Nga Fritz RADOVANI/*
Ne Foto: F.J. Shtraus takohet me R. Alinë…/
■Kush ishte vizitori gjerman Franz Josef Shtraus që erdhi në Shqipni në vitin 1984 ?!
Kancelari Gjermanisë Helmut Kohl e ka vlersue me këto fjalë Shtrausin: “Një nga Etnit themelues ma të mëdhej të Republikës Federale.” Ndersa z. H.D. Gensher, e vlersoi: “Kontributin e Tij të pazevendsueshëm per ndertimin e demokracisë së mbas luftës në Gjermani.” Ishte themelues dhe drejtues per 25 vjet i Partisë Konservatore Gjermane.
Ishte një nga politikanët ma me eksperiencë dhe ma të fortë të Gjermanisë Perëndimore.
Presidenti amerikan Ronald Reagan e ka quejtë Shtrausin: “Njeri i jashtzakonshëm…”
■Pak fjalë per jeten e Shtrausit: Asht le në Mynih me 6 Shtator 1915. Ka perfundue po në Mynih studimet per letersi greke dhe romake. Në Luftën e Dytë ishte oficer artilerie në Francë dhe BS, u sëmue dhe u kthye në Bavari. Aleatët e nxoren të pafajshëm mbas 1945.
U ngarkue me detyra të randsishme shtetnore prej vitit 1949 dhe njihet si arkitekt i Shtetit Gjermano Perëndimor, që me Adenhauer, atëherë, kur edhe emnohet Minister Mbrojtje nga viti 1956 – 1962. Në 1966 deri 1969 ishte Minister Financash. U lidh me Lindjen per probleme ekonomike, tue u quejtë dhe mbet “konservator progresi”.
■Kryeministri i Landit Bavarisë F. Shtraus, vjen në Shqipni nga Hani Hotit…
Me siguri emnin e Shqipnisë duhet ta ketë “ndigjue gjatë Luftës, kur ishte në BS !!”
Kur po kalonte në rrugen e Taravicës në 21 Gusht 1984, pyeti perkthyesin: “Pse jemi tue udhtue nga kjo rrugë sekrete?”… Nuk kishte asnjë veturë që lëvizte andej…Rruga ishte gjithkah e “sigurueme” me bunkera… Ndersa vizitën e dytë e bani në Maj 1986, me një avion të vogel që drejtonte Ai vetë. Vizitat nuk ishin zyrtare. Në Nandor 1987 erdhi me i urue zyrtarisht Presidentit Ramiz Alia lidhjen e mardhanjeve diplomatike me Shqipninë që me 2 Tetor. Bisedimet e Tij me pushtetarët tanë nuk u publikuen kurr!
■Si e shikon Shtrausi Shqipninë?
Që diten e parë kur Shtrausi vuni kambën në Shqipni, Ai punoi per me krijue lidhje aq sa të rregullta dhe normale, aq edhe mbi baza institucionale. Ngjyra e mardhanjeve ishte mbi bashkpunimin ekonomik, teknik dhe financiar. Takimet e Tij me Adil Çarçanin, Manush Myftiun dhe mbyllja me Ramiz Alinë, i formoi Atij tablon e plotë per Shqipninë.
Në të verteten Shtrausi kerkoi me ngulm një qendrim të rij mbi të drejtat e liritë e njeriut.
Në vitet ma vonë janë dishmitarë dy djelmët e Tij, që shpalosin edhe të vertetat e atyne takimeve ku Shtrausi, mendonte që Shqiptarët nuk duhet të humbin rasën dhe shansin jo të vogel, per proceset demokratike që shpejt do të perfshinin Europen Lindore.
■Per çfarë kishte nevojë Shqipnia simbas Shtrausit?
Vendi ma i mbrapambetun stalinist në Europë, “pika ma e errtë e komunizmit” që shtypej nga Enver Hoxha dhe pasuesi i tij poaq terrorist Ramiz Alia, me një diktaturë nder ma të mnershmet në Europë, dhe me varfni të paimagjinueshme nuk mund të bante asnjë hap përpara me sistemin “mbretnor komunist” që qeverisej. Këto masa kishin vetizolue Shqipninë e bunkerizueme antidemokratike. Pra, duhej kerkue prej tyne liria e ekonomisë së tregut, hapja e kufinjve, heqja e nenit agjitacionit dhe propagandës dhe e drejta themelore e Lirisë Njeriut, “Liria e besimit” e mohueme me kushtetutë.
Ishte hera e parë mbas vitit 1944 që Shqiptarët shpresuen nga Bavarezi Franz J. Shtraus!
■Kujt i “besonte” në vendet komuniste z. Shtraus?
– Vetem falimentimit ekonomik të sistemit komunist botnor! Rezultati ishte vetizolimi!
■Po, tradhëtari i Popullit Shqiptar, krimineli Ramiz Alia, kujt i besoi?!
– Një tradhëtari tjeter si vetes së vet, Onekerit të Gjermanisë Lindore komuniste.
Ardhja e një delegacioni nga Oneker, i kryesuem nga Ministri i Jashtem gjerman, me një “premtim” per Ramiz Alinë, që “nëse Shqipnia, do të vazhdojë rrugen komuniste dhe dogmatike, nga Gjermania komuniste asaj do ti sigurohet e ardhmja e ‘ndritur”!! (1987).
■Një dhomë e madhe në Drejtorinë e Pritjes në Tiranë u mbush me dhurata bizhuterie argjenti dhe ari dhe iu derguen “shokut” Oneker, në shenjë falnderimi nga R. Alia. Vertetë “kushtuen” po, ishte koha kur Populli Shqiptar hante bar…“me ruejtë parimet”!
■Foto Çami dhe Dhimiter Dhora, shkuen dhe prishën marrveshjen me Perëndimorët, se Ramiz Alisë me shokë, nuk i interesonte “as mirqenja, as Europa, dhe as… Shtrausi”!
“Në fund të fundit rëndësi ka pushteti, që do të jetë plotësisht yni!” Pra, kolltuku!!
■Me 9 Nandor 1989 Muri i Berlinit ra! Ai ra në Berlin po jo, në Tiranë!
■Kopshti socialist i kelkazave nuk pranonte ndryshime…Shqipnia nuk kishte ndryshue asnjë gja nga kushtet e pranueme prej Esad Pashës në “Rrethimin e Shkodres” në 1913.
■16 Prill 1990. Mbas Katovicës, terroristi Ramiz Alia tha nder mbledhje “sekrete”:
“Dy gjëra nuk do t’i lejojmë, këto kurrën e kurrës, e para puna e shumë partive, që do të thotë të lejojmë një parti e Legalitetit apo e Balllit… Këtë kurrën e kurrës, sepse kjo do të thoshte tradhëti e atdheut , mbaroi pushteti popullor mbaroi revolucioni, e dyta ne kurrë nuk do të pranojmë çështjen e pronës private, tregun e lirë të varur mbi pronësinë private…Kjo do të thotë likujdim i socializmit. Po të vijë puna deri këtu, ta kemi parasysh se këtu jemi në Komitetin Qendror, edhe bar do hamë edhe gjak do derdhim. Këtu s’shkon më dhe s’do shkojë më tej, s’mund të shkojë. ..Ne kemi thënë që teza ynë ka qenë , deri tani, në kongrese dhe nëpër mbledhje që ne pranojmë pluralizëm mendimi por nuk pranojmë pluralizëm partiak. Kuptoni, që edhe pranojmë vetëm këto lloje subjektesh politike qe kemi edhe sot…Përveç aleatëve ideologjikë, do të kemi edhe mbështetjen e aleateve të Perëndimit, me të cilët kemi ruajtur fijet e lidhjeve të vjetra për hir të interesave të mëdha…Shoku Enver dikur, dhe unë sot, i kemi ruajtur këto lidhje që të garantojnë pushtetin tani edhe në të ardhmen, përgjithmonë! Ju garantoj se pavarësisht nga rrethanat e vështira aktuale, sido që të shkojnë punët, ujë do të rrjedhë në mullirin tonë. Për këtë jeni të garantuar sot e përgjithmonë. Kërkoj nga ju që të mos keni frikë, të mos shtrëngoni radhët dhe të mos dekurajoheni nga situatat e vështira që po kalojmë, sepse në fund të fundit rëndësi ka pushteti, që do të jetë plotësisht yni. Ju uroj punë të mbarë, mobilizim dhe mendje të kthjellët!
Mbajeni mend: Fitorja dhe pushteti do të jenë përjetësisht tona!”
■Dhe, menjëherë filluen vrasjet nder kufinjë e, shetitja e kufomave nder tela me gjemba!
■Shikoni me kujdes foton nalt! A nuk ju duket sikur Shtraus mendon… e thotë me vete:
■“Sigurisht, ky gomar, kujton se edhe unë do ha bar në ‘Kopshtin socialist të kelkazave!”
■Shtrausi i superfuqisë ekonomike, politike dhe strategjike e kuptonte mirë në surrat, terroristin që kishte perballë…Ashtusi sot, kuptohen pasuesit e tij mashtrues e rrencakë po, të asaj Parti hajdutësh vrastarë, që na nxorën nga Europa plot 70 vjetë përpara..!
*Ne vijim te rubrikes:”Në 70 vjetorin e përmbytjes së Shqipnisë…”
Melbourne, Qershor 2015.
Archives for June 2015
TRUPIN E ZEMËR NË BOLETIN
(Kushtuar rivarrimit të heroit të Kombit Isa Boletini në 10 qershor 2015)/
Nga Neki LULAJ-Gjermani/
Në vitet si shekuj pa fjetur ishin eshtrat në ato thasë të bekuar/
Hedhin shtatin hijet e gardhit kurorë për trinat me metafora/
Me patkonj e thumba në këmbë veshkëmishën e praruar/
Dritë myshku e zbehtë në natën që ndriton në kohëra/
O mallkim i pritjes me misteret që dynden nga trualli i përgjakur/
Luftuan stëgjyshërit e shpesh morën një pëllëmbë tokë me gurë në varre/
Në cepin e atdheut Ismaili Qemali le të ligjërojë në Vlorën e bajrakut/
E Isa i gjallë prek vatrën e gjakosur në kullën gurlegjendare/
Të çmallet në prehërin e nënë Lokes mitrovicare në qiell e në tokë
Kah po sillet mokra, ky Ibër që gurgullon me dhimbje mes kodrave
Bajgora, Kosova e Boletini ofshajnë duke puthur tokën në Vlorë
E mbtërit e Londës koburen ta sjellin sa gjithë thesari i kohërave
Dora le t‘i varet në Vlorë, në gryka Sharri, në Kosovën e lirë
Pa u tutur nga merimangat që thurin miliona rrjeta me shpresa
Prek drurët, magjen e bukës dhe mokrat e lashtë në një mulli
Heu, sa gjatë fjeti koburja nën jastëkun e hasmit në breza.
Kullëgura e Boletinit ka hapur dyert e zemrës dhe krahët, frëngjitë
E paska gëzimin për ta gostitur gjeneralin e vet në Konakun e lashtë
Tingujt e këmbanave të viteve Isën e presin në konak si të ishte bir
Era gërgatëse pluhurin e dekadave të shkuara e lëpin ditë e natë.
Dielli hedh rrezen e paqartë e zogjtë në kaçube ngrinë zërat e cicërimën
Mokrat e mullirit e presin të zotin të mbuluar me miellin e bardhë
Virtualet le të zgjojnë nostalgjinë e pinjollëve të Boletinëve
Në vatrat e fëmijërisë nëpër vatrat e reja të ndezin zjarr.
Zgjaste sërish dorën e fortë të burrit , o Gjenerali me kobure
Këtu nga Boletini në këtë qershor foli Evropës, o mentar!
Mos u mbyshin kurrë në mote dyert e kësaj kulle
Mos u thaftë kujtesa për ty , si bari i korrur në livadh!
Sot degët e manit në themelet e kullës nxjerrin melodinë.
Po kthehet Isa Boletini në Boletin me rindezjen e ëndrrës së lirisë
A asht poet Lasgush Poradeci?
Nga Dr. Krist Maloki/
Shka e shtyn autorin e këtyne radhëve me u marrë sot me Lasgush Poradecin nuk asht aq fort dëshira për t’i ba ndonjë kritikë rranjësore vjershëtorit apor veprave të tija se sa ma fort për t’i ndalë hovin një dezorientimi dhe shkandullimi eventual mbrenda literaturës sonë, në mos mbrenda jetës sonë kulturore. E kemi fjalën këtu rreth njatij studjimi kritik e letrar të Mitrush Kutelit, i cili u botue njëherë veças, mandej mbrenda vëllimit të dytë të vjershave të Lasgushit (“Ylli i Zemrës 1937) dhe pjesërisht në “Përpjekjen Shqiptare”Nr.17. Studjimi në fjalë – një apotheozë e flakët për vjershëtorin poradecar – nuk do të na kishte trazue fort po të kishte dalë nga penda e ndonjë gjimnazisti “idealist” (shif pasunimin (?) e literaturës sonë nga gjimnazistat!) apor nga kalemi i ndonjë qatipi pehlivan, apor nga stilografi i ndonjë shkrivan-zhurnalisti të patenuem. Por jo, aj studjim u trajtue nga M.Kuteli, shka do me thanë: nga një njeri me me karakter, me dije profunde, me zotësi literare dhe me një famë sadokudo, shkurt: nga një personalitet, madje nga një personalitet me format internacjonal. Nga ky shkak, d.m.th., sepse u shkrue aj studjim nga një njeri si M.Kuteli, dhe sepse u shkrue aj studjim me qëllime dhe mjete fare të papranueshme: plot shtrembnime faktesh, plot gabime diturake dhe plot përdhunime methodash shkencëtare…, mandej tuj qenë që aj studjim i një M.Kuteli mund të bahet shkak për një mjegullim dhe desorjentim mbrenda jetës sonë literare… dhe së fundit me qenë që aj studjim mund të bahet fare leht edhe shembull i keq dhe i rrezikshëm ndër njerz gjysmakë, si na i ka falun Allahu në bollëk… pra nga gjithë këta shkaqe dhe motive e shterngoj zemrën autori i këtyne radhëve dhe po e thotë sot fjalën e vet, një fjalë – Insh-Allah! – katërqind-dërhemshe! Jo kundra Lasgush Poradecit, as kundra M.Kutelit, por ma fort kundra Orëve të liga të Kombit tonë…
Se ka marrë “më thue”, d.m.th. se ka ra nër gabime të randa M. Kuteli me at studjimin e vet mbi Lasgushin, nuk ka dyshim. Asht mjaft gja e guximshme kur thotë një M.Kuteli se vjershëtori i Poradecit qëndron në kulmin e poezis shqiptare dhe se aj jo që s’ka shoq në literaturën tonë por edhe shok fort të rrallë në literaturën botnore! Këto përhyjnime dhe të çueme në qiell – në një studjim letrar-kritikues! – kërkon me na i ba”plausibel” dhe me na i sugjerue mandej M.Kuteli me fraza dhe argumentacjone, të cilat as që i përgjigjen methodave të një kritike literare të vërtetë (ku duhet të paraqiten baras shkëlqimet, dritat, hieje-dritat, hiejet e ndoshta edhe errësinat e një vepre artistike!), por ato as që i përgjigjen vet fakteve artistike, literare dhe historike. M.Kuteli mund të na kundërarsyetoj me frazën e vjetër: “de gustibus non est disputadum!”, dhe mund të na e pret fjalën shkurt tuj na thanë se atij i pëlqen ashtu Lasgush Poradeci dhe se për te Lasgushi asht më i zoti, më i pasuri, më i larti, më filozofi dhe më shqiptari vjershëtor i Shqipërisë etj., etj.; mirëpo atëherë le t’e botonte ma mirë veprën e Lasgushit me nji parathanie në formë kushtimi dhe përhirimi por jo tuj e përcjellë me studjime kritike-letrare tepër problematike, apor edhe tuj e botue at studjim kritik-letrar veças dhe si punë letrare më vehte! – Gabimi i dytë i M.Kutelit përmbahet aty që aj nuk mjaftohet me kritikën në fjalë mbi Lasgush Poradecin por njëherit i bankritikë – dhe një kritikë en bloc dhe negative – me do mjete fort të dyshimta gjithë vjershëtorëve tjerë shqiptarë. Edhe këtu nuk e çanë kryet fort M.Kuteli për kerkesat imperative të një kritike dijtunore, sidomos nuk i shtrohet aspak njasajë rregulle që thotë: “audiatur et altera pars!”; e kështu, pa me u interesue aspak për literaturën e derisotshme poetike dhe kritikuese, dha pa me u orjentue aspak nër veprat e ndryshme të njenit a tjetrit vjershtar, i mohon (dijetari i Bukureshtit) sumarisht gjithë vjershëtarëve tjerë shqiptarë cilësina artistike dhe vlera (Verté!) poetike, të cilat ata shumë herë i kan dhe i kan aty e këtu edhe ma të forta e ma të plota se vjershëtori i përhyjnuem. Frazat, me ngjyrë kritike negative, si: “Përmjet fjalorit Lasgushi shquhet haptazi nga gjithë poetët e shqipes”, apor: “Edhe nga pikëpamja e rimës vepra vjershëtore e Lasgushit çquhet haptazi nga e çdo tjatri poet shqiptar”, apor: “Lasgushi është poeti shqiptar, i vetmi poet shqiptar, që mendon, flet e shkruan vetëm shqip” etj., etj., këto fraza pra, bashk me sa e sa tjera, jo vetëm që jan fort problematike dhe – mbas mendimit tonë modest! – as nuk i përgjigjen fakteve, por ma fort: ato kritika, gjykime dhe vlerësime (gjerm. Bewertungen!) negative dhe sumarishte janë kryekëput në kundërshtim flagrant me principet e pedagogjisë – (çdo kritikë literare me vleftë ka tendenca edukative!) – dhe aq ma fort me ato të dijtunisë methodike (=pjesa e dytë e Logjikës diturake!). Këto duhej t’i dinte sidomos një M.Kuteli, i cili e shkoj pjesën ma të madhe të jetës së vet me punime serjoze dijtunore. – Por, edhe me kaq nuk mjaftohet, jo, M.Kuteli. Dhe si me dashtë me çdo mënyrë me ja mohue vehtes çdo veti dhe çdo hije dijetari serjoz, aj futet e zhytet edhe nër gabime të randa fare teknike – shkencëtare. Për me ja sigurue – si duket – namin dhe vleftën poetike-filozofike vjershëtarit të protezhuem, M.Kuteli përdor vend-e-pavend fjalë dhe kaptime (notions, Begriffe!) nga shkenca të ndryshme dhe heterogjene – nga filozofija, nga esthetika, nga metrika, nga filologija, nga theozofija, nga methafyzika, nga psyhologija, nga meta-psyhika, nga fyzika, nga teknika, nga gjeografija, nga ekonomija politike etj., etj., – dhe jo vetëm që i përdor ata (kaptime) tepër shpesh – vend-e-pavend – por i përdor edhe mbrapsht, d.m.th., e merr njenin për tjetrin dhe u jep një kuptim që s’e kan. Ky faj i M.Kutelit na duket aq ma tragjik për te kur mendojmë që aj vet i pat ba para do kohe një kritikë të randë dhe të meritueme – në një çashtje pothue të njëllojtë – dy dijetarëve rumunë Vlad Banatianu dhe Dr.Baleta. Dhe me shumë të drejtë, sepse superficjalitete dhe lodra fjalësh pa asnjë kuptim mund të durohen nek një pehlivan-qatip-shkrivan i ndoj fletoreje shqiptare apor nek një artikullist i rij, i cili mfryhet dhe ngopet me fraza bombastike dhe klisheha fjalësh xhixhilluese, por jo nek një dijetar me dukje randësije internacjonale. Prova dritsuese dhe analiza spjeguese mbi fajin në fjalë të M.Kutelit kemi me dhanë ma posht në pjesën kryesore të kritikës sonë. Sa për këtu po mjaftohemi vetëm tuj përmendë, se vet redaksija e “Përpjekjes Shqiptare” i ka pa dhe i ka kuptue fare mirë gjithë ato të meta në studjimin kritik-letrar të shkrimtar-dijetarit të përmendun, dhe se ajo (redaksi) asht mundue – tuj lanë jasht sa e sa pjesë nër ma problematiket, dhe tuj ba do shënime glosatore që jan ma fort korrigjime fajsuese – me i vue disi kapakt tenxherésë dhe me shpëtue ç’ishte për t’u shpëtue. Në kët punë ka veprue redaksia në fjalë me një delikatesë dhe butësi vertetë amëtare – si njajo klluka që i ruen zogat e veta – se përndryshe d.m.th., për një kritikan të mprehtë dhe objektiv do t’ishte dashtë pothue për çdo frazë të M.Kutelit nga një shënim korrektiv, nga një shenjë pikë-pyetëse apor pikë-çuditëse, për mos me thanë: nga një fajsim dhe dënim moral…
