë në atë kamp . Kishte edhe burrra , por pak , se disa kryefamiljarë të atyre familjeve i kishin pushkatuar , disa i kishin burgosur , disa të tjerë kishin ikur nga Shqipëria para se të mbaronte lufta e disa kishin marrë malet , që të mos binin në duarët e Qeverrisë .Shumica ishin nga veriu . Kishte edhe nga rrethet e tjerë , por pak .
Duke vështruar ata , ajo pa nga fundi i kazermës atë gruan , që , sa u sgjua , si cdo ditë , filloi të këndojë dhe të hedhi valle në mes të kazermës Ajo u drodh nga tmerri dhe tha me vete :
_ E mjera nënë !
Asaj të shkrete para disa ditësh i kishte vdekur fëmija tre vjec nga të ftohtit dhe nga urija . Kështu ndodhte shpesh në ate kamp . Herë mbas here vdisnin fëmijë e pleq nga të ftohtit dhe urija . Të nesërmen që e kishte varrosur të birin , komanda e kampit e kishte nisur me dhunë , të shkonte në punë , duke e lënë fëminë tjetër në djepe vetëm , Kur ishte kthyer prej andej në darkë , e kishte gjetur edhe fëmijën tjetër në djepe të vdekur . Kishte qarë e kishte uluritur me orë të tëra , pastaj ia kishte marrë këngës dhe së fundi kishe dalë në mes të kazermës dhe kishte hedhur valle . Ishin valle vdekje ato për vdekjen e dy fëmijëve të saj .
Ajo nuk e shikoi dot , mbylli sytë e i ktheu krahët asaj nëne të shkretë.
Pastaj shikoi djalin e saj të vetëm , Ai po flinte si një qingj . . E shikoi me dashuri e me dhimbje , me dashuri , se ishte nënë e atij fëmije të vetëm gjashtëvjecar dhe me dhimbje , sepse mendoi , se në c’vend e kishin sjellur përdhunisht me ate edhe djalin e saj .
Tundi kokën me hidhërim . U ul pranë të birit dhe e puthi AI i u sgjua , hapi krahët dhe e përqafoi të ëmën . Pastaj e pyeti :
_ Mami , ra canga ?
_ Ra , shpirti i mamit , ra , _ iu përgjigj ajo e mërzitur .
Ai u ngrit përgjumësh dhe , duke u veshur , i tha së ëmës :
_Oh , sa më flihet , moj mami !
Ajo duke tundur kokën me inat , i tha :
_ Se polici mbrëmë të mbajti në birucë deri në mes të natës .
Dhe iu afrua të birit dhe , duke e pëkëdhelur , i tha ;
_ Shpirti i mamit , që gjashtë vjec në birucë !
Ai për t’u cfajsuar , i tha se pa dashje kishte qëlluar një nga derrat e komandës .
_ Mirë , _ të keqen nëna , mirë _ i tha e gjyshja që ishte veshur e po priste ato , _ por mos u afro më nga ato , se polici të fut prap në birucë .
Ai një ditë më parë ,duke lozur me shokët në kamp me guricka , kishte qëlluar me gurë pa dashur një nga derrat e komandës , që ishin duke kullotur jasht kampit . E kishte parë polici i shërbimit , e kishte kapur ate , e kishte futur në një nga birucat e kampit dhe e kishte lënë aty deri në mes të natës duke qarë e duke uluritur nga frika se mos e hante gogoli , ndërsa gjyshja rrinte te dera e birucës dhe i thoshte që të mos qante , se nuk e linte ajo .
Si u veshën , ajo i tha të vjehrrës , që të mos harronte të gatuante ëmbëlsirën , që kishte premtuar , se atë natë ishte festa e Vitit të Ri .
_ Mos u bëj merak , _ i tha e vjehrra , _ E kam vetë në mendje atë punë . Djalit , sa dëgjoi për ëmbëlsirën , i qeshi fytyra dhe , duke shikuar të ëmën buzagaz , i tha :
_ Do të hamë ëmbëlsië , sonde , mami !
_ Do të hamë , të keqen nëna , _ i tha gjyshja , _ do të hamë !