Por, që të kuptohemi fare mirë! – Theksojm këtu edhe një herë se me këto kritika duem t’i bajm ballë vetëm një rreziku të parapamë, a ma mirë një desorjentimi dhe shkandullimi eventual mbrenda literaturës shqiptare, por jo njenës personë a tjetrës. Sidomos nuk na shkon nër mend (dhe as që jemi të zotët!) me ja ulë ndoshta vleftën morale M.Kutelit. Dijetari i Bukureshtit qendron për ne lart, bile shumë lart, si letrarisht, si dijetarisht si edhe moralisht; dhe autori i këtyne radhëve asht i lumtun të gjendet në rrethin e atyne që e gëzojn miqësinë e M.Kutelit. M.Kuteli asht një nga ata të pakët të djalëris shqiptare që nuk u përdhosën dhe nuk u demoralizuen neper ngjarjet e ndryshme politike shqiptare. Ma fort, M.Kuteli u diftue i pamvarun, objektiv dhe kryedrejt edhe aty ku do të kishte pasë raste dhe interesa me u diftue pak ma i përvujtun dhe ma “tregtar”… Dhe M.Kuteli asht një shkrimtar i dorës së parë si në gjuhën shqipe si edhe në rumanishten. Në gjuhën rumanishte ka shkrue M.Kuteli do vepra me thema ekonomija politike dhe financjare mbi probleme shqiptare dhe ballkanike dhe ka fitue levdata nga njerz të shquem vendesh së ndryshme. Në gjuhën shqipe ka shkrue M.Kuteli një mori artikujsh dhe disa libra me vleftë të madhe; dhe jemi sigur që prej pendës së tij kan për të dalë vepra edhe ma të mëdhaja e ma të pasuna, për nder të Shqipnisë dhe për lartësimin e literaturës shqiptare. Shqipja e shkrueme e M.Kutelit asht jashtëzakonisht e qartë dhe e pastër, stili i tij mandej i hjedhët dhe i rrjedhshëm, dhe sa për në “prozë” ja kalon aj qind-për-qind Lasgush Poradecit. Bile-bile, po s’u gënjyem, në M.Kutelin fshihet një poet, ndoshta edhe një poet me kvalitete të nalta, por i cili – nga rrethanat e ndryshme të jetës dhe të vendbanimit atje larg Shqipnisë etj., – ja ka ba fli hovin poetik dhe irracjonal racjonalizmave të thata të një jete dijetari dhe funkcjonari. Sidoqoftë në M.Kutelin vlojnë padyshim sa e sa komplekse artistike, të cilat mund të spjegohen dhe t’analizohen ndoshta me mjetet e psyhoanalyzës ala Freud dhe Jung. Dashunija e pamasë që rrëfen M.Kuteli kundrejt Lasgushit e ka vendin sigurisht nër ata komplekse dhe mund të kuptohet si “siperkompenzacjon” dhe shfrymje ndjenjash kompleksive që janë të ndrydhuna e të shtypuna në fundin e zemrës së tij. E dijtun: sa e sa rrethana dhe ngjarje të ndryshme dhe sidomos sa e sa lidhje personale me vjershëtorin – (M.Kuteli asht vetë nga Poradeci dhe ka studjue bashk me Lasgushin në Bukuresht etj.!) – jan ba mandej shkaktare për formimin dhe shpërthimin e njasajë dashunije të pafrenshme dhe verbuese, e cila i ngjan tepër fort dashunisë s’atyne nanave që i shofin gjithë të mirat por asgja të keq nër fëmijtë e vet. M.Kuteli vet asht mundue me na e mbushë menden – nepër njato studjime kritike-letrare se dashunija e tij dhe adhurimi i pamasët kundrejt Lasgush Poradecit jan koherent me vleftën e “lartë dhe të pashoqe” poetike të vjershëtorit. Por neve s’na mbushet mendja, dhe sidomos jo nepër njato studjime që jan plot gabime landore dhe methodike-shkencëtare. Kritika e jonë i sjellet pra vetëm njatij studjimi të papranueshëm – i cili u trajtue dhe u lëshue doret padyshim në një moment mos-vetkontrollimi (quandoque bonus dormitat Homerus!) – dhe kjo kritikë kërkon njëheri t’i jap shkas dhe t’i hapi rrugë njatij “ETHOS” të nalt, i cili zotnon dhe mbretnon nër qarqe kulturale dhe sidomos nër kritika të verteta literare, dhe i cili kërkon nga çdo shkrimtar okcidental:pastrië nër qellime, drejtsië nër gjykime dhe vertetsië nër paraqitje. Porse shi në gjithë at kaos shpirtnor dhe mendtar, në gjithë at anarki dëshirash, ndjenjash dhe ambicjesh, dhe sidomos kundrejt gjithë njatij desorjentimi dhe degutizmi artistik që e kan rrëmbye Kombin tonë sot… kundrejt gjithë kësaj kësaj mjerie kulturore e kan për detyrë të shenjtë si M.Kuteli si edhe shokt e tij me e mbajtë lart bajrakun epastriës, drejtsiës dhe vertetsiës dhe me u prijë me yll në ball njatyne pak fallangjeve, njatyne pak shpresave të djalërisë shqiptare! Kritikat e anshme dhe negative, ashtu edhe frazeologjitë bombastike-hysterike t’u lihen shkrivanave të”journaille”-s shqiptare; ata rrojn me ato dhe do të vdesin neper to! M.Kuteli qendron moralisht dhe landsisht aq nalt mbi ata shpirtën të vogjël sa nuk ka vend per te në mezin e tyne. Bile M.Kuteli s’guxon me ra aq posht; misjoni i tij i shenjët si idealist shqiptar e si dijetar e ndalon! Dhe së fundit – si tha një proverb i inversuem latin: Quod licet bovi non licet Jovi!!!…
***
E do nevoja që t’i hjedhim një vrojtim sado të pak dhe të përzgripët veprës së Lasgushit përpara se të merremi me studjimin e M.Kutelit. Asht mirë që t’orjentohemi qysh tash rreth njatij objekti apor subjekti, i cili u ba shkak dhe bosht i këtyne bisedimeve kritike. Kështu sajojm njëheri edhe një bazë të fortë apor një platformë, mbi të cilën i ndërtojmë mandej shumë ma leht pyrgjet e pikëpamjeve tona dhe prej kah mund të hjedhim shikimet e kritikës letrare nër gjithë ata sheshe e nër gjithë ata shtigje që ka hapë Mitrush Kuteli. Po flasim këtu ma fort mbi veprën e Lasgushit dhe pak mbi personën e tij. Jemi sigur se një studjim i hollë psyhologjik mbi vjershëtorin do të lëshonte dritë mbi sa e sa probleme e errësina dhe do t’i davaritte pak a shumë njato tymnaje dhe mjegullina që janë thurë rreth ftyrës së tij. Ma fort se çdo studjim tjetër psyhologjik do të na i hapte syt dhe do të na qetësonte padyshim Lasgushi vetë me një autobiografi apor me një “vetpërshkrim” (gjerm. Selbstdarstellung!) në formë të një “memoire” apor “confession”-i, si e kanë praktikue artistat e ndryshëm. Mirë po Lasgushi ka një dashje të veçantë për atmosfera hije-dritash, për avullina sibylike dhe për tymnaje mysticiste; i pëlqen sidomos dhe i kënaqet shpirti kur e shef vehten të përfundosun nër “errësina” Rembrandt-jane….
Nejse! – Fakt asht që Lasgushi ka hy një herë e përgjithmonë në literaturën shqiptare e se vepra e tij kërkon prej nesh -kështu o ashtu- një studjim serjoz. Dhe na e kemi sot detyrën me e shikjue veprën (dhe jo personën) “sub specie aeternitatis” dhe me e dhanë gjykimin tonë sa ma fort mbas pikëpamjeve artistike – esthetike dhe jo aq mbas atyne historike, personale, psyhologjike etj.. Asht edhe një punë fort delikate dhe guximtare po deshtëm qysh sot me e ngushtue dhe me e ndrydhë fytyrën e gjallë të një “personaliteti” (psyhologjik!) nër kallëpe dhe skemata formale (=të vdekuna), në një kohë kur aj “personalitet” asht i rij, edhe aktiv, i vullnet-hovshëm dhe i pallogaritshëm (unberechenbar – si çdo artist!) dhe i cili mund të na gandoj ndonjë ditë me vepra të paprituna artistike etj.. -Kush e di? – Mirë po, m’anën tjetër nuk mund të qendrojmë edhe pa do vrojtime dhe skematizime psyhologjike, të cilat – sado të guximshme qofshin – na lypsen me doemos per t’i dhanë një bosht dhe skelet qendrimtar paraqitjeve tona kritike-artistike. Kemi punë këtu me një shpirt artisti e me sa e sa finesa dhe “imponderabilje” të tija, e kemi punën këtu me një botë të tanë, me një det ndjenjash, dëshirash, shpresash, andrrimesh, instinktesh, pasjonesh, vullnetesh, karakteresh etj., të cilat duhet të lidhen e të për-mbë-lidhen – si rezet e fotografisë – nëpër prizmën apor biluerin e shikimit kritikues. “Da bleibt nun für den erst Betrachtenden nicht übrig, als dass er sich entschliesst, irgendwo den Mittelpunkt hinzusetzen und alsdann zu sehen und zu suchen, wie er das übrige peripherisch behandle” (Goethe)….
***
Po fillojmë pra me pyetjen ma qendrore – me njatë pyetje problematike, të zorshme e delikate, por edhe aktuale sa të thuejsh: A asht poet Lagush Poradeci?
Shokët, miqtë, dashamirët dhe adhurimtarët e Lasgushit e kan pohue qysh me kohë dhe e pohojnë edhe sot me gojë-plotë atë pyetje të zorshme; shif epithetet “Këngëtor i pavdekshmë”, “Perëndië e Poeziës Shqiptare” etj.. – M.Kuteli, i përvëluem nga “arti-mjeshtër i veprës lasgushjane”, shtyhet edhe ma tutje dhe e quen vjershëtorin poradecar “Poet” (me “P” të madhe!) në kuptimin e naltë të fjalës gjermane “Dichter”(!), i cili nuk mjaftoheka vetëm me titullin “poet shqiptar” mbasi na paska falë “vepra” “me shoqe të ralla në letraturën e përbotëshme”! (“Ylli i Zemrës”, f.175 etj.) – Në kundershtim diametral me këta pohuesa të pyetjes sonë qendrojnë ata kritikuesa – shumë herë njerz me mend, me kulturë të gjanë, me dieje e me shieje të hollë artistike etj., (dhe jo vetëm në Gegni!) – të cilët ja mohojnë Lasgushit kryekëput vetijen poetike, së paku vetijen e një poeti (Dichter) të vërtetë. Në radhën e njatyne kritikuesave gjinden – si duket – edhe ata të “Hyllit të Dritës”, të cilët kan ngurrue deri më sot – nga shkaqe të mirëkuptueshme – me e shfaqë botnisht gjykimin e vet, por edhe të cilët e kan zakon me e nisë secilën bisedë të nevojitunë mbi Lasgushin me një “clausula reservationis”, shqip: me një “me shka po thonë…” (sh. Hylli i Dritës; Nr.7-8, 1938, f.420). – Ndërmjet këtyne dy grupeve kundërshtare gjinden në Shqipni padyshim sa e sa njerz – prap me dieje, me kulturë e me shieje artistike – që ushqejn një gjykim dhe një vlerësim (Bewertung) si mesatar kundrejt Lasgushit vjershtar-poet. Pothue një qendrim të këtillë, por edhe një qendrim fort problematik (ndoshta nga mungesa e ekspresjoneve të nevojshme shqiptare!) ka marrë në kritikën e vet (përndryshe të pashoqe) Kudret Kokoshi. Mbas Kokoshit paska Lasgushi një të math talent poetik si trashigim nga Natyra, mirë po ky Djalosh na qenka pa origjinalitet për tashti, pa gjerësië pamje dhe thellësië ndjenje; por me qenë që gjendet aj Djalosh, a ma mirë: aj Poeta natus, në formim e sipër (!), pas-kemi shpresë që Lasgushi do t’ja marr që sot e tutje si bilbil paraverak! – Këto fraza të Kudret Kokoshit – në mos qofshin thanë edhe ato me një qëllim dipllomatik dhe më “clausula reservationis”, – përmbajnë në vet-vehte padyshim disa gabime të papranueshme. E marrrim para sysh njëherë se kur u shkruen ato fjalë (më 1934!) i ishte afrue Lasgushi të dyzetëtave, d.m.th., s’ishte edhe aqë djalosh i ri, së paku jo simbas psyhologiës evolutive Entwicklungs – psyhologie). Kësodore bje Kokoshi në kundershtim flagrant me historinë e arteve, e me kulturhistoriën, po ashtu si me “Psyhologiën e Artistit”, të cilat na mësojn dhe na e dëshmojnë se një poet i vërtetë (një “poeta natus”) e ka zakon me qendrue në formim e sipër vetëm deri njaty pak kohë mbas pubertetit, d.m.th., njaty nër të njëzetëtat. Poeti i vërtetë nuk mund të mësoj dhe të përvetoj mëndyra e mjete eskpresjoni të reja gjatë gjithë jetës së vetë, ndoshta edhe kur bahet nanddhet-vjeçar (si Michelangelo-ja), porse shpirtsija poetike, njajo daimoniapjellore-elementare (si mbas Platonit) duhet të shpërthej me kohë dhe duhet të çfaqet “shkrepëtimtare në stoli” (L.Poradeci) me gjithë karakteristikat e origjinalitetit qysh nër prodhimet e para mbas pubertetit. Kështu kuptohet edhe njajo theorië e dijtuniëve të ndryshme t’artit, e cila thotë se (pothue) çdo poet e arrinë kulminacjonin e artit të vet (akmé) aty nër të tridhetëtat. -Po neper këto paraqitje tona kuptohet njëheri edhe gabimi i Kokoshit, i cili na e rekomandon Poet-in pa origjinalitet! Kudret Kokoshi mund të jetë ndoshta i një mendimi të ndryshëm por për ne nuk ka dyshim që mun origjinaliteti e dallon poetin e lindun nga vjershëtori i “pas-lindun” aporepigon. Sepse shka krijon i pari neper ngjatë shpirtsië shkrepëtimtare, pa shikue as ligj, as gjyq, as shkollë, as akademië etj., nderton aj tjetri (con-struire!) tuj përdorë kallëpe e forma të patrajtueme, tuj matë e tuj peshue, e tuj shikjue andej e këndej pale se çë përshtypje po ban krijesa e tijë artificjale (artem-facere! jo artem-genere!). Origjinaliteti asht vula, asht marka dhe asht garancija e një poezije të vërtetë, dhe një Poet pa njat yll poetik në ball mund të jetë ndoshta artist (=pehlivan) poezinash, mund të jetë edhe zanatçi artesh apor artizanatar, e mund të jetë riprodhimtar dhe ristaurator i zoti vjershash etj… por jo poet! Sepse si thotë vet Kudret Kokoshi:
Non la fulgente immagine,
Non la risposta idea,
Non l’armonia dei numeri,
Non é l’amor che crea…
-por duhet një gja, një shpirtsië e veçantë, e cila i përmbëledh ato të gjitha së bashku – (përfytyrim + ide + melodi + dashuni) – dhe i koordinon dhe i harmonizon, a ma mirë: i në-shpirtnon me një frymë gjallësije të pahuazueshme… origjinale. Lasgush Poradeci pra ose asht Poet dhe ka pas deri më sot origjinalitet… ose (si mbas Kokoshit!) nuk paska pasë kurr origjinalitet, dhe atëherë nuk asht Poet. Por sido qoftë – o kështu, o ashtu – nuk ka kuptim (as psyhologjikisht as logjikisht!) që të kemi shpresë që Lasgushi do t’ja marrë që sot e tutje si bilbil paraverak….
Si po shifet deri këtu, gjykimet dhe vlerësimet e botës kulturore-intelektuale shqiptare nuk përmbajn një mendim të caktuem dhe të përgjithshëm mbi vjershtarin e Poradecit. Shkaku i gjithë atyne divergencave mendimtare qendron padyshim sidomos në mjegullinë dhe relativitetin, a ma mirë n’elasticitetin e kaptimeve “poezi” dhe “poet”. Sepse këta ky kaptime janë të mbarsun me elemente të ndryshme kaptimore (begriffliche Merkmale) si formale, si kvalitative, si edhekvantitative. Po kuptohemi! – Ka do njerz që e marrin shumë herë formën e jashtme për poezi. Një shkrimtar bilmez shqiptar e çfaqi dukshëm kët qendrim esthetik(?) (në një nekrolog për një toger) me këto fjalë: “I ndyeri ishte poet, tërë letrat i shkruante në vjershë!”!! – Ka do njerz prap që e marrin për poet vetëm njat njeri, i cili asht i zoti i ndonjë dege së veçantë poetike, bj.fj. për vjersha, apor per novela, apor për drama etj., apor edhe për disa nga ato degë. – Ka mandej njerz që kërkojn nga poeti i vërtetë një sasi të dukshme veprash; nuk u mjafton atyne një faqe e shkrueme, apor një vjershë e vogël, apor “një frazë e vetme për ta pavdekësuar poetin” (V.Koça, 1924), jo, ata kerkojnë poezi me shekë, dhe duen vëllime dhe stërvëllime, në mos një bibliothekë të tanë. – Ka do njerz masandej që e duen poezinë ma fort me përmbajtje muzikore (=auditive), disa tjerë ma fort me përmbajtje ngjyrore (=visible), të tjerët prap ma fort me përmbajtje rythmike-dynamike (=motorike), Ka njerz mandej që kërkojnë nga poezija ma fort finesa dhe delikatesa shiejetare, disa të tjerë ngopen vetëm me bukë elbi dhe thekne poetike. Disa duen vetëm zbavitje dhe argtime, të tjerë kërkojn ma fort tronditje dhe përvëlime. Disa kërkojn vetëm çfaqje apor paraqitje “bukurije” (panesthetike), të tjerët duen pasqyrimin e një cope natyrë (veriste – naturaliste – realiste) të pamë “par un temperament” (Zola!). Do njerz prap kerkojn nga poezija vetëm lëvizje fantazije dhe ndjenjash, të tjerët kërkojn edhe dynamizim mendje dhe force gjykimtare (Urteilskraft). Kundërshtimet dhe luftimet ndërmjet shiejetarëve dhe kritikanëve literarë përmbëlidhen sidomos rreth pyetjes: A duhet të jetë poezija qellimtare (Zweckdichtung) apor jo? Disa thonë se një poezi pa ndonjë tendencë në vetvehte s’ka si ban efekt etj., disa prap e kërkojn poezinë fare jasht-ideore dhe jo-qellimtare, e kërkojn si një “ishull lumturije”, ku nuk ka vend për vogëlsina dhe interesa të “prunjta” të kësaj jete! “Was aber schön ist, selig ist es in ihm selbst!” thotë vjershëtari Mörike në një vend. Por prap ata të parët nuk i dahen mendimit që edhe poezija asht sherbëtore e kulturës dhe e njerëzimit dhe kërkojnë prej saj këtej ma fort përmbajtje folozofike, andej ma fort religjioze-mystike etj.; nër kohna të vjetra asht shikue poezija si mjet edukimi të personalitetit (në kuptimin e Goethe-s!), sot priten prej saj ma fort efekte socjale dhe kolektive. Nder disa vende të vogla – si në Shqipni – ku janë shtrengue dhe ngushtue gjithë ndjenjat dhe forcat shpirtnore të kombit nër disa kulturë-bartës (Kulturträger!) të pakë, kërkohen nga poezija pak a shumë edhe tendence edukative-kombëtare, në mos edhe dynamizime ideore-patriotike. Nër ata vende -së fundit- ku e tund dhe e përtund politika jetën kombëtare, d.m.th., ku s’ka vend aspak për lëvizje artistike – individualiste – aty s’ka si pritet poezi tjetër pos asaj “politike” (e cila, si çdo poezi me qëllime materialiste, e ka vulën e meritueshme në ball!). – Gjithë këtyne pikëpamjeve gjykimtare-esthetike apor edhe shiejetare-artistike mbrenda sheshit të gjanë poetik mund t’u shtohen edhe sa e sa të tjera – të panumurta – baras me elementet kaptimore (Begriffsmerkmale) mbrenda fjalëve të shumëngjyrëshme “Poet” dhe “Poezi”. Por po ja lamë leçitësit të zellshëm që t’i kerkoj aj vetë ata elemente, bashk me kriteret e ndryshme artistike, nër diftimet e “Poetikës”, t’«Esthetikës» dhe të “Dijtunive t’Arteve”. Theksojmë këtu vetëm se kaptimi “Poezi” nuk ka një përmbajtje të caktueme e se mbrendsija e tij xhixhillon dhe ylberon gjithëkund e gjithëmonë si mbas kohës, si mbas vendit, si mbas shpirtit të një populli, dhe simbas kulturës (=shkollë, dieje, e edukatë etj.) të çdo persone shiejetare-kritikuese. Kështu asht edhe e kuptimëshme që – paralel me shkollimin dhe influksin kulturor heterogen nër viset dhe personat e ndryshme në Shqipni – ndryshojnë edhe shiejet, ndryshojnë pikëpamjet gjykimtare – esthetike, dhe ndryshojn edhe vlerësimet (Bewertungen!) kritike – letrare kundrejt veprës lasgushjane! Kët ja thomi kundërshtarëve, por njëheri edhe adhurimtarëve të vjershëtorit poradecar…
Por, le të kuptohemi edhe pak ma mirë! Thohet shumë herë se ARTI (i vërtetë) asht internacjonal! Dhe ket mendim e yshqyenë jo vetëm esthetikat e vjetra, formaliste, klasike dhe klasiciste (Winckelmann!) para shekullit të XIX, por e yshqejn edhe sot adhurimtarët e pashueshëm t’arteve klasike-antike. Deri diku u forcue ideja e “Artit Internacjonal” edhe nga Kant-i, nga Schiller-i, nga Herbart-i dhe përgjithësisht nga gjithë Klasicizmi neper theorienat e tyne rreth “shijimit esthetik të pa-interesë”. Tendenca kryesore e gjithë atyne mendimeve dhe përcaktimeve mund të përmbëledhet ne formullën si pason: «Arti i vërtetë asht vetëm dhe përvetëm bartës dhe përhapës “bukurije”, (Winckelmann-i thotë: Schönheit ist der höchste Endzweck und der Mittelpunkt der Kunst!) dhe ajo bukuri asht aq e thjeshtë, aq sempël, sa mund të kuptohet dhe të shiejohet nga çdo njeri me shise të shëndosha dhe të natyrëshme!» Dishepujt e theorinave në fjalë na i paraqesin si shembuj të gjallë sidomos prodhimet artistike antike, ku – si thonë ata – qenkan trupsue (gestaltet) “idenat e përgjithshme dhe të përjetshme njerzore në një semplicitet të perendijshëm)! -Mirë po Esthetika moderne dhe Dijtunitë e ndryshme t’Arteve (qysh nga Lessing-u e tektej!) u kundërshtojnë rreptësisht theorinave pro-antike dhe “kalli-kratike” (=bukuri-sunduese!). Njëherë duhet dallue ndermjet artit fjalor (poetik) dhe arteve hartimtare (bilden – de Künste). Sepse, deri diku, artet hartimtare (si pikturimi, plastika, skulptura, dekoratura dhe arhitektura) i flasin ma tepër shiseve se zemrës, dhe ma tepër nervave se shpirtit; kurse arti fjalor i drejtohet kryekëput mendjes, diejes, kuptimit logjik, shiejes, kulturës, kujtimeve dhe botëkuptmit të shiejetarit. Prandej mund të besohet – deri diku edhe këtu! – se artet e Helenëve (Romakët s’kan qitë gja të veten në dritë!), pra se artet e Grekëve të Vjetër, a ma mirë artet hartimtare antike kan njëfarë bukurije dhe sempliciteti esthetik në vehte, të cilët i flasin çdo shpirti naiv dhe të padjallëzuem (të natyrshëm). Porse mu në njat semplicitet dhe në njatë “kalikratië” qëndron dobësija e artit antik-hartimtar. Sepse – si mendojm na sot – arti i vërtetë duhet të jetë pasqyra e jetës së vërtetë, pasqyra e jetës bi-polare, të tundun dhe të shkundun ndermjet dritës dhe errsinës, ndermjet qiellit dhe tokës, ndermjet Hyjnive dhe Djemve, ndermjet lumtunisë dhe dëshpërimit dhe ndërmjet bukurisë dhe shëmtimit. Grekët e vjetër kan qenë o aq naiv o aq frikacakë (si çilimijt) sa i jan trembë çdo paraqitje artistike të gjanave të shëmtueme dhe shëmtuese; por kësodore i kan mbetë edhe fare larg problemeve ma tronditëse të jetës njerzore dhe s’kan kuptue asgja nga përdëllimet dhe përvojtjet, nga tundimet dhe luftimet, nga ngadhnjimet dhe deshprimet, nga hapsinat e pamate hyjnore – qiellore dhe as nga humneret e pafundshme djallore të shpirtit njerzor. Arti hartimtar i Helenëve asht si njajo muzika “absolute”, si njato muzikat e lehta të Palestrinës, të Bach-ut e të Mozartit me shokë, të cilat hiedhen – në formë kantantesh, madrigalesh, arjesh etj., – përpjet kah qielli, plot lehtësi e pafajni, plot andsië e bukuri, por edhe pa fellsi e shkreptësi të vertetë. Kështu kuptohet ndryshimi flagrant ndermjet skulpturave të Helenëve dhe të një Michelangelo-je apor të një Rodin-i, kështu kuptohet ndryshimi, ndërmjet bukurisë së tempujve antikë dhe asaj të kishave gotike, dhe kështu kuptohet ndryshimi i madh ndermjet njatij arti apollonik të vjetër dhe artit tonë faustik dhe dionysik (si mbas Spengler-it!). – Asht e vërtetë se Grekët e Vjetër kan ushtrue edhe art fjalor (poezi)… por këtu ndryshojn edhe mendimet, sidomos mendimet e filo-helenëve. Porse ne s’kemi menden t’i shtrohemi këtu një traktati mbi artet antike dhe po mjaftohemi tuj thanë me gjithë botën sot që poezija e vërtetë – edhe ajo e Grekëve të vjetër – ka vetëm një qëllim: me e paraqitë jetën ashtu si asht: plot dritë e errësinë, plot lumtuni e dëshpërim e plot bukuri e shëmtim. Poezija e vërtetë gjen edhe tepër pengime dhe ndalesa po desht me veprue vetëm mbas ligjeve të “kalikratisë”, sepse mjeti i sajë ma kryesor landor, “gjuha”, asht kryekëput produkt i njasajë jete të vërtetë. Psyhologjija moderne e gjuhës (R.Hidebrand, W.Wundt, K.Bühler etj.) na ka dhanë njoftime të fella e të randësijshme mbi këto çashtje. E kemi fjalën sidomos te “symbolet” gjuhësore por edhe poetike. Si mbas Wund-it përbahet dhe brumoset gjuha e çdo kombi nga kujtimet, njoftimet, gëzimet dhe pësimet e tija qysh nga të hershmet mote; d.m.th., gjuha e një kombi rritet organikisht dhe paralel me përparimin mendor, shpirtnor dhe kulturor po t’atij kombi. Dhe kjo rritje nuk shifet aq në shumëzimin e fjalëve dhe ekspresjoneve se sa ma tepër në përmbushjen dhe plotësimin e fjalëve të vjetra me kuptime të reja, ma të kjarta ma të ndritshme. Si mbas një metafore të filologut R.Hildebrandt (thanë ashtu fare shqip:) çdo fjalë e gjuhës sonë asht si një fyshek i zbrazët, në të cilin fut çdo folës barutin e kujtimeve dhe të ndjenjave të veta, a ma mirë: barutin e gjithë jetës së vet. Kështu bahet çdo fjalë “symbol” i një jete krejt individuale, krejt të veçantë dhe krejt “monade”; neve kuptohemi ndermjet shoqishojt neper do fjalë të zbehta shumë herë e ma fort fjal pazari; porse shikue ashtu fare afër, fjalët e vërteta, fjalët e zemrës dhe të shpirtit (sidomos poetike!) nuk mund të shpjegohen e nuk mund të përkthehen ashtu me gjithë kuptimin e tyne original, ashtu fare me “synonyme”. Kështu bahet i zorshëm edhe kuptimi i çdo poezije nga një njeri apor komb heterogen, dhe kështu ngrehen gardhet e pakalueshme për Artin Internacjonal. Jemi sigur se edhe në Shqipni qëndrojnë kësifarë gardhesh gjuhësore-poetike; e jemi sigur se për kuptimin e plot të veprës së Lasgushit lypsen – (quod erat demonstrandum!) shiejetarë e kritikanë kongenjal me vjershëtorin, që i njofin ma së miri brëngat e vojtjet e tija, që i njofin mandej rrethanat e jetës dhe të vendlindjes së tij dhe që i kuptojnë mirëfilli përftimet e artit, por sidomos ato të botëkuptimit (Weltanschauung) të tij. Për këto të gjitha asht i zoti dhe asht në vend padyshim ma fort se kushdo tjetër M.Kuteli; dhe jemi gati dhe mjaft zemërgjanë për të ja pohue, se vetëm aj mund ta kuptoj dhe ta shiejoj ashtu fare dhe deri në fund poezijen lasgushjane. Po njashtu si s’duhet edhe mohue, se M.Kuteli nuk asht fort në vend si kritikan objektiv, mbasi e ka zakon me u zhytë e u mbytë nër kujtime e përmallime të Lasgushit e me i marrë shumë herë gjithë njato fjalë dhe symbole individuale lasgushjane – njato elemente ma fort materjale-artistike, a ma mirë njatë fulgente immagine, njatërisposta idea, njatë armonia dei numeri e njat amor che non crea – për Poezi….
***
Autori i këtij shkrimi i ka parasysh – si po shifet – të gjithë zorimet që i dalin një kritikani objektiv të veprës lasgushjane, dhe sidomos atij që i përvishet pyetjes: “A asht poet Lasgush Poradeci?”. Mirë po autori ka edhe një zog të çmueshëm në dorë, një chance dhe një avantage: asht marrë me kohë sidomos me literaturën toskënishte, ka shkrue aty e këtu edhe në djalektin e Jugut, i ka mandej do njoftime dhe eksperjenca literare-kritike neper njat studjimin e vet mbi Naim Frashërin (i cili mbet pa asnjë kundërshtim!), e njef masandej Lasgushin si personalisht, si letrarisht, dhe i ka mbas së fundit do baza të sigurta dijtunore nepër mësimet e veta universitare e private në filozofi dhe nër shkenca t’Arteve. Një farë lehtësimi dhe njëavantage tjeter i del autorit sidomos nga fakti që si Lasgushi si edhe autori janë të përmbëledhun kulturisht dhe dijetarisht ma fort në qarkun kulturor gjerman (në të cilin vepron ma fort se tjetërkund shpirti i filozofis dhe i poezis – “Das Volk der Dichter und der Denker”!); dhe aq ma mirë kur kujtojm, se vet Mitrush Kuteli na i ka hapë shtigjet kah njaj qark kulturor-gjerman me karakterizimin e Lasgushit si “Dichter”. Por, mbi këto të gjitha, dhe fundi i fundit: vepra lasgushjane i drejtohet për shijim (dhe kritizim!) gjithë botës shqiptare, dhe jo vetëm M.Kutelit apor qarkut të ngusht poradecar…
Intanto: e shikojm një herë Lasgushin neper kriteret e fjalës “Dichter”! – Para se me marrë hov fryma heterogene e çifutëve mbrenda literaturës gjermane, në gjysëm-shekullin e fundit, ka pasë kombi gjerman një kuptim fort të naltë për Dichter-t e vetë. Kjo gja kuptohet ma së miri nga përemnat: Dichter-Fürst(prijs), Dichter-Seher (profet) dhe Dichter – Sänger – Gottes(kangëtar i Zotit) që u jepeshin nër kohënat e vjetra poetëve të vertetë. Filozofija idealiste e re dhe sidomos filozofija neohegeljane e shtetit (Staats-philosophie) e përmbëledh tani edhe Poet-in nën kaptimin filozofik-mythologjik “Volks-Heros” dhe e ven kësodore në një shkallë me prijsat ma të shndritshëm e ma të perendijshëm të Kombit (shif sidomos: Kurt Hidebrandt, Platon, Der Kampf des Geistes um die Macht, 1933!). Porse s’kan qenë vetëm gjermanët që i kanë dhanë gjithë atë randësi sipërnjerëzore Dichter-ve të vetë, jo, edhe nër kohna të vjetra, qysh nër Grekët (sidomos nek Sokrati dhe Platoni!) dhe nër Romakët, ashtu edhe në Galje, n’Angli dhe në Skandinavi asht nderue Poet-i si “profet” dhe “prift (=prijs) i kombit” (Vates!); dhe historija na difton se deri më shekullin e XIX i jan besue sa e sa Poet-ve detyra të nalta shtetnore, si këshilltarë të mbretënve, si përfaqsuesa dipllomatikë, si arbitër nër çashtje të randësijshme dhe delikate etj.. Shka i ka shty kombet e ndryshëm për gjithë at nderim dhe përhyjnim ka qenë ideja se: Poeti i vërtetë asht (si me thanë):Kombi vetë, a ma mirë: Poeti asht shpirti i kristalizuem i Kombit! – Filozofi gjerman K.Hildebrandt e quen njat Heros: “die zusammengefasste schöpferische Kraft des Alles, das Instrument der Gottheit!” Poeti i vërtetë asht pasqyra e shpirtit të kombit dhe asht lajmtari dhe kasneci i gjithë dishireve, andrimeve, shpresave dhe brëngave ma të fshehta të tija; ma fort: poeti i vërtetë asht njaj instrument i perëndijshëm, nepër të cilin tingllon dhe zhungllon, si një sinfoni e gjallë, e gjithë qenmëja e kombit qysh nga kohnat ma të hershme të kalueme, plot malle e kujtime, plot lot e përvajtime. Shka e cilëson poetin “Instrument të Perëndisë” asht njajo zotësi e tij: me mendue e me dishrue me Kombin e me hjekë keq e me vuejtë për te deri në fundin e shpirtit të vet. Dhe sidomos njajo vuejtje e tij per Kombin asht karakteristika ma e flakëta e Poet-it; sepse neper njatë vuejtje shtyhet aj me u futë sa ma fellë nër xehet (minat) (=minierat shën.i bot.) e shpirtit të Kombit, me nxjerrë andej vizare mendimtare e kulturore, për me ja paraqitë mandej ato botës nër forma tërheqëse poetike. Kështu e arëson Poeti Kombin, i jep njoftim dhe besim mbi vetvehten, ja forcon vetdijen dhe karakterin, dhe e drejton nër fate ma të lumtuna e ma kreshnike. Pat thanë një herë një shkrimtar i vjetër: Poeti i vërtetë asht një gisht i perëndijshëm, njaj gisht i Moisiut profet (shif veprën e Michelangelo-s në Romë), i cili difton aq mënerrshëm kah qielli, por i cili i diftoj kombit të vet edhe rrugët e mbara kah trojet lavdiplote!
Shikue tash afër, mbas këtyne paraqitjeve tona, sado të gjymëta, besojm se asht fort zori me e kujtue Lasgush Poradecin “Dichter”. Na as që duem të ja hamë hakën, as që duem të ja ulim vleftën e meritueshme poetike, kur thomi se: në veprën lasgushjane nuk kan vend kurrsesi perfytyrimet e kaptimeve Prijs, Profet, Kangëtar i Zotit, Heros i Kombit, Instrument i Perëndisë, Vates etj.. Lasgushi asht ndoshta njëfarë poeti, por jo në kuptimin e naltë të fjalës “Dichter”. Sepse shka i mungon Lasgushit në një mëndyrë fort të çuditëshme, por edhe të dukëshme, asht njajo lidhnië e ngushtë dhe njajo vuejtje e përbashkët me kombin e vet. Lasgushi shkruen shqip, dhe shkruen ndoshta bukur e pastër, porse vepra e tijë nuk përmban, asnjë paraqitje, asnjë fytyrë dhe asnjë ngjarje, ku mund t’u shifte shpirti i kristalizuem i Kombit Shqiptar. Nër nja 90 vjersha që ka botue deri më sot Lasgush Poradeci gjinden vetëm nand a dhjetë me një përmbajtje të përgjithshme kombëtare – shqiptare shif: Vallja e Yjve, Nr.6, 7, 8, 9; Ylli i Zemrës, Nr. 9, 10, 11, 12!), porse mu ato jan nga ma të dobëtat e vjershnimeve të tija (d.m.th., s’jan kurrsesikristalizime!), dhe edhe në qoftë se flasin aty e këtu për ndonjë ngjarje a personë shqiptare, nuk përmbajnë në vetvehte asnjë frymë poetike t’atillë që mund t’u thonte se: kështu e vetëm kështu mund të flasi shpirti shqiptar! Në këtë pikëpamje asht ma karakteristike nga të gjithat njajo vjershë e vogël – një vjershë mjaft e çuditshme dhe problematike – që i-u kushtue me rasën e 60-vjetorit:
ASDRENIT
Portret
Burr’ i urtë-e i veçuar,
Shqipëtar me shpirt të qruar,
Vjershëtor vjershë-kënduar:
Pate shkruar e punuar
Kombin për t’a kombëzuar,
Shqipen për t’a shqipëzuar.