E shkrerta plakë , midis asaj turbullime të madhe , ku po jetonin , për ta gëzuar nipin e vogël në darkën e Vitit të Ri , kishte ruajtur ca miell e ca sheqer sa për të gatuar një ëmbëlsirë nga një pako që i kishte ardhur nga njerzit e saj .
Kur dualën jasht , me një herë , i përfshiu një erë e ftofët , akull , që të priste . Se bën dimër i madh në ato anë , me erë të fortë e të ftohët , me shi e me furtuna dhe dëbora sbardhon me kohë në ato male andej. .
Ajo afroi të birin afër vetiu dhe i ngriti jakën e palltos , ndërsa gjyshja hapi pallton e saj dhe e mbështolli . Dhe u drejtuan për te vendi , ku bëhej apeli , e ëma përpara me të birin për dore e mbas atyre e vjehrra , duke gulcuar .
Dritat në mes të kampit dhe rreth e rrotull atij , e bënin natën ditë .
Si u vunë në rresht , nëna ndejti disa caste dhe vështroi kampin .
Ishte një kamp i madh ai , i gjithi i rrethuar me tela me gjemba , që ruhej rreth e qark nga policë të armatosur , në një fushë të vogël rreth malesh të lartë , afër një kalaje madhështore e një lumi të vërshueshëm . Tutje , një orë larg , ndriconin dritat e qytetit të Tepelenës , emrin e të cilit ajo grua nuk e kishte dëgjuar kurrë më parë . Në atë fushë të vogël ushtria italiane para se të fillonte lufta italo _ greke , kishte ndërtuar pesë kazerma të gjata për nevojat e saj . Në ato kazerma Qeverria shqiptare e mbas luftës kishte ngritur kampin e parë për kundërshtarët e saj politikë ,
Në katër nga ato kazerma ishin vendosur afërsisht nja dymijë të internuar dhe tjetrën e përdorte komanda për nevojat e kampit
_ Kampi i ynë ! _ tha ajo mbasi vështroi rreth e rrotull . _ Kampi i Tepelenës .
Dhe psherëtiti . Pastaj shtoi :
_ U mbushën plot tre muaj që na suallën këtu atë mesnatë nëpër një rru gë të gjatë drejtë e nga Tirana . Plot tre muaj
Dhe tundi kokën me hidhërim .
Kaq kohë kishte , që e kishin internuar ate grua bashkë me të vjehrrën , një plakë te të gjashtëdhjetat dhe me të birin , sa kishte mbushur gjashtë vjecët , të nesërmen që ishte dënuar i shoqi si armik populli me disa vjet burg e me punë të detyrueshme . Ai ishte dënuar jo se kishte vepruar kundër pushtetit , por sepse ishte i biri i një politikani të përmendur , i larguar nga Shqipëria pa mbaruar lufta .
Ditët e para që e kishin dërguar në kamp atë grua , të internuarit , me që nuk e njihnin , e thirrën italiania e internuar , sepse , kur kishte folur , i kishte shpëtuar ndonjë fjalë italisht . Ky emër i mbeti edhe më vonë , kur mësuan se ajo ishte italiane , por ishte edhe gruaja e një inxhinieri shqiptar dhe jetonte prej disa vitesh në Shqipëri .
Në atë kohë të gjithë të internuarit kishin dalë nga kazermat dhe ishin bënë në katër rreshta simbas kazermave .
Të gjithë rrinin të heshtur . Asnjë nuk fliste . As nga burrat , as nga gratë . Vetëm fëmijët ndiheshin . Ato që i mbanin nënat për dore , thonin ndonjë fjalë me nënat e tyre . Ndërsa ata fëmijë , që i mbanin nënat në krah , qanin , ulurinin dhe dridheshin nga të ftohtit dhe nga urija . Nënat i ledhatonin ,i puthnin , i mbështillnin me rrobat e tyre , që kishin veshur , u ngrohnin duarët me frymën e tyre , u afronin gjoksin , që t’i gënjenin me ndonjë bulë qumesht Me gjithë ate , ato fëmijë nuk pushonin , dridheshin dhe qanin .