Kjo vjershë (së cilës s’po ja shikojm këtu të metat kolosale artistike!) kërkon me gjithë mend (shif nëntitullin e sajë!) me na falë një portret poetik, shka d.m.th., një paraqitje karakteristike të fytyrës poetike-historike të vjershëtarit Asdreni, dhe njëheri fytyrën e një vjershëtari shqiptar! Neve që e njofim pak a shumë Asdrenin mund të kuptojmë, po se shkado të ketë dashtë me thanë Lasgushi me atë vjershë apor me ato vargje, fjalë e rime të çala; porse: a përfituem gja nderit (të vlefshme) nga ajo vjershë?… a na u shtue njoftja?… a na u ngoh zemra?… a na u përmallue shpirti?… a na u forcue fantazija?… a kuptuem gja ma tepër se përpara për Murgun e Psallmeve??? Pyesim ma gjanë: Çë përfytyrim optik mund të ketë një leçitës i njasajë vjershe, i cili – sado me kulturë të gjanë dhe me një fantazi të flakët – nuk e njef Asdrenin as personalisht as letrarisht? Kjo “varfëri kreative” në njat “Portret” na bje aq ma fort në sy, kur mendojm se Lasgushi ka thithë qumështin e parë poetik nga veprat e Asdrenit, se njifen mandej njeni me tjetrin si motër-e-vlla… e se fund-i-fundit Asdreni, sado modest qoft e sado i “veçuar”, i ka ngreh vehtes një pomendar të dukshëm mbrenda historisë sonë literare e kombëtare, dhe fytyra e tijë ka sadokudo një profil të kontur-uem mbrenda literaturës sonë. Kët pomendar historik dhe kët profil literar duhej të na e vizatonte dhe të na e paraqitëte Lasgushi me ngjyra e me vija karakteristike. Sepse çdo poezi e vërtetë asht një “Normë”, një “Ide esencjale”, një “Ndjenjë e kristalizueme” apor edhe një “Formë idealizuese” e një objekti (=personë apor ngjarje!) të konceptuem: dhe ajo paraqitje duhet të jetë e përplotë, duhet të jetë klasike (si pat thanë Dilthey-i dhe Spranger-i!) dhe ajo paraqitje duhet të jetë e pandryshueshme dhe e pazevendësueshme. Sidomos një portret poetik asht si një petk i premë postafat dhe fare individualisht, i cili s’mund t’i mvishet me asnjë mëndyrë një persone tjetër. Shifeni tani “portretin” e Asdrenit: i heqim mbishkrimin që ka dhe ja zavendësojm me emnin e një vjershtari tjetër shqiptar, fj.vj., të: Naim Frashërit!… Gjergj Fishtës!… De Radës!… Ndre Mjedës!… Çajupit!… Pashko Vasës!… Hil Mosit!… Sali Butkës!… etj., etj.. Po t’ishim malizjoz, mund të thoshim me gjithë haré: Sa gjenjal ky Lasgushi, na ka falë një kallëp aporshablonë portreti, në të cilin mund të futet çdo vjershëtor shqiptar ad libitum dhe ad infinitum!! Jo, ma tepër, portreti i Asdrenit mund t’i përshtatet edhe vjershëtorëve të literaturave të hueja; qé një shembull:
ESAT BEUT
Portret
Burr’ i urtë-e i veçuar
Tyrkoman me shpirt të qruar,
Vjershëtor vjershë-kënduar:
Pate shkruar e punuar
Kombin për t’a kombëzuar,
Tyrqen për t’a tyrqizuar.
Helbeté tash çohet ndonjë bilmez i çashtjeve artistike dhe na thotë se: kështu mund të ndryshohen të gjithë vjershat dhe veprat poetike etj…! Por na i përgjigjemi se jo, dhe i thomi edhe një herë se çdo vepër e vërtetë poetike e artistike asht e pazavendësueshme dhe e pandryshueshme, dhe si provë kundërarsyetuese i jellim faktin – (këtu po flasim vetëm për poezinë shqiptare – prandej disi me rezervë!) – që Marash Uci e Oso Kuka që Papa Kristo Negovani (i L.Logorit), që Hanko Halla (e Ali Asllanit), që Xhiu i Fajës dhe sa e sa persona të portretueme pak a shumë mjeshtërisht ndër veprat e Koliqit, të Haxhiademit, të Muzës Popullore etj., e humbin fare kuptimin e vet po u zavendësuen nga persona heterogene dhe po u shkëputën nga sfera dhe atmosfera karakteristike e vet. Kurse… në të tetë a nandë vjeshat e Lagushit që flasin ndopak mbi persona o ngjarje të përgjithshme mund të zavendësohen – pa asnjë humbje kuptimi dhe efekti – si personat, si emnat gjeografikë, si ngjyrat e flamurit, si edhe çdo fjalë që përmend Shqipni e shqiptarë…
Sepse shka e karakterizon vjershën lasgushjane në një mëndyrë të çuditshme asht mungesa e çdo problemi shpirtnor shqiptar dhe me te bashk mungesa e një koloriti karakteristik shqiptar. Po spjegohemi! – Lasgushi nuk ka shkrue deri më sot asnjë vjershë, në të cilën mund t’u shifte ndoj ide e kristalizueme nga jeta, nga dëshirat, andrimet, shpresat, brëngat dhe sidomos nga botëshikimet (Weltbetrachtungen) e Kombit Shqiptar – (Këtu po flasim për Kombin Shqiptar si ent ethnik dhe jo si ent politik apor patriotik!). – Asht e vërtetë se disa nga vjershat ma të bukura të Lasgushit sjellen dhe përdridhen me një afshië të përvëlueme dhe me një ngjyrim të rrallë rreth një këndi të Shqipnisë dhe të Kombit tonë (shif: Kënga Pleqërishte, Poradeci, Kroj i Fshatit tonë); mirë po, me gjithë frymën rrëmbyesëse poetike që kan njato vjersha, nuk permbajnë asnjë ide karakteristike shqiptare dhe nuk ndritsojn asnjë problem shpirtnor shqiptar. Të tria njato vjersha mund t’ishin kompozue – pa e humbë aspak efektin poetik – edhe rreth një vendi tjetër ballkanik, evropjan, aziatik etj.; do të mjaftonte vetëm zavendësimi i fjalëve Poradeci, Mal-i-Thatë, Shqipëri, Drini dhe Shëmdaumi me fjalë korrespondente. M.Kuteli na e rekomandon sidomos vjershën “Kroj i fshatit tonë” si karakteristike për “Ethikën” (?) shqiptare, e quen përmbajtjen e kësaj vjershe “idile e dashurisë rustike – esencjalisht shqiptare” (Ylli i Zemrës” f.167!) dhe si argument karakterizues na e paraqet rrjeshtin e fundit të këtyne vargjeve:
Mbrëmave kur uji mërmëron nga-dalë
Vjen t’i thotë trimi vashës nja dy fjalë:
Vashëzën bujare që po vij më krua
Seç e përshëndeta, seç m’u turpërua,
Papo ula kryet e shkova si grua.
Ky varg – shton mandej M.Kuteli – na pasqyron gjithë freskëtinë e paqësinë e jetës erotike shqiptare! -Por neve s’i bindemi dot atij argumenti! E marrim se dashurija rustike shqiptare e lejon – jo vetëm në qarkun e Poradecit por edhe në të gjithë Shqipninë – që t’i flasi trimi vashës te kroji i fshatit, e marrim edhe se vashëza bujare turpërohet m’at moment kur i fliten ato dy fjalë e se “atëherë vetë trimi ul kryet tatëpjetë i zotëruar gjithë prej asaj ndjenje” (“Ylli i Zemrës” f.168). Mirë po ku qëndron këtu idila e dashurisë rustike – esencjalishtshqiptare? – A thue nuk turpërohet vasha e trimi në çdo kënd të botës nër rrethana e rasa t’atilla? – Dhe… a thue nuk rrëmbehen edhe vashat bujare dhe të thjeshta (jo-kokona!) të çdo vëndi tjetër nga njaj “mall-i-djegur-durim-plot” dhe nga njaj “mall që djeg me të fshetë” … dhe a thue nuk buçet përpjetmalli i çdo trimi dashuronjës të vërtetë??? – Jo kurresesi,dashurija idilike-rustike te “Kroi i fshatit tonë” nuk asht një gjaesencjalisht shqiptare! Esencjalisht shqiptare do t’ishte vetëm mëndyra se si ja thotë trimi vashës njato dy fjalë, se si i flet shpirti i shqiptarit shpirtit të shqiptarkës, dhe se si ja rrëfejn njeni-tjetrit mallin e djegur dhe mallin e fshetë me fjalë a me shenja karakteristike shqiptare, d.m.th., konform me zakonet dhe me moralitetin (Kuteli thotë “Ethikën”!?) e Kombit Shqiptar. Shka e ban aq plastike dhe aq shqiptare novelën e Ernest Koliqit asht njajo zotësi e tijë me i këputë intimitetet ma të fshehta e ma t’imëta nga zemra e Shqiptarit dhe me i paraqitë – në të folme e sjellje të personave protagoniste – fare gjallë, fare dukshëm dhe fare dëgjueshëm. Pos kësaj: sa probleme të shpirtit shqiptar dhe sa idena karakteristike nga jeta dhe botëshikimet e Kombit tonë vlojnë nër ato novela; po njashtu si vlojnë edhe nër veprat e Fishtës, Logorit, Asdrenit, Prendushit, Çajupit, Asllanit, Mjedës etj.! – Kombi ynë asht ndoshta nër ma filozofët, nër ma të pastërt, nër ma fisnikët, nër ma burrat, nër ma heroikët dhe nër ma tragjikët dhe dramatikët e botës (po flasim për shqiptarët e vërtetë të maleve e fshateve dhe jo orjentalët e qyteteve!); kemi nga jeta dhe nga goja e njatij kombi kallxime, kujtime, amanete, përcaktime botëkuptimi dhe fjalë kristaline mendimtare… ku secila prej tyne do të mjaftonte si motiv dhe si shkëndijë nëshpirtnuese për krjimin e një vepre artistike. Pos kësajë: Besa! Nderi! Burrnija! Miku! Gjaku! Grabitja! Preja! Prita! Fisi! Bajraku! Kanunet! Kuvendet! Pleqsija! Soduemja! Vrasa! Ndorja! Kushtrimi!… çë pamje vigane-dramatike!… çë përfytyrime Shakespeare – janë!!… Nga të gjitha këto s’ka asnjë iskër nër vjershat e Lasgushit! – Mirë, e marrim se Lasgushi nuk ka dell për koncepcjone dramatike-heroike e se Muza e tijë vepron ma fort nër sfera idilike-epike-lyrike! Por: a thue se nuk punon Muza Shqiptare edhe nër këto sfera? -Shifni do novela të Koliqit, shifni Hanko Hallën e Asllanit, shifni do përshkrime psyhologjike sublime nër vjershat e Prendushit etj., etj., ku asht zanë, si me thanë, në rrjetë jeta e përditshme e Shqiptarit: plot intimitete të kandshme shtëpijake, plot ngrohtësi atmosfere familjare, plot imtime e cikrime shpirtnore, plot mundime dhe heroizma të ditës, por edhe plot gëzime dhe humore shelbuese të një shpirti ngadhnimtar. T’ashtuquejtunit intelektuala dhe enciklopedista të kafehaneve e kan zakon me e përbuzë dhe me e shikue me një sy njerk poezinë popullore shqiptare, në të cilën nuk shofin tjetër veç se disa vjersha epike stereotype me pak e aspak ndryshime. Por të merrshin pakëz mundim ata orjentala,pardon: okcidentala të kafehaneve tona dhe t’i vërejshin sado përzgriptas faqet e Hyllit të Dritës, të Lekës, të do kalendarëve të vjetër, të Hahn-it, të Dozon-it, të Thimi Mitkos, të Kangëve Popullore, të Visarit Kombëtar, makare edhe të Valëve të Detit etj., por sidomos po të kishin haber mbi do kangë dashunore të popullit të mbledhuna nga njeni a tjetri (bj.fj. E.Koliqi!)… do të çuditeshin (engjikllopedistat e Larousse-it) mbi gjithë atë pasuni vjershash e kallximesh erotike, idilike dhe baladeske, të pashoqe në literaturën e shkrueme të Kombit tonë. Sepse shka bje në sy nër njato vjershnime të popullit jan sidomos hollsija e shprehjeve, pastrija e ndjenjave, fellsija e mendimeve, dhe trupsimi (plasticiteti) i paraqitjeve, dhe të gjitha këto së bashku të kallxueme ashtu pa të keq, pa tërtevërte, por me fjalë të thjeshta, të gjalla e qind-për-qind shqiptare. Dhe shka asht edhe ma tepër: njato poezi popullore vlon plot rreze djelli dhe xhixhillime hyjsh të një humori qiellor. Shqiptari i vërtetë, si filozof që asht nga natyra, nuk u pëmbyt fare nga hiejet e randa heroike – tragjike – dramatike të jetës së vet, por e pushtoj dhe e pushton edhe sot njatë jetë të vrantë me njenën anë nëpër mendime të fella e kanune gjeniale, dhe më tjetrën (anë) me një humor djellor dhe me një buzëqeshje të kënaqshme dhe fisnike. Njaj humor i thjeshtë dhe fisnik i dallon si qiellin me tokën burrat e vërtetë shqiptarë dhe gratë e vërteta fisnike nga grindavecarët tutankamona të kafehaneve dhe morracaket kukuvajka të gjyteteve tona. Sepse, si tha Goethe-ja, humori i vërtetë asht karakteristika e një shpirti të madh dhe heroik (shif Grekët e Vjetër!). “Der humor sieht hinter dem Zufall das Schicksal. Er verknüpft Endliches mit dem Unendlichen, und lehrt, wie man mit einem Lächeln das Schicksal besiegen kann”(Dessoir, Ästhetik, p.170). Dhe njaj humor çlirimtar dhe shelbues shifet, si thamë, sidomos nër vjershnime dhe kallxime popullore, shifet edhe nër vallet e këndueme dhe të këcyeme të popullit, dëgjohet nër festa e argtime të fshateve e të maleve nga kangët e bejtaxhinjve të mirënjoftunë… por aj humor vezllon e xhixhillon aty e këtu edhe te Naim Frashëri, te Asdreni, te Çajupi, të Loni Logori, te Ali Asllani, te Prendushi, te Koliqi etj., e sidomos te tre bejtaxhijt e kalemit: Lazër Shantoja, F.Noli dhe Gj.Fishta (me gjithë që këta të tre e përvetojn tepër shpesh humorin e vet në një sarkazëm therrëse-përmbytëse apor nër parodina e forma të ndryshme burleske-groteske!)… Sidoqoftë, edhe nga këto të gjitha nuk shifet asnjë iskër nër veprat e Lasgushit!…
Selam Musa Salaria- Histori në vargje
Novruz Xh. Shehu*/
-1-
Kronikë:
Selam Musai lindi në maj të vitit 186O,në Salari. Gjyshi i tij Çarçan Hasanaj ka punuar në stafin e Ali Pashës dhe në tetor të vitit 1809 mori pjesë në pritjen e lordit e poetit Xhorxh Gordon Bajroni si edhe lordit e studjuesit Hobhausen, në sarajet në kalanë e Tepelenës. I ati, Musai, shtoi blegtorinë duke arritur të bëhet ndër fermerët më të dëgjuar në krahinë.
*
Selam Musai
ishte një njeri i thjeshtë
si dhe Bolivari,
Që s’ecte mes pyjeve, por mes maleve,
Me hartën e yjeve zbulonte rrënjët,
Emrat e lumenjëve e të luginave,
që përgjonin
Veshur me jelekë si zonja të rënda.
Kish bruc të zi e gunë të bardhë
Selam Musa Salaria,
Që i përdorte sipas çastit, stinës
Dhe mënyrës së ecjes,
Sipas vendit, ku duhej të mbrrinte
Mbasi i kish hequr prej qafeje ëndrrat,
Kur ecte përmbi kal,
300 mushka e pela ergjele, të tij
,hingëllinin
E iknin vrik në drejtime të ndryshme,
3OOO dele, të tij, linin barin pa e prekur
E 3OOO qingja për të i faleshin Diellit.
Ish trim si ai, që se njihte për Zonjë vdekjen,
Që fliste pak me zërin si tingëllimë uji
Të rënë në lartësi nga rivierat,
Që fjalëm e kish të rëndë si palla
E pallën të lehtë sa ajri i maleve,
Trup mesatar, i shëndetshëm, i ngjeshur,
Me fytyrë të veshur me purpurin e Hënës,
Sytë larg i shikonin dhe përfshinin
E mbanin peng me forcën e tyre
Këdo që shihte me kujdesin e trimit,
Dhe vet gjarprin e bënte të hutohej.
-2-
Kronikë:
Selam Musai ,kur vije,
Kali i kuq e guna çile…
*
Kali i Selam Musait ish plotërisht i kuq,
Kish përmasën e zjarrit duke ecur,
Kish yzengji floriri që e njoftonin tek ijet,
Për t’u nisur vrik të linte mbrapa erën
Duke ruajtur tek frerët kodin e fluturimit,
Ishte kal që ushqehej me bar trefletësh,
Ku magjia e diellit i futej në arterie,
Pinte ujë nga burime të pakta
Ku bora e paqtë shtrydhte vetveten
Me ngadalësinë e hijes rreth pemës,
Era ja krihte shpatullat
E në jele shtatë këmborëza argjendi
Këndonin simfonitë e maleve ,
Që zgjoheshin vetëm gjatë fluturimit,
E që vetëm kalëruesi dinte ta kuptonte,
Kali i Selam Musait e njihte egërsirën
Tre male larg dhe armikun e zbulonte
Me anën e flegrës tek dredhi e shtigjeve,
Tre herë godiste me këmbë të njoftonte
Me alfabetin që e dinin ata dhe malet,
E ,kur rrihte tokën tre herë me thundër,
Kryet ngrinte duke futur tek sytë
Gurët e kufijve dhe pemët aty këtu,
Që ruanin vetminë dhe pllakat e gurta
Të përfshira nga gishtat e rrënjëve…,
Kur lëvizte pak qafën e krifën e jeleve
Pritej një vendim i rëndësishëm,
Guna e Selamit kthehej në mjegull
E njësh me të, në shpend transformohej
Kalëruesi, që mbërthente habinë
e kalimtarëve.