Ajo nënë i pa ato fëmijë dhe psherëtiti . Psherëtiti një nënë për fëmijët e nënave e ra në mendime . Dhe pastaj tha me vete
_ Internim , kamp , fëmijë .
Tundi kokën me hidhërim dhe shtoi :
_ A kanë zemër ata njërëz që i prunë në këtë kamp këta fëmijë të vegjël , këta vocrrakë ? Apo në vend të zëmrës kanë një gurë ? C’kanë bërë këta fëmijë ? A mund të dënohet një fëmijë ? A po i prunë edhe këto këtu për t’i vdekur ?
Shikoi nga qielli dhe tha :
_ O perëndi ! O Zoti Krisht ! Shpëtoji këta fëmijë ! Ven dorë për këta vocrrakë !
Dhe bëri kryqin . Dhe një lot i shkau nëpër faqet e saj ngadalë .
I biri e pa dhe e pyeti :
_ Mami , c ‘ ke kështu ?
Ajo fshiu shpejt lotin , e afroi të birin afër vetiu , e shtërngoi fort , sikur pati frikë se mos ia rrëmbente njeri dhe me zë të përvajshëm i tha :
_ S’ka gjë mami , more bir , s’ka gjë !
Dhe e puthi .
Nga të ftohtit e madh të gjithë të internuarit filluan të dridhen . Disa u frynin duarëve , dIsa i futnin nëpër xhepa , disa të tjerë lëviznin këmbët Të gjithë ishin mbledhur e ishin rrëgjuar dhe dukeshin , që ishin më të vegjël e më të shkurtër se sa ishin në të vërtetë .
Edhe ajo grua , ajo italiania e internuar , tok me të birin e me të vjehrrën , kështu filluan të mërdhifnin e të dridhen .
Duke u dridhr e vjehrra tha :
_ Sa ftohët që bën këtu !
_ Bën , _tha italiania e internuar dhe tundi kokën me inat ._ Bën . Prandaj na suallën këtu .
Si u rreshtuan të gjithë të internuarit , së pari komanda e kampit bëri apelin . Para cdo rreshti doli një polic e filloi të lexojë emrat e të internuarëve . Dhe ky apel sgjati shumë kohë , se policët ishin gjysëm analfabetë dhe lexonin me vështirësi e ngadalë , shpesh duke ngatarruar edhe shkronjat .
Mbas apelit u dha mëngjezi , një qepshe me ujë të ngrohët , që quhej caj dhe gjashtëqind gram bukë për gjithë ditën .
Pastaj fëmijët , të moshuarit dhe të sëmurët u shpërndanë . Shumica hyri nëpër kazerma , Edhe vjehrra me të nipin për në kazermë u drejtuan .
Rrugës i nipi e pyeti gjyshen :
_ Nëna , tani do ta bësh ëmbëlsirën ?
Ajo vuri buzën në gaz dhe iu përgjigj :
_ Jo tani , të keqen nëna . Mbasdreke .
i nipi uli kokën i mërzitur .
Të interrnuarit e tjerë , shumica gra , që ishin në moshë të re dhe në gjendje shëndetësore të mirë , i nisën , si cdo ditë , për në punë.
Bashkë me ata nisën edhe atë grua , italianen e internuar .
i nisën për në punë ,…
Por ajo nuk ishte punë . Ajo ishte lodhje , mundim , vuajtje . Dhe kjo lodhje , ky mundim e kjo vuajtje niste që nga rruga e gjatë dhe e përpjetë për të mbërritur te vendi ku do të pritnin dru për nevojat e qytetit të Tepelenës dhe të kammpit të tyre .
Ato dualën nga kampi dhe të rrethuar nga policë të shumtë , kaluan një shesh , iu ngjitën një kodre , kaluan nëpër një rrugicë të ngushtë , mbërritën në majë të kodrës dhe hynë në një pyll të dendur .
Rruga i lodhi shumë , jo vetëm se ishte e gjatë dhe e perpjetë , por edhe sepse policët u flitnin që të shpejtonin dhe nuk i lanë të pushonin sado pak rrugës . Kur hynë në pyll , disa nga gratë u shtrinë në tokë , duke marrë frymë me vështirësi .
Mbas një pushimi të shkurtër , si cdo ditë , nisën punën .
Filluan të presin lisa me sopata , t’i copëtojnë , t ‘ i ngarkojnë në kurris , të sbresin poshtë , te fusha e t’i linin aty të stivosura , për t’i dërguar më vonë në kamp . Dhe ngjiteshin prap në majë të kodrës të lodhura , të këputura , të rraskapitura , për të vazhduar punën , për të prerë dru.
Bashkë me ato punonte edhe italinia e internuar pa iu shmangur punës , se i vinte turp , që të mos punonte si gratë e tjera . .
Por kur e kishin dërguar ditën e parë në punë , ajo ishte habitur , kur i kishte parë ato gra të punonin në atë punë aqë të vështirë dhe , kur kishte menduar , se edhe ajo do të punonte si ato , ishte tmerruar dhe kishte mbetur si e ngrirë .
Ajo nuk kishte kapur kurrë sopatë me duar dhe as nuk kishte menduar ndonjë herë se mund të ngarkohej me dru si kafshët . Ajo para se ta dërgonin në kampin e Tepelenës , kishte kapur vetëm libra për të lexuar dhe lapsa për të shkruar .
Por u mësua . U mësua në punë . E mësuan gratë dhe vajzat shqiptare të interrnuara e filloi të punojë pastaj edhe ajo si ato .
Ditët e para edhe u dëmtua . Darët iu vranë e iu gjakosën dhe kurrizi iu skuq nga barra e druve . . Ato ditë edhe u lodh shumë , Kthehej në kamp e dërrmuar dhe sa hynte në kazermë , puthte të birin , përshëndeste të vjehrrën dhe shtrihej ne shtrat . Por më vonë punoi si të gjitha gratë e internuara të Kampit të Tepelenës dhe nuk ndjeu aqë lodhje si ato ditët e para . Dhe për këtë ndihëm , gratë e vajzat , që e ndihmuan , ajo i quajti motra
Puna që bënin ato gra ishte e vështirë dhe e lodhëshme e ato edhe rënkonin , edhe psherëtinin , Por duke punuar herë , herë edhe kujtonin jetën e tyre në shtëpijat e veta atje , në ato male dhe psherëtinin . Pastaj mallkonin ata , që i kishin dënuar kot dhe , duke tundur kokën , afronin shpresën për ndryshimin e gjendjes dhe qetësoheshin .
Edhe italiania e internuar duke punuar herë pas here kishte kujtuar . , Kishte kujtuar kohën në universitet , njohjen e parë me studentin shqiptar , propozimin e tij , dashurinë e saj të vetme me studentin shqiptar , shetitjet e saj me ate , fejesën e tyre , bisedat e atyre të dyve se si do ta ndërtonin jetën e tyre bashkëshortore , martesën , udhëtimin e parë të saj për në Shqipëri me inxhinierin shqiptar , jeën e saj të lumtur atë kohë në Atdheun e të shoqit , lindjen e djalit të tyre , kujdesin e atyre të dyve , burrë e grua , që I bIri të rritej sa më i shëndetshëm dhe bisedat me të shoqin për edukimin dhe arësimimin e djalit të tyre , kur të rriteji , Dhe , duke kujtuar kishte ndodhur që edhe kishte buzëqeshur .
Por kishte kujtuar edhe , kur i kishin arrestuar të shoqin , kur i kishin nxjerrë herë pas here nga Hetuesia teshat e të shoqit të gjakosura , dënimin e të shoqit me dIsa vite burg dhe me punë të detyrueshme , nxjerrjen e tyre nga shtëpia e vet dhe vendosja në një barakë në periferi të qytetit , dënimin e saj me disa vjet internim ,dhe udhëtimin e saj nëpër ato male të thepisur me të birin në prehër e tok me të vjehrrën drejtë vendit të internimit . Dhe ishte dridhur nga tmerri . .
Duke kujtuar herë pas here atë jetë gjatë atyre ditëve në punë , kishte parafytyruar kampin , kazermën ku jetonin , policët , ushqimin , birucat ku futnin fëmijët që dënonin , të ftohtin e madh , rritjen e fëmijëve pa një libër , pa një lodër dhe pa asnjë gëzim dhe në mes të atij kampi , kishte parafytyruar të birin , kishte tundte kokën me inat , kishte marrë frymë me vështirësi dhe kishte psherëtitur gjatë.