Kali e kish emrin Binok
e i flitej si njeriut,
Por s’pranonte fyerje si njeriu,
Gjithë detyrat i dinte
Si besimtarët e zellshëm
Që dinë 114 syret e Kuranit…
-3-
Selam Musa Salaria
Kish dy kobure argjendi
Që i mbante në brez,
Në syrin e silasë,
Kish hanxhar të mprehur,
Që e mbante në brez
si dhe armët,
Në jelekun e qëndisur,
dy zogj ,që putheshin,
dialogonin për vënde,
që nuk i njihnin…
Ballin e kish te gjerë e të zbuluar,
Festja e gjatë ja mbulonte flokët,
Mustaqet i shkonin gjer
tek mes i faqeve
Dhe ashtu burrë i bëshëm
Në sytë e blujtë i mbante
katër stinët,
Gunën e mbante në sup të djathtë,
Tirqet, të qëndisura me kujdesin
e dallandysheve,
I shtërngonin pulpët,
Dy zjarre të vegjël i ndizeshin
Në këpucët e lëkurta,
E dyzetë palë i hapte fustanella.
Fustanella ishte e bardhë
Dhe kur i përhapej kalit
përmbi shpatulla,
Shqiponja shihte aty vetvete.
Në dyzetë fletët e fustanellës
Ishin dyzetë mesazhe të të vdekurve
Që s’treteshin sa të shihnin
të paprekura
Lirinë dhe kufijtë e këtyre anëve,
Tek fustanella
Ishin këngët, që deshifroheshin
Në vallet e dasmave e të betejave,
Ku palët bëheshin flatra
Dhe matnin hapat e Diellit.
Në dyzet palët e fustanellës
Dyzetë zonja kishin lënë
Gjurmët e gishtave e të gjinjëve,
Tingujt e këngëve e të legjendave
Të ruajtura nga kujtesa e dëborës,
SALARIA – faqe mw vete
-1-
Kronikë:
O dielli proto kur bie?
Në male të salarie…
*
Salaria është fshati,
Ku dielli lind më parë se në çdo mal tjetër,
Është një fshat që mediton
Mes dy maleve bodigardë,
Të veshur me kostume guri e të vrërët,
Hija e një manastiri endet
tek “Qafa e Kreshmës”
Nga sheh prej andej mëhallat,
në të dy anët e përroit
Me shtëpi të mermerta e kasketa të pllakta,
Burimet u lajnë mëngët e këmishëve
Të dy maleve e korijeve anash.
Nëç’do faqe mali ka korije,
Panja, lisa, kumbulla të egëra
E dëllinja, që mbahen
heroikisht tek gurët.
“Hunda e Gjatë” dhe “Guri Vedrës”
Njëri-tjetrin shikojnë,
Si dy sy të grijtë rrinë pranë korijeve,
Vëzhgojnë ditët me pak diell
E netët me pak yje në qiellin e pakët,
Zogu Gjon e Kali i Qyqes
Kërkojnë njeri-tjetrin:
Nga Krorëza
Gjer në Qëngjërz,
Nga Arat e Golashit
E deri tek Shesh i Arrave,
Nga shpella e Kuqe
E deri tek kroi Dedë GJonit,
Nga vilat e Revajve
E deri tek Sheshi i Skelës…
-2-
KRONIKË:
Fshati i Salarisë i përket rrethit të Tepelenës. Është vendbanim i hershëm i quajtur fillimisht Katund, që nga rruga e vjetër prej shpellës së Kërçane deri në lagjen Elezaj.Banorët mendohet të kenë ardhur aty nga Hora,qtet I lashtë ilir në këmbët e maleve,në fushën e fshatit Dukaj.Mbas Katundit të hershëm,banorët janë shpërndarë nëpër lagjet Allkush,Mesas,Deliaj,Elezaj.Fshati më von ka marrë emrin Istarixh deri në shekullin e XVI-të.Më vonë,fshati është quajtur Salari (Nga turqishtja:edhjeta e kashtës}.Në vitin I93 u quajt “Shpai” me vendim parlamenti.
Në vitin 1507,në dokumentet e kohës,Istarixhi (Salaria)përmëndet si fshat rrebel e kyengritës.
Gjetje arkelogjike ka patur në Sheshin e Arrave,ku janë zbuluar monedha,varre kolektive,qeramika etj.Rruga e herëshme në Sheshin e Skelës,ka vlera të veçanta.
Vende të kulteve të fesë kristiane:Dy kasha tek Sheshi i Arrave.Egziston gojëdhana e një manastiri në Qafën
E Kreshës(nga fjala Kreshmë).dhe aktualisht po zbulohen mure të lasht.
Vende të kulteve të fesë islame:xhamia në qëndër,teqeja e Sheh Muhametit,në Totaj,teqeja e Sheh Hajros në Elezaj,mekami në Kreshë,mekami ne Deliaj.Ka patur disa kube karakteristike si ajo e Peltekut,tek Qafa e Xhamisë,një kube gjashtëkëndëshe në Deliaj dhe një kube shumëkëndore përtej përroit,1oo metra larg shpellave të Skëndere,tek zalli.Nuk dihet nëse janë kulte të feve apo varre personash të periudhave të herëshme.
Emigraconi:në Turqi,Amerikë,Greqi,Itali,Rumeli.
Shkolla e parë shqipe është hapur në vitin 1917 memësues Mustafa Llaka e më vonë nga Qazim Dervishi.Para shpalljes së pavarësisë ,ka patur shkollë turke.
Që nga viti 1992 bën pjesë në komunën Qëndër. 1)
1)- (Marrë nga Enciklopedia e Tepelenës, N.Xh.Shehu, 2006, f.583,584.)
KRONIKË:
1-
JEMEN 1881 – 1887
Jemeni ndodhet në Azinë jugperëndimore,në pjesën më jugore të Gadishullit arabik.Shumica e terenit është malor ose skretëtirë dhe një pjesë e vogël në bregdet.
Territori i Jemenit,në vitin I517 u pushtua nga Perandoria Osmane.Pjesa jugore e vendit u pushtua nga Britania në vitin 1938.Jemeni I veriut fitoi pavarësinë nga Turqia në vitin 1918,ndërsa nga Britania në vitin 1967.
Ng viti 1881 deri në vitin 1887,Selam Musai kreu shërbimn ushtark në ushtrinë turke në Jemen, ku u pais me aftësitë luftëtarit dhe të drejtuesit ushtarak.(2)
– ( 2 ) –Nga “Enciklopedia e gjeografisë së Botës”-Vladimir Zoto,2010,f.1o3,”Selam Musai”,f.8,1980 botim i Muzeut Historik Tepelenë,”Selam Musa Salaria”,F.11-13,Xhafer Matuka,1975,F.8-12.
*
Koloni e Turqisë ky Jemeni,
Si dhe Shqipërinë,
Pushtuesit e shkallmojnë,
Ushtar në ushtrinë turke,
Me armë në krah, Selam Musai
Aerobi bën me plumbat,
Stërvitet të vras
Por askujt s’ja nis plumbin ,
Fisniku jetës ja di vlerën
E vdekjen se kursen
vetëm kur duhet.
-2-
Mëngjez:
Në provë trimërie,
Në vrap e kap drerin
E malit i ngjitet,
Një vajzë jemenase
Në gjuhën e përbotëshme:
– Merrëm si drerin! – i thotë.
Qëndron Selami
“Ik!” – i thotë drerit,
E vajzës i kthehet,
Në sy e vëzhgon
Trimi i largët
E syri detin i krijoi,
Detin, ku çajnë anijet,
Qiellin, ku çajnë zogjtë,
Zemrat, ku çajnë tingujt:
-Vajzë e mirë e Jemenit!
Perçja aspak nuk të mbulon
Shtatin dhe bukurinë ,
Aty trëndafilat çelin
E në kraharor
Dielli zjarrin të ka ndezur,
Por unë në Shqipëri
Kam një vajzë që më flet
Nga një yll i përbashkët,
Yllin shohim të dy
E me të dërgojmë
Dashurinë dhe merakun,
Ti yll je vërtet
Por jo për qiellin tim
Vajza yll e Jemenit…
Sytë me lotë iu mbushën
Vajzës drenushë:
-Të më puthësh dua!…
Ju afrua dhe në ballë e puthi
Selami, trim i largët,
Atje ku, në vendlindje,
puthin vetëm motrën,
Orën prej floriri
Selami nxorri nga gjiri:
-Merre dhe shihe, – i tha,
Se si koha ikën
E zjarrtë sa e akullt…
-Kujtomë !
Pëshpëriti vajza
Me pëshpërimën e erës,
-Do të të kujtoj,
Sa të shkoj në Salari.
Pëshpëriti Selami
Me pëshpërimën e gjirit:
-Për ty do të falem
Si për Diellin,
Dhe gruas time,Dylbës, (3)
Për ty do t’i tregoj…
Pëshpëritën njëherësh
Gjithë gjethet e pyllit,
Zogjtë u puthën pa u fshehur,
Zili e patën atë cift të bukur,
Zili e patën
E gjatë për ta kënduan
(3)-Dylba ishte gruaja e parë Selam Musait,me të cilën u martua një vit para se të nisej për në Jemen
3-
Arma dhe dashuria
Kryetrim e bëjnë trimin,
Kryetrim në Jemen
u bë Selam Musai,
Qindra metra larg
Në sy godiste skifterin,
Grada trimërie
ja zbukuruan supet,
Emër i dha armës,
Në vëndet e armëve,
Selam Musa Salaria,
Emër i dha bukurisë
Me shtatin si pemë,
Që i jep pushtet gurit,
Emër i dha Dashurisë,
Këtë yjet ende e tregojnë
Ndërsa rrinë
Me vetminë e largët.
NË SALARI
*
Bimbash u kthye
Selami në vendlindje,
Me armën luante
si me erën,
Pas deleve e pelave,
Me kal ngjiste malet,
Me kal me yzengji
E me mamuze floriri.
*
Shtëpi dy katëshe,
Me mure të larta prej gurësh
të skalitur,
ngriti mes fshatit,
Porta e jeshiltë,
Prej druri pishe,
Vazhdimisht rrinte hapur,
C’do natë aty
Ktheheshin kalimtarët
Ushqeheshin e flinin,
Se shtëpia është e Zotit
Dhe e mikut-thosh Selami
E urdhër jepte të zbatohej.
Aty ktheheshin kaçakët
Me armë ne supe,
Me kobure e thika te ijët
Aty mblidheshin
çerçiz e Bajo Topulli,
Nazif Hdëri e Hito Emini
Sali Butka ,Namik Delvina
E burra të mëdhenjë,
Gurë, që mbanin
themelet e kombeve,
Burra që se njihnin vdekjen
Aty vinin
E perandorinë kërkonin
Ta vinin nën këmbë,
E ta largonin tutje.
Kronikë: FAQE ME VETE
Selam Musai ,që në vitete e para të shekullit të XX-të ngriti çetën e tij dhe krijoi lidhje me përsonalitete të luftës patriotike kundërTurqisë në të gjithë Shqipërin e Jugut:Sali Butka,Cerçiz e Bajo Topulli,MihalGrameno,Zeman Mashkullora,Namik Delvina,Ibrahim Hoxha,Nazif Hadëri,Demo Emini,Musa Demi,Veip Runa,Shaqo Buxo etj. Në vitin 1908 merr pjesë në varrimin e Hajredin Tremishtit në Gjirokastër.Mbështeti kuvendin e madh ,në Manastirin e Cepos,nga ku në 8 korrik 1911 i bëhet memoradum shtetit ottoman të lejonte lirinë e plotë të shkollës shqipe etj.Kreu disa beteja kundër garnizneve turke dhe u njoh si burrë i armës dhe mendimit, që dinte t’ja përkushtonte me dinjitet Lirisë.
Në tetor të vitit 1912 deri në mars 1913,shqiptqrët mbështesin ushtrinë turke në luftë kundër synimeve asimiluese të Greqisë në Shqipërinë e Jugut.Jemi në një periudhë kur në Ballkan ishte krijuar aleanca në luftë kundër perandorisë turke.Por ndërsa Turqia ishte në gërrhamat e fundit,rrezik real për asimilimin e Shqipërisë ishin Greqia në Jug e Serbia e Mali I Zi në Veri shtete të cilat në kuadrin e aleancës shkelnin me modelin”Kali I trojës” këtë marrëvëshje.Intelektualët shqiptarë organizuan dhe mbështetën pjesmarrjen e djemve shqiptarë në ushtrinë turke kundër ushtrisë greke,duke ngelur në Historinë e kombit një përpjekjebetejash të përmasave legjendare, ku u vranë disa qindr djem e që akoma,për paradox, nuk vlerësohen si dëshmorë.Selam Musai,ndërsa mëson se në ato beteja u vranë vetëm në një ditë shtatë vet nga Salaria,I drejtohet Ismail Qemalit me një letër,së bashku me tetë komandantë të tjërë I kërkojnë në 6 shkurt(Allaturka)të vitit 1913 t’ju jap pëlqimin të mbështesin këtë luftë.Mbas dy ditëve ,merret përgjigja positive prej Ismail Qemalit.Selam Musaie një grup komandantësh me 400 djem në çetat e tyre,u nisën rrufeshëm drejt Janinës.Komandant taborri ish Kalem Efendi Tepelena.(4)
(4)-Arkivi Qëndror Shtetëror
***
1913 – JANINË
Shkurt – Mars
Grekët si grekët, s’e lanë Kalin e Trojës,
Në barkun e tij u rritën grupe të mëdha shovene,
Demonë të egër rreth trojeve shqiptare,
Braktisën aleancën me shtetet e Ballkanit
Sa kundër turqëve
Po aq, kundër shqiptarëve qëllojnë,
Grihet nga gjylet ajri i luginave,
Mjegulla përzihet e nxihet
Me tymin e barutit,
Treqind topa një të shtirë
Treqind topa me zinxhirë të lidhur,
Treqind djem u hidhen përsipër
Mish mbi hekur e hekur mbi gjirin e njeriut.
Bizhani përmbi Janinë mbulohet nga flakët,
Nëpër dyer trokasin gjylet e nëpër ajër
Britmat shkruajnë këngët
Që mbartin të vrarët kundër grekërve,
Selam Musai hedh përpara britmën:
“Përpara o djem!”
dhe djemtë me këmishë
fshijnë gjakun,
me fustanella mbulojnë
arkivolët e të vrarëve
dhe veç përpara nisen.
400 djem shqiptarë
Luajnë me vdekjen,
Thuajse një shpend me 400 flatra
Përfshin
Bizhanin me fluturimin e tij
E topat bën të heshtin,
Plumba në këmbën e majtë
Dhe në vetullën e djathtë
Bëjnë me plagë e gjak Selam Musain,
Hingëllin kali e shkrep gurët nën këmbë,
Bren mëgojzën e frerit
E trimat ndjejnë se diçka ka ndodhur,
Afrohen djemtë, por nga kali
Nuk zbret Selam Musai,
I bërë gjak e shkabë sulet tutje
Drejt topave,
që nuk këpusin dot zinxhirët,
Dhjetë djem bjenë njëherësh
Në krah të tij të bindur se e morën hakën
Dhe bën çfar’ duhet,
Njëqind grekër bjenë nga krahu tjetër,
Të tjerë shqiptarë vriten
E të tjerë grekër përplasen syshqyer
Saqë lodhen topat.
Gjylet ulërijnë për çfar’ ndodh
Këtu, në këtë cep të Ballkanit,
Ku s’nderojne grekët Homerin
E Sokratin aspak s’e dëgjojnë,
Selam Musai shkon sa në një anë
në anën tjetër,
Në këtë Vaterlo, ku përzihet gjaku
me gjakun
E mbreti grek s’di çfar t’ju thotë grekërve
e as Ballkanit e botës s’di ç’ti thotë.
Selam Musai me plagë i foli që nga Janina:
“Mos m’u fol djemve të tu
nga kabaret,
Mos m’i vre djemtë
për luftra të padrejta,
Në qafë s’ju bjemë,
Por se njohim mëshirën,
Tmerrin gjer në palcë dimë t’jua fusim,
Lakra u grijmë me thikat tona,
Kokat ua ngjisim në majat e hunjëve,
T’i njihni mirë kufijtë e të tjerëve.”
3OO topa heshtën
Në Bizhan të Janinës,
3OO nëna shkulën flokët
Në sokakët e Athinës,
Dodona pellazge aty u afrua,
Plagët i lidhi Selam Musait
Rregulloi të vrarët, i lau mirë e
U vendosi shamitë e kostumet sic duhet,
U thuri nga një varg kënge tek ballet…
*
KRONIKË:
Bizhani përmbi Janinë
Lidhur topat me zinxhirë,
300 topa një të shtirë,
*
Moj Salaria në grykë,
Shtatë mandata një ditë,
Shtatë mandata ç’u dhanë
*FAQE ME VETE
Tepelenë, 18 mars 1913
Mbas marrjes së fortesës së Janinës,
500 kalorës grekë
Trokuan me zjarr e hekur,
Zjarrin vunë në fshatra
e hekur në dyer,
Prenë ullinjtë të cilët
ranë duke i thyer degët
E duke çarë tokën nën vete
Me britmën e rrënjëve,
Vranë qetë tek mbarsnin arat
Në punën e madhërishme,
I vranë e i copëtuan
Duke ua thyer brirët
Që t’i fyenin dhe të vdekur,
U hoqën kekurat cezmave,
Ujin e ndytën me këmbët e kuajve,
U vunë zjarrin staneve
Delet të vdisnin
Prej urisë dhe etjes,
Xhamitë i prishën,
Teqetë i rrëzuan
Të mos të faleshin
E të mos komunikonin me Zotin
myslimanët,
Gurët ua vendosën nën këmbë,
Malet u përfshinë
nga ushtritë e tymnajës,
Në vajza të përdhunuara
u kthyen luginat,
Të quajturat “kompani të shenjta”greke
Kompani djajsh ishin e asgjë tjetër,
Kompani djajsh e kuaj të ardhur
Nga pabesia e shekujve,
*
Flamuri i Shqipërisë ulet
Tek qyteti i Tepelenës,
Komandanti grek Mavromihali
Mavrinë ka në themel të emrit
Zizërimë e ujit të dalë nga bimët
Tanimë i dalë nga shpirti i
Kalendave greke,
Kriminelë e hajdutë,
Egërsira vrasëse të fëmijëve dhe grave,
Nga burgjet i nxorrën
Të jepnin prova krimesh monstra
Mbi shqiptarët
Dhe të fitonin lirimin
në vend të dekoratave
*FAQE ME VETE
Mars 1914,
Gjer në Salari erdhën pushtuesit,
Shtëpitë dogjën në çdo fshat,
Muret rrëzuan me rropamë,
Tymi e ngjyrosi qiellin
Duke dhënë fytyrën e
ushtrive greke,
Kapnin njerëz krejt në punë të tyre
Gjymtyrët ua vendosnin mes gurëve
Dhe me gurë i thyenin,
Gratë shtatzana i qëllonin
Me shkelma e bajoneta,
Më jeta të vdiste
Më barkun eShqipërisë,
*
Qeveria e Vlorës ishte në pelena
E s’mund t’i dilte zot jetës
Dhe lirisë së banorëve,
Kushtrimin dha Selam Musai:
“Ja gjallë, ja vdekur,
Zjarrit me zjarr,
Hekurit me hekur,
Gjoksit me gjoks,
Thikës me thikë,
Pabesisë me gjykim
Që di t’a jap historia,
Foshnjat në djepa
Vetëm ne kërkojnë,
Jetën vetëm Zoti
mund të na i marrë
Lirinë e fitojnë,
Ata që e duan,
Lirinë e fitojnë ,
Ata që e ushqejnë,
Dielli dhe Nderi,
Pa Lirinë nuk jetojnë,
Dielli dhe Nderi
Pa Lirinë vetëm vdesin,
Ku gjaku nuk kursehet,
Dielli dhe Nderi
Atje është,
Djem, të gjallë t’i zëmë
T’a shqyejmë të gjallë
Këdo që prek Lirinë,
Çfar’ nuk e zëmë me plumba
Me këmbë t’a zëmë,
Vetëm Lirisë t’i falemi,
Nderit dhe Diellit.