A ka dhimbje më të madhe se dhimbja e një nëne kur sheh të birin në vuajtje dhe nuk ka mundësi ta ndihmojë ? Është një dhimbje e madhe , që mjer ato nëna , që e kanë provuar !
Edhe atë ditë mendjen herë mbas here të djali i saj e pati .
E parafytyroi djalin e saj në atë kamp të tmerrëshëm të rrethuar me tela me gjemba , të ruajtur ditë e natë nga policë të armatosur , e parafytyroi në atë kazernmë të gjatë jetim , por me baba gjallë , pa një gëzim , e parafytyroi edhe në mes të të ftohtit pa zjarr , e parafytyroi edhe duke biseduar me të gjyshen për ëmbëlsirën , që do të gatuante ajo me rastin e festës të Vitit të Ri . Dhe gjatë atyre parafytyrimeve edhe psherëtinte gjatë , psherëtima të helmura , psherëtima dhimbjesh , plot ballsam , psherëtima tmerri , që ngrinin nga varri edhe të vdekurit .
O nëna të përvuajtura ! Sa shumë keni vuajtur ju në atë kohë ! Psherëtimat e juaja ishin më të helmura se helmi dhe lotët e juaj copëtonin edhe hekurin ! Dhe për ju nuk është ngritur një përmendore , një përmendore të mbruajtur me psherëtimat e juaja dhe të shkruar me lotët e vuajtjeve të tmerrëshmë , që keni kaluar.
Ju jeni heroina të heshtura .
Gjithë ata njerëz tërë atë paradite e kaluan duke prerë lisa , duke i copëtuar , duke i transportuar te ajo fushë poshtë e duke u kthyer prap lart në majën e asaj kodre , në atë pyll për të prerë dru të tjera . . Kështu e kaluan edhe mbasditën , mbasi hëngrën drekën që u sollën mga kampi , një lëng të ngrohët me katër a pesë kokrra fasule brenda përzier me ca krymba të ngordhur deri sa perëndoi dielli e filloi të errësohet dhe policët urdhëruan të lënë punën .
Të gjIha stivosën drutë që kishin aty , i ngarkuan në kurris dhe të lodhura e të rraskapitura nga gjithë ajo punë e rëndë , u nisën për në kamp Në këtë kohë filluan të bien pikat e para të një shiu të imët . Ato shikuan qiellin , ai filloi të nxihej . Vështruan retë . ato filluan të vozisin të ngarkuara me shu . Ndien erën , ajo filloi të fshikëllojë . Ato u frikësuan se mos i zinte ndonjë shi rrugës . Nuk shpejtonin dot , se ishin lë lodhura . Vetëm se luteshn . Por shumë shpejt qielli u nxi skëterrë , retë filluan të përleshen me njëra tjetrën , shkreptimat canin qiellin herë pas here dhe bubullimat gjëmonin shurdhueshëm . Dhe , mbas pak , filloi të bjerë një shi me të madhe . Ato të shkreta , të ngarkuara me atë barrë drushë , ecnin e rënkonin , ecnin e psherëtinin , ecnin e mallkonin .E bashkë me ato ecte edhe italiania e internuar .
Rruga ishte e gjatë dhe nga shiu u qullos e ato u lagën e u bënë edhe tërë baltë . Rrugës kujdeseshin që të mos rrëshqisnin . Ecnin me kujdes , kapeshin për dore me njëra tjetrën dhe vazhdonin rrugën me frikë . Por me gjthë ate shumë rrëshqitën ,dhe disa nga gratë edhe u rrëzuan . Ndalonin , ngrinin shoqen e vazhdonin rrugën .
Tani nata kishte përzënë ditën dhe ata ecnin në errësirë .