Djem, me ne është Zoti!”
*FAQE ME VETE
GRIBË- SALARI
Një uturimë të pa anë,
Tërhoqi gryka e përroit,
Uturimë e britma,
Britma kushtrimi,
Britma lufte,
Që mund të kuptohen
Vetëm prej atyre, që shohin
Sesi shtëpitë u digjen,
Sesi gratë u tmerrohen
Dhe pranvera nuk guxon të afrohet.
Shqiptarë,gurë,male
Dhe thirrja:
“Ja liri, ja vdekje”
*
Ndihmomë o Zot të tregoj
Se ç’ndodhi në Malin e Gribës:
Trup me trup e ball me ballë
Me gurë e armë, me hanxharë e thika
Nis korrja jo e grurit,
Por e njeriut,
Gjaku kthehet në tablotë e Gojas
Me fytyrë nga qielli,
Dielli mbulon fytyrën
Me mëngët e tymit,
Që djegin fshatrat,
Skifterët largohen marramëdthi
E shpendët ndërrojnë
Marramëndthi banimin,
Britma e thirrje për sulm
Nga të dyja frontet
(grekë e shqiptarë),
Kërkesa për ndihmë
Amanete për familjet,
Aty në malin e Gribës
Ali Rakip Llaka
Krah i djathtë i Selam Musait
Kaloi përmasat e fuqisë së njeriut,
Shtatë grekër i shtriu
Një nga një
Me fytyrë nga gurët,
Me shkelma ua prishi
Bukurinë e fytyrës
Dhe nga Zoti u kthye
“Fali!…”
Mandej,
(Zot nëm fuqinë të përshkruaj)
Kapiteni grek doli
Nga gurët, ku ish fshehur,
Të mos të linte
Të fyheshin ushtarët
Dhe lavdia greke,
Ali Rakip Llaka
Ballë-përballë i doli,
Të mos të fyhej lavdia shqiptare
Dhe nisi luftimi trupash,
U qëlluan me thika njëherësh,
U përgjakën
U qëlluan me grushta
E krahët hapi sejcili si ganxha,
T’a mbërthente tjetrin,
Të dy u mbërthyen, por asnjëri
S’ja vendosi shpatullat tokës,
Me armë qëlluan,
Njeri-tjetrin e shpuan
Dy kapedanë betejash
Mbushur gjak qëllonin,
Mbushur gjak
Shihnin njëri-tjetrin
Dhe s’binin,
Tre plumba mori në gjoks
Sejcili nga kapedanët
E të dy ranë
Me fytyrë nga njëri-tjetri.
Atje ne Malin e Gribës,
Dy kapedanë trima,
Që s’kishin frikë vdekjen,
Vdekja i bashkoi.
*
Homeri shqeu sytë
E s’dinte çfar’ të shkruante,
Naim Frashëri s’dinte se çfar’ të bënte
me poemën
“Dashuria e vërtetë e shqiptarëve”
Homeri e Naimi s’dinin
Çfar’ t’i thoshnin njëri-tjetrit,
Erdhi pranë Selam Musai,
U ul dhe puthi në ballë Ali Rakipin,
nga kapiteni grek
ktheu sytë
duke mërmëritur:
“Trim o trim mbi trima,
Trimërinë s’ta fshehin dot malet
Dhe unë gjithashtu s’ta fsheh,
Por jo duke prekur lirinë e tjetrit…”
Shikoi gjatë Selam Musa Salaria
Dhe u dha urdhër trimave:
“Varroseni dhe kapitenin grek ,
Ishte trim dhe trimat nderohen
*
Kronikë:
Ali Rakipi me nam,
Ball’ për ball’ me kapedanë,
Flakë për flakë ç’ja dhanë…
*
28 -29 PRILL 1914 FAQE ME VETE
Kompanitë e shenjta greke,
Kompanitë e djajve,
Burrat e fshatit Hormovë
E burra e djem e gra
nga fshatra të tjerë të
Tepelenës
I thirrën për mbledhje paqeje
Në Kishën e Kodrës…
Prilli nxiste gjethet e lulet
Në perandorinë e limfës,
Era bletëve u afronte polenin
Nga qindra kilometra larg,
Grekët endnin drunjtë e kalit
Në muret e kishës
E u shkelnin syrin
Perëndive greke,
Shqiptarët nuk mund
Të mos të vinin
Në një faltore të Zotit,
Shqiptarët nuk mund të dyshonin
Asgjë të pabesë,
Shqiptarët nuk mund
të mos të vinin
Në emër të miqësisë
Në një faltore,
Por dielli,
Që i njihte pabesitë greke
Nuk dinte se si të njoftonte shqiptarët
Dhe zvarrisi misionin,
Nuk dinte se si t’i njoftonte dhe u vesh
Me tymin, që lëshonin ngado
Kompanitë “e shenjta” greke,
Qëndroi galuç në udhëtimin e tij
Dielli, zoti i universit,
Që duhej të ngrohte njësoj
pabesitë e krimet,
Dielli fytyrën përplasi
Me trishtim
Mbi valët e Drinosit dhe u mbajt pak
Në supin e Golikut,
Se vetem shenjt nuk ishin:
Të ardhurit në kishë
Një nga një i lidhën djajtë
në anekset e faljes,
Me thikë në shpinë
Qëllonte njëri satana
Dhe me thikë në fyt godiste tjetri,
Me vare në kokë godiste njëri
E me thikë u çante zorrët tjetri
Dhe thërriste tërë buzëqeshje tjetrin,
Mandej u shqyenin kraharorët
E zemrat e mushkritë
Ua hidhnin veças.
217 burra e djem
I therën në Kishën e Kodrës,
E kisha u kthye në kasaphanë.
*
Zot dhe sot s’kërkohet falje
Për këtë fyerje të zotit
Të besës e të njeriut,
Dhe sot shpirtrat
Enden përmbi Drino
Dhe Vjosa i ndihmon
Të lajnë gjakun që u rrjedh
Për njëqind vite.
Atëhere Homeri vuri dy grushtat
Në konkava
Dhe shkuli flokët,
Krishti nuk pranoi
Të zbriste nga gozhdët
Dhe “ Fali o Zot…”
Nuk mundi të mërmëriste,
Zoti nuk foli!
*
Kronikë:
Gratë e Kurveleshit
Me foshnja në dorë,
Qaj moj Shqipëri
E ulërij e gjorë!
*
2OO e ca burra
U therën në Hormovë:
Gra
Foshnja
Shqipëri
E gjorë…
*
Një djalë që mbeti
Me thikë në dorë,
Thika me gjak lyer
U nis vrap në Vlorë…
*
Një djalë
Me thikë
Me gjak
Në Vlorë…
Një djalë mbeti,
Një thikë mbeti,
Një ulërimë mbeti,
Një britmë e stërgjatë mbeti,
Maratonomaku
Nëpër malet e Shqipërisë mbeti
Duke hipur në kuajt e mjegullës
E duke nxituar të njoftonte
Tërë kontinentet
Të shqyenin qepenat e selive…
*
Kronikë:
“Disa ditë mbasi mbërrita në Tepelenë, më 14 maj1914, unë vizitova fshatin Kodër, shoqëruar nga doktori De Groot.
Gjithkund nëpër fshat, ajri ish molepsur prej kërmave të lopëve, të deleve, të bagëtive e të tjera, që qenë të tëra në gjëndje të llahtarshme kalbëzimi.
Në jug të fshatit gjëndej një kishë e vogël, e cila pa asnjë dyshim ish përdorur si burg… Mjeku vërtetoi aty praninë e copave të truve të njerëzve…
Prapa kishës, kishin gërmuar një gropë të madhe dhe nën shtresën e hollë të rërës, mund të dalloheshin lehtësisht trajtat e trupave njerëzorë.
Përpara kishës, pak më poshtë, mund të shquheshin po ashtu disa kufoma në një gropë të vogël.
…Tamam nën pemë shiheshin gjurmët e një pellgu gjaku.
Rreth kësaj peme, në një largësi prej pesëdhjetë metrash, ne kontrolluam tri gropa të mëdha si dhe një më të vogël. Në njërën prej gropave të mëdha ne pamë kufomën e një gruaje pa kokë.
Më I5 maj, një numër i madh arixhinjsh filloi këtë punë të përzishme.
Po atë ditë, komisioni hetimor, vizitoi fshatin Kodër. Ai gjeti tamam siç është përmëndur më lart. Gropat e tjera përmbanin sipas radhës: 34 (tridhjetëekatër), 2 (dy),19 (nëntëmbëdhjetë), 20 (njëzetë) dhe 20 (njëzetë) kufoma njerëzish.
Gjeneral Lejtnant Dever, Kapiteni C.De Longh, toger Meleq Frashëri, Mjeku Major F.De Groot” (5)
(5) (Marrë nga studimi I Mitat Frashërit botuar në vitin 1915 në Sofje)
*
Ismail Bej Vlora
Thirri burrat e diplomacive,
Selam Musa Salaria thirri
Djemtë e armëve,
Ashtu në kalin e kuq
Me gunën në njërin sup
E me pushkën në tjetrin,
Me dy koburet e argjendëta
në të dy ijet
E me dy thika të mprehura,
që vetëtinin,
Krehu me dorë flokët
pak të zbardhur
Thuajse kërkonte t’i shkulte,
Rrahu ballin si t’i thërriste arsyes
Se çfar’ mund të bënte.
Nuk flitej dot më, si për gjithë luftrat,
Dhimbja shqyente brigjet,
Detet Jon e Adriatik
Sterronin e ktheheshin në dhimbje.
Lajmi përfshiu Shqipërinë
Dhe tundi, që të zgjonte,
Kontinentet,
Selitë e diplomatëve
Gëlltisnin habinë
Duke shtyrë me seks e verë
Kohën e tmerrit,
Selam Musai,
Shikoi me tërë stuhinë e botës
Dhe thirri :
“Djem dhe të vdekur
Të vemi në Lekël,
Dhe të vdekur
Në Labovë,
Dhe të vdekur të shkojmë
Atje ku duhet!
Atë që grekut s’ja mësoi historia
T’ja mësojë Shqipëria…!”
Dhe shpoi me mamuze kalin në brinjë,
Ngriti krahun e djathtë
E u hap pala e gjerë
E bardhë e fustanellës,
*
Kronikë:
Që në Lekël e Labovë,
Djemtë e Rrëzave ç’u hodhë,
– Kush u hodh
Proto në lumë?
-Selam Musai me gunë,
-Kush u hodh
Proto i pari?
-Selam Musa bajraktari…
*
Djem e burra e gra
Shtohen në rrugë e sipër,
Me kuaj e pa kuaj,
Me armë e pa armë
Të prirë nga: “O djem përpara!…”
4OO kalorës e në ballë Selam Musai,
Të tjerë shtohen nga fshati në fshat,
Askush s’kujtohet të numërojë,
Sejcili në peshore se ka vënë jetën
Askush nuk di nëse ka vdekje,
Të gjithë dinë se
në të pabesë janë vrarë
e shtëpitë u janë djegur,
Fëmijtë kanë frikë të rriten,
Korbat e tymit qiellin përfshijnë
“O djem përmbi ta!…”
Britma nuk është më britmë,
Por uragan,
Qindra njerëz thërrasin njëherësh
Duke ushqyer me gjak e betim
Brohoritjen:
Përparaaaa,
Aaaaaaaaaa!
“A”- ja e stërgjatë ishte sa vetë mallet:
Golik, Shëndëlli, Trebeshinë, Mali i Gjerë,
Gribë e Këndrevicë,
Sa vetë lumenjtë:
Vjosë, Drino, Bënçë
E Luftinjë,
që nxituan të njoftonin
Adriatikun …
Malet e lumenjtë
U shdërruan në njerëz,
Njerëzit në lumenj e male
U shndërruan.
“O djem përparaaaa,
Aaaaaaaaaaaaa!” UNIFORME ME TJETREN SIPER
Kompanitë satanike greke
Këtë britmë uragan
S’mund t’a mendonin,
Ndoshta ish mallkimi i Zotit
Që trondiste mal e gurë e drurë,
Menduan,
Noshta ishte britma e Ferrit
Zbritur befas
Në Lekël, pranë Kishës, ku i therën
Burrat si berrat…
*
Nisi lufta, që nuk dihej nëse ishte luftë,
Dhe nuk dihej nëse herë tjetër bota njerëzore
E kish kryer.
“Ti zëmë ta gjallë, ja të mos kthehemi!”
Bëri komandë Selam Musai
Dhe kali nisi hingëllimën,
Kuajt e tjerë gjithashtu shkrofëtinë
Dikush zbriste në këmbë me të tjerët
E ikte marramendthi vetëm të kapte
Grekët që që vetëm iknin
Në këmbë e në kuaj…
“O djem me dorë…!”
Dhe djemtë me dorë i kapnin,
I kapnin dhe s’i vrisnin në çast,
Me thika ua çanin zorrët
Dhe ashtu i linin të prisnin
Dënimin e Zotit.
Ku s’shkonte plumbi shkonte thika,
Ku s’shkonte fjala
Ganxhat e gishtave
U hidheshin në grykë
Dhe shtriheshin nëpër këmbë
Satanajtë.
“Mos i vrisni në çast,
Para vdekjes t’a marrin vesh
Se çfar’ është dhimbja…!”
Marramendthi ecën llahtara,
Selam Musai i kap jo pak prej tyre,
Kokat ua pret e ua vendos
Në shalë të kalit
E mandej i heq e ua vendos
Në degë të pemëve.
*
Një beteje të tillë nuk mund
T’a përshkruajnë poetët,
Vetëm kënga u mundua,
Por dhe ajo nuk arriti,
U përzjenë brimat,
Gjaku i të rënëve,
Vdekja u largua me tmerr
E Selam Musai
Luftonte me plagë
Në një anë të kraharorit.
Dikush i afrohet t’ia lidhë,
Ai i jep komandë të largohet:
“Luftëtari pa plagë është
si shqiponja pa flatra,
Burri pa plagë nuk mund
Të kuptohet,
Siç nuk mund të kuptohet dasma
Pa këngën,
Vazhdoni luftën!…”
*
Kronikë:
Kush njeh Selam Salarinë,
Hundëkuq vuri graminë…
*
Në Hundkuq për ditë të tëra
U vendos flamuri i kufirit
Dhe sërish për uxhum tjetër
U hodhën burrat e luftës,
Topat mbarteshin zvarrë
Nga grekët së bashku
Me të vrarët,
Mitrolozat e pushkët
Mbeteshin aty këtu
Si skelete pemësh,
Nëpër degë
Rrinin varur
Koka agresorësh
Dhe Kali Drunjtë
Trufullonte nëpër Kalenda.
*
Kronikë:
Në Labovë binte buria,
Të mbahet Kurveleshi,
Se vjen Selam Salaria,
Vjen për grekët si rrebeshi…
*
Trego o Muzë ç’u bë e ç’nuk u bë
Në pranverën e vitit 1914,
Ku pemët u mbushën gjak, si njerëzit,
E njerëzit, si pemët qëndruan
Lumi i Drinosit lante sa mundëte
Gjakun, që vinte nga të gjitha anët,
Gjaku përzihej e shkonte
Në laboratorin e stërmadh të detit,
Gjak shqiptarësh e grekësh
Rridhte, kur mund të mos të rrridhte,
Legjendat ngatërroheshin keqas
E mënçuria Helene
Kërkonte lavdinë e humbur.
Nga u nisën shkuan
Të ashtuquajturat “batalione të shënjta”,
Zoti i ndëshkoi jo pak për mashtrimin,
Për pabesinë, jo pak, i ndëshkoi
Hingëllinte kali Binok i Selam Salarisë,
Hingëllinte dhe burrin e luftrave,
Mbushur plagë e kengë
Luginë më luginë e fshat më fshat
e shpinte.
***
INTERMEXO – FAQE ME VETE
Ndodhi e çfar’ nuk ndodhi
në ato vite:
Një vajzë të bukur greke,
Dashuroi djali nga Tepelena ,
Katerina quhej vajza,
Me sy sa shihte,
Lulet i çelnin petalet
Dhe këngët nëpër buzë
Mbinin vetiu,
Kur fliste ajo,
Fjalërimet e të gjitha burimeve
Ndiheshin aty pranë,
Kur buzëqeshte ajo,
Edhe natë të ishte,
Zbardhte dita
Dhe në gjoks
i flinin dy qingja të vegjël,
ku pranë rrinin e preheshin
të gjithë ëngjëjt…
U deshën, shumë u deshën
Me djalin Arian nga Tepelena
E të dy u bënë një në viset greke,
U bënë një
Dhe hipën të dy
Në kalin veri,
I cili zjarrin u vinte kufijve
Në ecje e sipër,
Ariani, gjakariani kishte,
Dy plagë kish marrë në Luftë me grekët,
Dy zambakë i kishin mbirë tek llërët,
Buzët aty ja vendoste
Vajza e bukur e Greqisë…
*
Fjalë i dërgoi Selam Musait
Ariani, trimi mbi trima,
Sa azgan, po aq i përmbajtur:
-Dua të më presësh, Selam Agai,
Nuk bëj dot hap më tej
Pa fjalën tënde…
…E priti në Odanë e miqve
Selam Musa Salaria…
Kafe në sini floriri afruan
Por në vend e la kafen djali,
Filxhanin nuk e preku:
-S’e prek kafenë
pa marrë fjalë tënde!
-Urdhëro bir…
Mori frymë e fjalën nisi Ariani
Trim mbi trima,
I bukur e i shkathët:
-Një vajzë kam njohur
Prej dy viteve,…
E shikoi Selami sy më sy:
-Urdhëro bir,
Çfar’ të duhet nga unë,
Thuaji të tëra fjalët
Të marrë fytyrë kuptimi,
Në të duhen armë, i ke varur,
Nëse të duhen trima
Të vendosësh në vend nderin,
T’i thërras e në këmbë
i ke djemtë,
Nëse të duhet pasuri, më thuaj,
Në krah më ke
Si të jem ati i yt…
Po sy më sy e shikoi Ariani:
-Asgjë nga këto,
Selam Agai, nuk dua,
As armë, as trima, as pasuri
Nuk më duhen,
Një fjalë tëndja më duhet…
Selam Musai rëndë shikoi
E rëndë nisi që të vazhdonte:
-Një fjalë, po çfar’ fjale mor trim,
Se fjala është
Më e rëndë se malet,
Që rrethojnë shtëpitë e gurta
Të këtij fshati,
Është më e shpejtë
Se zogjtë
Që matin këtu fluturimin,
Është trime
Dhe bën hatanë
Më shumë se armët e varura,
Është e rëndë
Sa gjithë pllakat
E varreve që mbajnë
Amanetet e të vdekurve…
Çfar’ është kjo fjalë
Bir, që kaq shumë të duhet
E që trimin e bën të mendohet?
S’i uli sytë Ariani:
-Një vajzë greke dua, Selam Agai,
Një vajzë që shumë e desha
e më deshi,
Atje ku bëheshin luftrat
Tek të afërmit kish ardhur, e njoha
Dhe për jetë u deshëm…
-Vajzë greke?!…
-Po, në vithe të kalit e kam marrë,
Në Damës e kam prurë…
Në djersë u mbush balli i Selamit,
Siç mbushet shpati i malit
Nga uji i dëborës,
Të rënët e ndjenin aty ku ishin,
Se varret janë varre
Dhe ata gjykojnë,
Gjykimi i tyre e mban njeriun
Të rrijë drejt
E mirë e mbarë t’a thotë fjalën…
Gjatë e gjatë u mendua
Selam Salaria
Dhe foli me zënë që, sa ndihej
Si britmë
Aq kthehej në këngë:
-Hakmarja mjekon krenarinë
Por jo dhimbjen,
Dashuria e mjekon njerëzimin, bir,
Vetëm kur ajo të ulet si ne të dy,
Këmbëkryq pranë njëri-tjetrit,
një pemë sa gjithë rruzulli
do të pjekë mollë të mëdha , të arrira…
Kur dashuria të mbijë mbarë e mirë
Në gjirin e njeriut,
Për vazo të luleve
Do t’i përdorim jataganët,
Dhe grykat e kobureve
Në klarina do t’i kthejmë,
Kur Dashuria të mbijë tek
çdo gji të njeriut,
Kapedanët do t’i heqin plumbat
Nga shtatet e njëri-tjetrit
E do t’i stivosin diku në qepena
T’ua tregojnë historianëve,
Kur Dashuria të përfshijë
Gjithë trupin e njeriut,
Kali im vetëm nuset
Do të shpjerë e do të bjerë
Fluturim,
Në çdo vend të botës…
Kaq tha Selam Musai,
Nga kanata e hapur e dritares
Shtiu tri herë:
-U trashëgofshi! – tha
E ngriti gotën:
-Gëzuar!…
NË LUFTËN E VLORËS
Kali emrin Binok e kishte,
Emrin Selam Musai ia kish vendosur,
Kur lindi mes pelave e mushkave
I kuq si një zjarr bubulak e ecës,
Mes pelave e kuajve u rrit Binoku
Në malet ku pllajat u ngjajnë
Me shpatullat e dragonjve,
E maja e Këndrevicës
Ngjan me feste të vallëtarëve…,
Si kamzhik e tundte bishtin,
Kur ecte vrap në rripa e lugina,
Nëpër lule të egëra
Bënte fjalë me bletët,
Nëpër pllajat e erës
Bënte fjalë me zogjtë,
Binokun e kishin zili drerët
Kur tundej e shkundej
Nëpër relievet shkëmbore,
Kur hingëllinte e shkrofëtinte
E shkrepte strallet me thundër,
Ishte kalë mbi gjithë kuajt Binoku,
Në thundra, patkonjë me thupra çeliku
mbante veshur,
Jelet i ndrinin nga larg nga lulet prej ari,
Që bënin lulet andej të kthenin kryet,
Kur shkonte serbes, me turfullimë…,
Në beteja u rrit dhe e njihte larg
Armikun me flegër,
Këmbët i ngrinte vrik në ajër
I shndërruar në dykëmbësh,
Në çdo bebe syri i skërmitej
Një panterë e egër,
Flakë u ndez nëpër flakët e luftës,
E gjak u bë nëpër gjakun mes trimave,
Zërin e Selam Musait e ndjente dhe kuptonte,
E deshifronte qoftë duke medituar
A qoftë në ecje e sipër,
I foli Selam Musa Salaria:
“Binok bir,
Dy herë u martova, por asnjë nga djemtë
S’më jetoi,
Të shtatë djemtë më ndërruan jetë
Pa u rritur,
Vetëm ty të kam djalë, vëlla e mik,
Binok bir,
S’di ç’të them për dhimbjen, që jep vdekja,
Por Zoti i madh diçka ka menduar,
Me djemtë s’duhet t’a ndaja dashurinë e njeriut,
Vetëm Lirisë duhej t’ja jepja Dashurinë,
Vetëm me ty duhej të flisja
Për tokën dhe yjet që e zbukurojnë netëve,
Binok,bir, Binok vëlla, Binok o mik
E shkuar mikut,
Në llotari na ra vetëm lufta
Luftë, luftë e asgjë tjetër,
Liria ka çmimin e diellit, bir,
të Diellit, që skifteri
S’e prek dot me kthetër,
Liria ka çmimin e Diellit
Në mos është vetë Dielli,
Që shkrin e ngrin jetën, kur duhet,
***
Kronikë:
Selam Musai ia fali gjakun e të vëllait (Nexhipit), Jashar Kordhës i cili e kish vrarë në grindje për kufijtë e tokave. Këtë akt ai e kreu në shërbesë të Luftës, duke bërë flinë e tij morale në themelet një betimi të shenjtë. Ai kishte pajtuar disa qindra familje e fise për grindje dhe vrasje kishte arritur të bëhej at i paqes, marrveshjes dhe akti i fundit ishte shprehje e bindjes dhe qëndrimit të tij ndaj jetës, ndaj njeriut.
***
-Jashar vëlla, me mbiemër armësh,
Fis kordhëtarësh që ajrin kthen në bukë
Atëhere kur duhet, dhe vdekjen
Në jetë e kthen, kur e kërkon dheu i atit,
Gjaku gjak kërkon e arma s’më mungon,
As trimëria e kënga s’më mungojnë,
Jashar nip stërnip i kordhëtarëve,
Por gjaku vetëm Lirisë i takon e askujt tjetër,
Bekim ka veç ai që di kujt ja jep jetën.
Ndoshta Zoti m’i mori shtatë djem
Të më provonte fuqinë e njeriut,
Atë që bën njeriu kur mbi trupin e tij
Hapur rrinë plagët dhe i duhet të eci
Mbi veten dhe botën,
Ndoshta dhe vëllanë ma mori Zoti
Të më provojë se çfar’ di të bëj
Për tokën që na i dha t’a jetomë
Vëlla me vëlla në liri e paqe
E kush bën ndryshe mallkimin merr
Në ndëshkim të përjetshëm,
Ndoshta nëna ime, Beqarja,
Atje në qiell ka lidhur duart kryq
E më sheh se çfar’ them e bëj,
Kur Lirisë i duhet gjaku
E luftës burri, t’i jap prova nderit,
Vdekja, vdekjen mbjell,
Zija, zisë i thërret e i mbyll shtigjet,
Jeta, jetën kërkon e Liria njeriun,
E ne të dy na kërkon Vlora,
Ndoshta, Jashar Kordha,
Kordhëtar që kordhën e var
Tek syri i Hënës,
Zoti dhe Vlora na i kërkon,
Që duart t’i zgjasim njëri-tjetrit…
Dy lotë të mëdhenj i ranë
Në faqe Jasharit,
Vet malet tunden kur bie lot i burrit,
Përroi u mbush me uturimën e erës,
Një kaliqyqe kapërceu shkëmbenjtë e pemët,
Zbrazi me rrëmbim: Ku?…Ku?…
Si të pyeste me alfabetin e qiejve:
Ku?… Ku ini o djem, se Liria rri e tulatur
Në krahët e ëngjëjve,
Ku ini se bijtë kërkon rreth Liria,
Kur djajtë e kërcënojnë
në tokën e etërve…
Ashtu pa fshirë lotët,
(Se një herë në shekull, hije i kanë burrit),
Dorën zgjati Jashar Kordha:
-Këtu më ke Selam trimëria,
Ajkë e fisit e presë e jataganit,
Në borxh të madh më vure, burr i dheut,
Borxh që njëqind jetë vështirë se
Mund ta lajnë, por dhe në vdekça
Nga varri do të ngrihem,
Të bëj atë që s’e bën dot fjala
Dhe e arrin vetëm palla,
Edhe për vëllanë tend, Nexhipin, do luftoj,
Vërtet ja mora jetën, por jo nderin,
Në gji e në luftë, me besë do t’ja mbyll plagët,
E ndjesën do më jap kur të sjellim Lirinë,
Kur Vlora në det t’i shoh dushmanët…
Kështu u tha në majin e atij viti,
Kur me blerim ishin veshur malet
E rënkimi i gjyleve vinte hera herës
Të verbëra arrinin pranë vatrave
Ranë këngëve e burrave të kordhës.
Kronikë:
Në vitin I880 Selam Musai u martua me Dylbë Mehmeten nga Salaria. Me të lindi tre djem, të cilët i vdiqën në moshë të parritur dhe tre vajza: Vezikon, e cila u martua në shehaj të Nivicës, Miron, e cila u martua në Matohasanaj, dhe Sefën, e cila u martua në Seferaj të Nivicës. Bashkëshortja, Dylba, vdes në lindje dhe Selami njeh në Çezmën e Gusmarit një vajzë me bukuri të rrallë, e cila quhej Zeliha nga familja Hyrjetaj.
Martesa me të pati jehonë të pazakontë mbasi Zelihaja pati marrdhënie dashurie me një djalë e cila s’u lejua të martohej me të dhe trajtohej si e përdalë. Selami i propozoi asaj si edhe familjes dhe u martua duke lindur me të katër djem të cilët nuk jetuan dhe katër vajza, prej të cilave jetuan dy: Metua e martuar në Kopaçaj të Luzatit dhe Këzja në Muçaj të Salarisë.
*
Në oda ulet këmbëkryq Selam Musai
Bashkëshorten, Zelihanë, thërret t’i vijë,
Në krah të djathtë i thotë të ulet,
Shërbestarëve u thërret t’ju bien kafenë
E porosi u jep t’i lënë vetëm.
Nga kanatat e hapura të dritareve sheh
Ku zogjtë provojnë me ankth fluturimin
Të mos të thyejnë krahët në hone e shpella,
Sheh blerimin e bujshëm të sherebeles
Ku miliarda bletë ngarkohen me mjaltin çudibërës,
Nga Krorëza blerojnë pemët e rralla,
Dikur pyje me ah e lisa kanë mbuluar luginën,
E përrua s’ka patur veç pemë e drerë panumër,
Kafshë të egra ecnin e luftonin në tufa njëra-tjetrën,
Ujqërit shqyenin natën me ulërimat së bashku.
Dikur një Manastir ish në Qafën e Kreshmës,
Që shihte në Veri fshatrat e Kurveleshit
E në Jugë gjer në fshatrat e Skraparit,
Prej mijra kilometrash vinin pelegrinët
E në mijëra kilometra shkonte zëri këmbanës,
Nëse nga 2220 metra mbi det
Janë Këndrevica e Tomorri,
Do të thotë se Zoti në një ditë i krijoi,
Të merreshin vesh me njëri-tjetrin
E lajme t’ju dërgonin me flakët e rrufeve,
E lashtë kjo tokë, me pyje e banime,
Por vandalët u sulën, qytetërimin kafshuan,
Rrëzuan manastirin, shtëpitë e larta dhe kishat,
Pllakat e varreve në Allkush, pllaka të stërmëdha guri
Që flasin në legjendë për Qesarin e romakët,
Gjithçka ngriti banori i këtyre anëve,
Njëmijë herë u vra e njëmijë herë u ngjall,
Varret veshi për rrobë e historinë vuri në këngë,
Kur ja prishnin lulet në jelekë i qëndiste,
Në feste e vendoste bardhësinë e borës,
Kaçakë të çartur e tmerrpërhapës
E po aq bamirës e bujarë të pashëmbullt,
Salariotët bënin luftën si vallet
E vallet si luftën e hiqnin duke dredhur
Dyshemetë me dru prej pishe,
E vdekjen se merrnin në përfillje
Duke i shkuar në krah çapraz
Me salltanetin e trimave…
…Kujtoi Selam Musai e ç’nuk kujtoi,
Gjersa erdhi Zelihaja e veshur zonjë e rëndë,
Me cepin e shamisë anash si njëzet vjeçe,
Me sytë e kaltër, që krijonin atë qiell real,
Që i mungonte fshatit mes maleve,
Jeleku i qëndisur me zogj gardeline
Ja mbulonte e tregonte gjoksin,
Ku bëhej gjumi i jetës,
Belin ja bënte dhe më tepër unazë
Brezi me fije prej argjëndi,
Në gërshetat sumbulla smeraldi
Përhapnin ylberin
E gusha me rruaza i rrethohej
Si nga një nepërkë nazike
Me bukurinë e femrës e të dashurisë.
-Urdhëro agabej! – përuli kokën Zelihaja
E priti ashtu si shtatore e gdhëndur
Të dëgjonte ç’kërkonte
Zoti i shtëpisë, i dashurisë e i luftrave
E të nxitonte të shpinte në vënd
se ç’farë kërkohej.
-Grua, nënë e fëmijëve, zonja ime
e jetës,
Ngreje kokën e më shih në sy,
Burri yt tani më nuk është më burri yt,
Zoti ma dha detyrë t’i përkas luftës,
E qëndrimi yt më duhet…
Çibukun mbushi e me eshkë e ndezi
E i vrërët vazhdoi Selam Musai:
-Në Vlorë do nisem me djemtë,
Nisja dihet, kthimi i përket betejës,
Bijtë na i mori Zoti, por jo nderin,
Këngën më dha pa kursim
Në shkëmbim të tyre,
Nderi ka kuptim tjetër, të panjohur
Nga ç’do njeri i kësaj bote, zonja ime,
Por që njihet nga ai që do ta njoh,
Që burrërinë e ka tek tehu i jataganit
Dhe tek fjala e mënçur, patjetër…
E shikoi në sy Zelihaja, zonjë mbi zonja,
Siç e shikoi tek kroi i Gusmarit,
Ku me një vështrim e njohu,
Siç bën argjëndari me floririn,
E ku me një vështrim i tha: “Po!”,
Me një vështrim bëri benë e madhe
Të jetë e tij gjallë e vdekur,
Yll i bukurisë e ylli i nderit,
Me një vështrim e ngriti,
Tek mali i dashurisë,
Zelihaja për kokë të Zelihasë
Dhe tha për të kënga në ato vite:
“Moj Zeliha e Gusmarit,
Ylber tek vesa e barit,
Moj ç’të ther me dritë të syrit,
Shkule trimin prej fiqirit,
I dhe zjarrin e të mirit…”
Pra, e shikoi Zelihaja, Zonjë mbi zonja
Dhe – Agabej! – i tha,
Për shtëpi mos mbaj kokën mbrapa,
Malli, gjëja, nderi, këtu do të të presin,
Fëmijtë si lë të shikojnë të trëmbur…
Dhe mori frymë thellë e psherëtiti:
-Më dhe jetën im zot…
-Më dhe nderin, Zeliha…
-Më dhe lumturinë, burrë i pashoq
Në gjithë burrat e krahinës,
Kur një tjetër mund të merrje për grua
E jo mua, që luftë më bënin fjalët…
E shikoi drejt në sy
E dorën i hodhi në sup Selam Musai:
-Mund të merrja, por jo Zelihanë,
Që një det me fjalë diti ta përmbyste
Se fjala e vërtetë këngën ka për sua
Të tjerat s’janë fjalë, por plehurina
Që as për kopshtet nuk kanë vlerë…
U skuq si lindje e diellit Zeliahaja,
I rrahu zemra jo si çdo herë tjetër:
-Agabej, mbarë të shkoftë palla,
E di që do më kthehesh se plumbi
Sa të dëgjoj zërin tim do bëjë tutje,
Sa të dëgjoj zemrën time
Do shkrijë nëpër ajër…
Mbushi prapë llullën me duhan të fortë
Selam Musa Salaria dhe mbasi lëshoi
Tym e mjegull dhe zbërtheu një sumbull
të jelekut
Tha fjalët, që thonë burrat ajka e sojit:
-Luftëtarit vetëm nisja i dihet,
Me një mbret dyzetë milionë do luftojmë,
Ka ballona topa e pamporë,
Por s’ka me vete të drejtën
Që trim e bën njeriun,
Gjithësesi mbama hapur odanë,
Mos më turpëro me miqtë, kushdoqofshin,
Nëse m’i nderon, si të jem vet tek dera,
Veç këngës s’më merr asnjë gjë tjetër…
Një lot i madh i ra Zelihasë tek nënsyri
E mbeti pikël floriri i pa zbritur:
-Rëndë e ke ndarë mëndjen, im zot,
Me këngën më ke pranë
Guna e jatagani yt do të bëhem,
Kudo të jesh jam tek palla jote…
Kronikë:FAQE E RE
***
Në tetor të vitit 1914, Italia pushtoi Sazanin e në dhjetor Vlorën nën pretendimin e ndihmës që do t’i jepte Shqipërisë së Jugut. Në 26 prill 1915 nënshkruhet Traktati i Fshehtë i Londrës sipas të cilit Italisë i njihej pushtimi mbi Vlorën, e periferinë e saj si dhe i njihej protektorati mbi principatën, që do të krijohej midis lumenjëve Vjosë e Drin. Krahinat në Jugë e në Veri të Shqipërisë ,do t’i aneksoheshin Greqisë, Serbisë e Malit të Zi.
Kongresi i Lushnjës (janar 1920) i drejtoi Konferencës së Paqes në Paris duke i shprehur vullnetin unanim të popullit shqiptar se s’do të lëjojë cënimin e kufijve të Shqipërisë. Në të njëjtën kohë iu drejtua me notë proteste parlamentit dhe senatit Italian
Se shqiptarët dinë të vdesin, por s’dinë të jenë plaçkë tregëtie e diplomacisë evropiane.
Si rezultat i këtij presioni dinamik e aktiv të qeverisë së dalë nga Kongresi, qeveria italiane tërhoqi forcat nga disa treva të jugut: Përmet, Këlcyrë e Gjirokastër, duke synuar uljen e tensionit dhe mashtrimin e radhës.
Selam Musai u nis me djemtë e Çetës së Salarisë e mori pjesë në mbledhjen e mbajtur në Nivicë, më 25 maj, ku ish dhe përfaqsues, i dërguar nga Vlora, Halim Xhelua. Në 27 u krye një mbledhje tjetër në Gusmar me përfaqësuesit e krahinës së Kurveleshit e Lopësit e më gjerë, ku Selam Musai imponoi burrërinë dhe autoritetin e luftëtarit, që kish marrë përmasën e emblemës në betejat kundër pushtuesve grekë. Këngët e kishin shoqëruar duke i dhënë kurorën e mitit e të legjendës e duke e bërë heroin më popullor të kohës.