Mbas një kohe të gjatë nëpër atë shi , më në fund mbërritën në kamp. të rraskapitura e të bëra qull dhe tërë baltë . Shkarkuan drutë pranë kuzhinës me radhë , i stivosën dhe filluan t’u drejtohen kazermave . Në fund i shkarkoi edhe italiania e internuar dhe eci gadalë drejt kazermës duke marre frymë me vështirësi . Si eci ca , ndaloi e tmerruar .Në një shtyllë elektrku kishin lidhur një grua . Iu afrua me ngadalë . Ishte një plakë , as e gjallë e as e vdekur .Merrte frymë me vështirësi dhe rënkonte me të madhe . E njohu . I tha se e kishte dënuar polici i shërbimit , me që ajo nuk kishte pushuar dot rënkimet nga dhimbjet që ajo ndiente , por që e shqetësonin ate polic . Italianeia e internuar u drodh , dënoi në vetvete atë krim të shëmtuar dhe kokëulur u largua mendueshëm . Duke ecur , tha :
_ Tmeërr ! Krim kundër një plake të sëmurë .
Vazhdoi rrugën e llahtarisur , ngadalë , duke menduar për atë grua plakë të internuar . Hyri në kazermë e heshtur . Djali sa e pa , duke thirrur ‘’Mami ! Mami ! ’’ iu hodh së ëmës dhe i tha , se gjyshja e kishte bërë ëmbëlsirën. . Ndërsa vjehrra , kur e pa ashtu , i tha :
_ Ua , moj bijë , si qenke bërë ! Shpejt ndërrohu , se edhe mbrëmë gjithë natën ke kollitur !
Dhe tundi kokën me hidhërim .
Të gjithë ato gra e ato burra , që qenë në punë , sa hynë brenda në kazermë , filluan të ndërrohen duke u dridhur . Dy vajza të rritura nuk kishin ndërresa , dhe u erdhi turp t ‘u kërkonin të tjerave . Por edhe ashtu të lagura e të bëra qull nuk mund të rrinin . U mbështuallën me një carcaf ,u cveshën lakuriq dhe të dyja u mbuluan me një batani , deri sa t’u thaheshin teshat . Polici , që ishte me shërbim në ato caste në kazermë , i pa dhe , për t’i ofenduar , shkoi pranë atyre dhe tërhoqi bataninë , duke u bërtitur , se cfarë kishin fshehur aty . Dhe si i sbuloi lakuriq , qeshi me të madhe . Ato , të turpëruara , tërhoqën shpejt bataninë dhe u mbuluan prap
Të gjithë u habitën me veprimin e policit dhe thanë fjalë , që shprehnin urrejtje dhe mallkim . .Shumë nga ata mbyllën sytë , të tjerat ulën kokën Në të gjithë kazermën u ndien psherëtima të gjata . Italiania e internuar u drodh dhe tha :
_ Turpi më i madh i krimit .
Uli kokën dhe , si u mendua pak , shtoi :
_ Por krimi nuk e njeh turpin !
Në këtë cast në kazermë hyri një polic dhe lajmëroi se i duheshin tri gra për t’u dërguar dru familjeve të oficerëve në qytetin e Tepelenës . Të gjitha gratë shtangën dhe pritën në ankth , se cilët do të merrte . Ai thirri emrin e gruas të një pasunari , të një kryetari partije dhe në fund thirri edhe emrin e italianes së internuar .
Ato të trija ngrinë në vend .
Djali i saj sa dëgjoi emrin e së ëmës , thirri me të madhe :
_ Jo , mami ! Mos ik ! Sonde kemi festën e Vitit të Ri ! Do të hamë ëmbëlsirën
E ëma i shprisi flokët duke i buzëqeshur me zor dhe i tha vjehrrës që ta merrte . Para se të dilte jasht , shikoi edhe një herë të birin . Ai kishte mbushur sytë me lot . Ajo , duke mallkuar në heshtje doli nga kazerma . .
Jasht shkreptimat nuk pushonin , bubullimat ushtonin me të mëdhe , shiu vazhdonte të binte me rrëmbim .
Të shoqëruara nga një polic ato tri gra shkuan te drutë që suallën pak më parë , u ngarkuan dhe mes atij shiu të rrëmbyeshëm u nisën për në Tepelënë .
Ecnin në heshtje , ngadalë të lodhura e të kapitura si kurrë ndonjë herë . Po t’i shikonte ndonjë njeri ato tri gra në ato caste , do i kujtonte si fantazma të legjendave , që na kanë lënë gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë .
Duke ecur , së largu dy shoqet e saj dalluan vendin , ku të internuarit varrosnin njezit e tyre . Të dyja u tronditën . Njëra nga ato tha :
_ Varret e të internuarëve .
Tjetra shtoi :
_ Varret tanë !
Italiania e interrnuar nuk kishte qenë ndonjë herë andej . Qëndroi , ngriti kokën , por nuk pa varre, . Pyeti shoqet e saj : :
_ Po , ku janë këto varre ?!
Njëra nga ato , i tregoi me dorë vendin dhe shtoi :
_ Nuk dallohen , se komanda nuk na lejon të vemë ndonjë shenjë .
_ Ne edhe varret vetë i hapim e vetëm sa i varrosim , _ tha tjetra _ se të nesërmen na nxjerrin në punë . . .
Duke ecur , italiania e internuar mendoi se në cdo vend të botës të vdekurit i nderojnë dhe i respektojnë , ndërsa aty të vdekurve nëpër kampe e burgje dhe të të pushkatuarëve , nuk u vihej as edhe një shenjë në varret e tyre .dhe njerëzit nuk dijnë , se ku të venë një lule , ku të derdhin një lot dhe ku të ndezin një qiri për të nderuar kujtimin e tyre .
Psherëtiti , bëri kryqin dhe shtoi :
_ Kjo diktaturë dënon edhe të vdekurit
Vazhduan rrugën pa folur , se edhe të folurit i mërziste , i shqetësonte , i lodhte .
Mbërritën vonë në Tepelenë , një qytet i vogël sa një fshat i madh . Shkarkuan drutë para pallatit të oficerëve , që ushtonte nga këngët dhe urimet . Si mbaruan punë , italiania e internuar pa orën dhe mendoi , se mund të mbërrinin në kamp para se të trokiste Viti i Ri . Tha me vete :
_ Sa do të gëzohet im bir , kur të më shohë ! .
Por pikërisht në atë cast polici u tha se drutë edhe do t’i shkurtonin sa për t’i futur në sobë .
Ato të trija u prenë .Shikuan njëra tjetrën të habitura e tërë lnat . Por më shumë u inatos ajo nënë , që mendoi , se s’mund të ishte te i biri , kur të ndërroheshin vitet . Tundi kokën dhe kërrciti dhëmbët tërë inat , i bëri duarët grusht e i shtërngoi fort dhe shkoi te polici . Pa i thënë asnjë fjalë , i rrëmbeu sopatën , shkoi te drutë dhe filloi t’i shkurtojë ato në heshtje me forcë, tërë inat dhe me nje urrejtje të jashtzakonëshme . Preu për një kohë të gjatë . Pastaj ndaloi , Mori frymë thellë për disa caste dhe shkoi e ua dha sopatën dy grave të tjera .
_ U lodhe ? _ e pyeti njëra
_ Jo ! _ Iu përgjigj ajo shkurt , tërë inat .
_ Po pse shkurtove kaqë shumë ? – e pyeti tjetra .
Ajo e shikoi shoqen e saj për një kohë të gjatë , psherëtiti thellë dhe iu përgjigj :
_ Sepse gëzimin e djalit tim këta sonde e vranë ..
Shoqja nuk i foli . Mori sopatën dhe filloi të shkurtojë drutë .
Ndejtën shumë atë natë ato gra duke shkurtuar gjithë ato dru . . Shumë vonë .Mbaroi viti në vazhdim , erdhi edhe Viti i RI , Ato vazhduan të shkurtojnë drutë . Ndërsa lart , në pallatin e oficerëve , ushtonin urimet për Vitin e Ri , qeshjet , përshëndetjet , këngët , vallet .
Gjatë gjithë asaj kohë ajo nënë mendoi në heshtje për të birin , shqetësimin e tij , mërzitjen e tij , dëshpërimin e tij
E lanë punën mbas mezit të natës dhe , të lodhura e të rraskapitura , u nisën për në kamp .
Rrugës nuk thanë asnjë fjalë
Shiu i ndoqi vazhdimisht , bubullimat i sillnin në vete , shkrepëtimat u ndriconin rrugën .
Më në fund mbërritën në kamp .
Italiania e internuar iu drejtua kazermës ngadalë duke iu marrë këmbët nga lodhja dhe mbeti mbrapa dy shoqeve . Duke ecur pa gruan e lidhur . Ndaloi e u kthye nga ajo . Eci ngadalë . Iu afrua . I folI . Ajo nuk iu përgjigj . i vuri dorën në ball .Ajo ishte ftohur . E tundi .Ajo kishte ngrirë . Bëri kryqin dhe , e tmerruar , u drejtua për në kazermë .Duke ecur , tha me vete :
_ E shhkreta nënë ! Është edhe e vetëme . Njeri pa njeri . Nuk ka kush ta varrosë . Të shoqin ia pushkatun , njërin nga djemtë e ka në burg me tim shoq , tjetri është arratisur maleve . Një krim i dyfishtë .Tmerr !
Eci dhe ca dhe iu afrua kazermës . Hyri me ngadalë dhe priti , që i biri t’i hidhej . Por nuk iu drejtua njeri .Hodhi sytë nga vendi i tij . I biri ishte shtrirë mbi shtresa dhe po flinte si një engjull .
E paska zënë gjumi ! _ tha ajo e dëshpëruar
E vjehrra mes një dëshpërimi të madh , i tha :
_ Priti shumë . U merzit mjaft . Doli shpesh te dera , se mos të shikonte ty . Shpesh më pyeste Po pse nuk po vjen kjo mami ? C’u bë ? Pse po vonohet ? Kur erdhi Viti i Ri dhe ti nuk po vije , ia dha të qarit . Pastaj ra përmbys në shtresa dhe , duke qarë , e zuri gjumi
E ëma nuk foli , tundi kokën me inat , mori frymë gjatë dhe mallkoi . Pastaj u ndërrua , u shtri pranë të birit , u afrua te trupi i tij me ngadalë dhe filloi ngadalë ta përkëdheli me dashuri
Pak më vonë u shtri edhe e vjehrra .
Për festën e Vitit të Ri nuk folën . Pjatën me ëmbëlsIrë , nuk e zuri njeri me dorë .
U sgjuan si sbardhi dita e parë e Vitit të Ri
Kur u sgjua , italiania e internuar vështroi nga dritarja e pa nga jasht . Qielli nxinte , retë përplaseshin me njëra tjetrën , shiu vazhdonte të binte me forcë . Hodhi sytë dhe vështroi në kazermë . Disa burra ishin sgjuar dhe po pinin duhan në heshtje , duke u menduar e duke krahasuar , . Disa burra të tjerë ishin sgjuar , por nuk ishin ngritur . rrinin në shtresa e mendoheshin e kujtoheshin dhe dënonin . Ishin sgjuar edhe disa gra . DIsa bisedonin me njëra tjetrën për tmerret e tyre në atë kamp. Disa gra rrinin në heshtje dhe mendoheshin për të ardhëmen . Kishte edhe gra që merreshin me femijët e tyre . Disa fëmijë edhe qanin . Disa fëmijë më të rrItur vinin vërdallë nëpër kazermë në një heshtje të vrarë . .Kishte edhe njerëz që të mbledhur kruspull nga të ftohtit , flinin në heshtje duke ëndërruar që shuanin urinë . Gruaja , së cilës i kishin vdekur të dy fëmijët , u ngrit , u vesh dhe si cdo ditë , ia mori këngës dhe pastaj nisi të hedhi valle.
Italiania e internuar uli kokën dhe vështroi të birin . Ai vazhdonte të flinte. Ajo iu afrua , e përkëdheli dhe , duke e puthur , i pa në faqe vragat e lotëve, që kishte qarë , se ajo ishte vonuar . U drodh dhe tha :
-Lotët e fëmijëve për ne , nënat , janë plagë në zemër .
Heshti për një kohë ,duke kujtuar gjithë ato tmerre , që kaloi gjatë atyre njëzet e katër orëve. Pastaj psherëtiti thellë , tundi kokën me inat dhe shtoi :
-Tmerre të llahtarshëm të një diktature të egër ! Këto tmerre unë nuk do t’i harroj kurrë ! .