Në 29 maj, në Barçalla, u mblodh mblodh kuvendi i përfaqësuesve të fshatrave të krahinës së Vlorës ,ku prej tyre u zgjodh Komiteti “Mbrojtja Kombëtare” i përbërë nga 12 vetë ,me kryetar Osman Haxhiun.Pranë komitetit u zgjodh dhe komisioni ushtarak me komandant Hamet Lepenicën.
Në 2 qershor ,në Beun,u mblodhën përfaqësuesit e 4000 luftëtarëve shqipëtarë nga thuajse të gjitha krahinat e Shqipërisë.Nën thirrjen “O Vlorë,o vdekje!” iu dërgua ultimatum komandantit të trupave italiane, general Setimio Piaçentinit i cili ish në krye të një ushtrie prej 40 000 trupash të armatosur e të shoqëruar me artileri të rëndë,me anije lufte,me topa e me ballona…
“Populli shqiptar …duke mos mundur të durojë të shitet si bagëti në pazaret e Evropës,si shpërblim italo-greko-serbëve,vendosi të marrë armët në dorë dhe të kërkojë nga Italia administratën e Vlorës,Tepelenës,Himarës,të cilat t’i dorëzohen me të shpejtë qeverrisë Kombëtare të Tiranës…”
Ultimatumi, i dhënë në dorë nga Mehmet Mallkeqi, U prit ftohtë e me never nga Piaçentini i cili dha përgjigjen: ”U thoni brigandëve shqiptarë se përgjigjen do t’ua japin topat që kam në Kotë, Gjormë, Llogara e Drashovicë.”Kjo përgjigje do të ishte fillimi i nisjes së uraganit me emrin Lufta e Vlorës, ku Selam Musai mori pjesë me statusin e komandantit të përgjithshëm të nderit, komandantit që do të shndërrohej në emblemën e luftës së vitit 1920-të.
*
Kronikë:
Në Beun, kur u mblodhë
Dymbëdhjetë komisionë,
Selam Musain e folë:
-O Selam do veç në Vlorë,
Komandant mbi tre taborrë…
-Do vete në paça forrë,
Do ta bëj si në Labovë,
Që zura grekët me dorë…
*
Kronikë:
“3 SHTATOR 1940.
Sot në mëmgjes ,ora 7,u mblodhëm të gjithë shqiptarët në kameronin tim për të kremtuar shqiptarisht datën e lirisë kombëtare,3 shtator 1920-3 shtator 1940-njëzetë vjetori I fitimit të Luftës së Vlorës.
-Si sot,njëzet vjet më parë ,Heroi I Kombit Qazim Koculi hynte triumfator në Vlorë,në krye të trupave vullnetare të lirisë.Bashkë me Koculin hynte në Vlorë Osman Haxhiu ,personi moral, që vuri në lëvizje popullin.I pari organizator ,strateg e luftëtar,i dyti si figurë morale ,që përfaqësonte vullnetin e popullit shqiptar ose që i frymëzoi popullit shqiptar kushtrimin për liri. Koculi e Osmani formonin binomin ideal demokratik, idealin revolucionar më perfekt të përpjekjes më të drejt ,që ka njohur historia e botës.Koculi e Osmani ishin prindërit e vërtetë ,heronjtë kompletë,apostujt e Kombit,Shenjtorët e popullit,dy viganët çlirimtatë,dy gjigandë liberatorë të mëmës Shqipëri. Koculi me mëntë, strategji e therrori: Osmani me moral, bujari, shenjtëri.
Këta dy emra duhet të jenë, për ç’do shqiptar, dy emra të shenjtë ,për të cilët Arbërori duhet të betohet si për dy profetë.Pranë tyre qëndron emri i Panço Villës së Shqipërisë,emri i bekuar i Selamit nga Salaria, Oso Kuka i
kohës moderne,Vilhelm Teli i Qafës së Vreshtave,
Akili ynë,figura më e thjeshtë,më e dashur,më e bukur,më e sigurt,më e shënjtë e heroit të historisë së përbotëshme.
Përse vdiq Selam Musai?Përse luftoi Selam Musai?Si u zhduk e si vdiq Selam Musai?Ku është trupi i Selam Musait? Si luftoi Selam Musai? Ku ra Selam Musai? Ç’do të thonë në gjuhën e historisë së kombit shqiptar fjalët “Selam Musai i 1920-tës”?
Mijëra burra njëzërit thërrisnin një emër : Selam Musai.
Ngrihet burri në këmbë buzëqeshur e i qetë si Martiri I Mikel Ëngjëllit,vigan mitologjik ,që s’njeh frikë as dyshim,buzëqeshur e syndriçuar me xixëllimë,ngrihet burri në këmbë e duke përqafuar miq e shokë u flet:
-Ndëgjomni more burra,kuptomani fjalën time.Unë jam një punëtor i thjeshtë si të gjithë ju.Kurrë s’kam vajtur në shkollë.S’di shkrim as këndim.Nuk di të ap komandë, as të ap plane lufte.Nuk njoh grada,as oficerrë.Nuk njoh rregulla e ligje të armikut.Armikun e kam parë,por së largëti nga ndonjë qafë mali,kur bujonte xhadesë.Armikut si di gjuhë,as zakone.Si do ma varni mua këtë këmborë të madhe?S’është qafa ime për këtë buqe.Mos u gaboni se do të merrni në qafë djemtë e shkretë që venë tek vete plumbi.Mosni,për emër të zotit!…
Uli ballin e bukur,të larë si në ujë mademi,fshiu djersë e fërkoi mustaqe e ,kur e pa që prisnin akoma fjalë,u tha duke tundur kokën:
-Aha, e mora vesh .Ju prisni që unë të mbaj miting si Minga në Vlorë.Jo,për zotin.Unë s’di shkollë.S’di të flas as për berra,jo për burra.Mos pritni më,s’kam ç’të them tjetër.Se ndjej veten të aftë për një detyrë kaq të rëndë.Nuk komandoj dotë 4000 burra.S’jam i zoti.Për barrë kaq të rëndë duhet guri i qoshesë- e tregoi me dorë Osman Haxhinë,pastaj shtoi:
– Të marrça të keqen Osman Efendi,mos ma vër mua këtë byqe.
Osmani i tha:
-E ka vendosur populli i tre krahinave:Vlorë,Gjirokastër e Berati e, e kemi vendosur edhe neve komisioni që ti, o Selam, do veç në Vlorë.
– Populli çoç më di e çoç më quan mua sepse hodha dy dyfekë kundër grekut
Një zë i vetëm,një bërtimë burrash,porsi ulërimë luanësh e viganësh homerikë, u dëgjua që të rrënqethte mishtë e të ngrinte flokët e kokës përpjetë:
-Baba Selami kumandar e Zoti me të.
Ndërsa i tërë populli thërriste me një zë emrin e udhëheqësit të madh ,Osmani e përqafonte duke e puthur në ballë e Qazim Koculi i dorëzoi bastunin e bardhë të komandës,dylbinë e mitrolozin e dorës.
Duke qeshur,Selami e hodhi dylbinë në qafë e e pështeti përpara kraharorit,pastaj mori mitralozin,e hodhi në sup,mori fishekët e i ngjeshi kryq krah e qafë e me bastunin në dorë zuri kështu të flasë:
-Burra të vëndit,vullnetarë të Lirisë,ushtarë e kumandarë trima,ju më ngarkuat barrën e rëndë duke më dorëzuar komandën e përgjithëshme të ushtrisë kombëtare në operacion,ju,more burra,duhet të më nderoni mua,veten tuaj e vatanin në këtë përpjekje me drejtësi.Ju më ngarkoni të vete në Vlorë e unë në Vlorë do të vete.Fjala ime…-këtu ia prenë fjalën britmat e forta të popullit:
-Ja Liri!Ja vdekje!
Si u qetësua gjendja vazhdoi:
-Fjala ime është senet mukavelat:Unë do të vete në Vlorë,po do vete me ju ,a do vete pa ju,nuk e di.Unë në Vlorë do hyj brënda.Dashtë zoti që të hyjmë të gjithë brënda në Vlorë!…
Kështu tregojnë fshatarët e malësorët tanë marrjen e komandës prej Selam Musait.
Pranë binomit të dy viganëve liberatorë,Koculi-Osmani, qëndron si kurora mbi shqponjë,si xhevahir mbi kurorë ,si drita mbi xhevahir emri i Selam Musait…
Kështu i thura këto dy fjalë bashkë ,drejtuar 540 shqipëarëve të interrnuar nga regjimi fashist okupator.
Pas meje foli Leonidha Naçi ,i cili,si ish sekretar i Ismail Qemalit,vuri në dukje përpjekjet e plakut të Vlorës gjatë 25 vjetësh karrierë diplomatke për të realizuar ëndrrën e madhe,Lirinë komëbtare…Fytyrën egzakte të Selam Musait ië 1920-tës e përshkroi kështu:
-Burrë i shkurtër e i shëndetshëm,me kraharor të gjerë e leshtor.Zverku i trashë e i kuq,kokë madh,mjekër madh e mustaqe shtëllungë.Vetullat zgrubë i ngriheshin drejt përpjetë porsi krah i hapur korbi. Balli i lartë e i pastër si pasqyrë,pa rrudha,flokët e kokës të gjatë,çepe,sytë të mëdhenjë.Faqet të bukura si mollë të kuqe,gjën të vogël e buzët të trasha.Dhëmbët të mëdhenjë e të rrallë.Vështrimin të vendosur,të egërt,të thellë,
Duart të shkurtëra,gishtrinjtë të hollë e të gjatë .Llërët të shëndetëshme e lëvizjet të shpejta.Ushqehej thjeshtë e hante pakë,Pinte duhan të fortë,raki në festime a vdekje,dyfekun e mbante dhe në paqe.
Në gjashtëdhjetë vjeç, mbajti dyzetë e ca vjet dyfekun në sup.I pëlqente mauzeri i Turqisë dhe qëllonte mirë nishan,saqë ia nxirrte syrin skifterit sa ia dallonte syri.
Këto përshkrime,me ndonjë ndryshim të vogël,më kishte bërë dheRrapo Celua nga Stevasteri,që e pat patur mik familjeje për tridhjetë e me vite të pandarë.(7)
(7) (Prof .Isuf Luzi,Sh B A,të cilët i dha titullin shkencor presidenti Regan,në vitin 1984, në Universitetin e Indianës.Kjo faqe e ditarit të tij Është marrë nga libri i tij”Filozofia e Bukurisë”F.59-63, i botuar në Shqipëri në vitin 2010 nën kujdesin e poetit dhe studjuesit Xhevat Beqaraj)
*
Kalin Binok kërkoi Selam Musai
Si për në dasëm t’ia ujdisnin,
T’ia shtonin floririn tek jelet,
T’ia shtërngonin mamuzat e shalën
T’ia vishnin me të gjitha ngjyrat,
Në luftë dhe në dasëm
Burri duhet të ndihet barabar,
Se krisma është e barabartë me këngën,
Në luftë njeriu merr me vete bekimin,
Bekimin që t’a japin malet dhe burimet,
Bekimin që t’a japin bletët dhe rrufetë,
Bekimin që t’a japin varret
Të cilët ngrihen brinjas
Kur nisen në beteja luftëtarët,
Bekimin që t’a japin legjendat
Të cilat mbajnë në shtatin e tyre historinë
Dhe ngjiten tek supi të t’a tregojnë,
* SHIKO PER FAQE ME VETE
Erë, erë, erë, erë,
Erë pa mbarim,
Erë, erë, erë, erë,
Salaria fryn,
Tundet, dridhet e përplaset,
Pala e fustanellës,
Ballin e gdhëndur fshin Selami
Në pëllëmbë të erës,
Ballin e gdhëndur fshin Selami,
Kalin prek në ijë,
Një taborr të tërë me pushkë
I duhet të prijë,
Do të prijë e të bëjë tutje
Nga cep i Nivicës,
I tund shaminë e dëborës
Maja e Këndrevicës,
Do të prijë e të bëjë tutje
Në cep të Gusmarit,
Ku çel synë fustani i Hënës
Mbi majën e barit,
Maja ku fustani i Hënës
Hapet fustanellë,
Maja ku zëri Selamit
Uturin si shpellë,
Uturin e përfshin malet,
Kap përrenjtë në grykë,
Për mbi sup Ylli Karvanit
Ndizet elektrikë,
Flokët mjegull krehin erën,
Era kthehet këngë,
Det i Vlorës si Panterë
Brigjet rreh me rëngë.
*
Këmbët vrik ngrë lart kali Binok,
Hingëllin e shkrofëtin
duke ngjitur e zbritur
pllakat, shkurret, sinorët e varreve,
Hapen njëherësh dyert e fshatit,
Gratë armët zbresin
E kostumet e dasmave veshin burrat,
Përroi thatë, pa ujë,
Mbushet me britmat e të rinjve:
-Na kërkon Selam Musai…
E zëri i Selamit niset tutje:
-O djem na kërkon Vlora…
E niset me ta në Nivicë,
Në Gusmar, Lopës, Stevaster,
Në Malin e Beunit,
Ku mbledhur janë Komisionët…
Qindra djem nga fshati në fshat
Shtuan taborrin në ecje e sipër,
Me hanxharë a jataganë,
Në këmbë a në kuaj
Djemtë e Shqipërisë u nisën tutje,
Britma: “Përpara!” e Selam Musait
Rishtohej në mijëra britma
Në ecje e sipër…
Pemët qenë gati të shkuleshin
E të bëheshin njerëz,
Gurët në armë shndërroheshin
Në duart e trimave,
Liria mblidhte fragmentet e Diellit
Nga një majë në majën tjetër
T’jua shpërndante luftëtarëve,
*
Kronikë :
Ç’u nise nga Drashovica,
Lule more Selam lule
Me dy treqind djem komita,
Bëre poshtë nga Babica…
*
Kur vate viti njëzetë,
Selami i mblodhi djemtë,
U dha komandën u dha për jetë,
Komandën u dha Selami:
“O djem na iku vatani,
E zaptoi breshkamadhi,
Vlorën me gjak ta lani!…”
NË KOTË faqe e re mundesisht
Kronikë:
Telatë po venë e vinë,
Thërret Kota me Kaninë,
Se shqipëtarët po vinë,
Kanë një komandant të mirë
Selam Musa Salarinë…
*
Në Kotë ishte garnizoni më i fuqishëm i ushtrisë italiane ,pas garnizonit të Vlorës.Kodrat ishin me fortifikata betonarmeje dhe me tela me gjëmba.Ngado kish të pozicionuar ,me kujdes ushtarak, topa të kalibrave të rëndë e të lehtë ,mitroloza dhe forcat me municion të plotë drejtoheshin nga gjenerali Enriko Gote,komandant I përgjithshëm në këtë zonë.Koloneli Mikele Kavalo drejtonte artilerinë .Gjenerali Gote ,i vendosur në kuotën 124 së bashku me shtabin e regjimentit 72, mbante lidhje të vazhdueshme nëpërmjët të telefonit me Komandantin e përgjithshëm të forcave italiane në Shqipëri gjeneral Setimio Piaçentinin.Selam Musai ,në krye të forcave të Tepelenës ishte krahas çetave të Kudhësit , të Rrëzës,të Shullërit dhe i jepet detyrë nga shtabi ushtarak I luftërave shqiptqrë të luftojë nga ana e Lindjes,që ishte dhe pjesa më e fortifikuar dhe me artileri e forca italiane të përqëndruara.Komandant I forcave të Vlorës ishte Hamet Lepenica ndërsa I forcave të Kurveleshit ishte Riza Runa.Në orën 22 e 30’, të datës 5 qershor, nis beteja.Selam Musai jep urdhër të shtrohen gunat e sherqet mbi tela duke realizuar një betejë të përmasave të paparashikuara e të jashtëzakonshme.
*
O bobo, ç’qënka Kota!
Topat e Italisë, aty këtu si kulshedra
të etura,
Lëshojnë tym e flakë e hekur njëherësh,
Çajnë shpatulla e nofulla të kodrave,
Çajnë shtatet e ullinjëve me moshë
të shekujve,
O bobo ç’qënka Kota!
Mitroloza të Italisë grijnë ajrin ,
Grijnë gurë e drurë dhe blerimin e Majit,
Grijnë ecjen e qetë të njeriut,
Prekin e fyejnë Lirinë, perëndinë e shqiptarëve.
O bobo ç’ qënka Kota!
40 000 ushtarë të Italisë,
Me shpinë e kokë e shpatulla
ngarkuar hekur,
Ngjeshur mbi topa e mitrolozë,
Mbjellës të vdekjes e të tmerrit,
Kota… kjo Kota:
Tejpërtej shtrihen tela me gjëmba,
Gjëmba nga përtej detit,
Që pengojnë e shpojnë,
Qetësinë shkatërrojnë,
Nata hedh mbi tela zezimin,
Zezimi
Në panterë shumë kokëshe shndërrohet,
Sytë e prozhektorëve çajnë si thika
Shpatullat e natës dhe sytë gjithkund
verbojnë,
*
Burrë mbi burra ai Selam Musa Salaria,
Tek fjala e ka fuqinë e gjyleve,
Tek britma ka nisjen e uturimës,
e të stuhisë që pret nisjen
me vrullin e egër,
Burrë mbi burra, në tresh ndan gjashtëdhjetë vite,
Dhe si njëzet vjeçar tund krahun në ajër,
Zërin lëshon në alarmin e duhur:
-O djem!…
Rri e dëgjon zërin nëse ka shkuar ku duhet
E përsëri: ”O djem! …” thërret e djemtë
Rrinë e presin ç’do thotë kumandari
Para se të nisen të bëjnë tutje…
-O djem,
hidhni mbi tela sherqet e gunat,
Ndaloni shtrirë kur të vijë alitriku,
Errësirën bëni shok përmbi brëshkamadhin!…
Përparaaa!..
“A” ja u stërzgjat e pushtoi Kotën,
Kaloi në Drashovicë, Llogara, Babicë e Kaninë,
Arriti tek Ullishta përmbi Vlorë
Dhe në anë të detit në brinjë u kthyen
Tërë ankth vaporrët…
Gjenerali Gote niset e thërret:
“Të hidhen njëmijë ushtarë
E topat e mitrolozët të shtijnë njëherësh!”
Selam Musai thërret djemtë:
“Mos lini gjë në këmbë,
Në mos me dorë i shqyeni me dhëmbë!…
O djem vetëm një gjuhë njeh armiku,
Ku s’shkon fjala,
Palla bën çfar duhet…!”
Hidhen djemtë me sherqe e guna mbi tela,
Zbresin e mbi tela hidhen prapë,
Thikat në dhëmbë i mbajnë
T’i kenë për çastin e duhur,
Fishekët në xhep i mbajnë
Një plumb një armik t’a shtrijë sheshas,
Manxerrët e jataganët vënë nën sqetull,
Pjesë të krahut i ka seicili
Si dhe pjesë të këngës…
Thërret të parin e shqiptarëve
E Selam Musai ”Dil të njihesh!”
I thotë e i del përpara,
Qëllon koloneli e po ashtu Selam Musai,
Plagë merr njëri e tjetri po ashtu,
Armën mba drejt Selami
Dhe në ballë e godet:
“Harbut, lemi djemtë!
Lemi djemtë gjeneral teveqel!..”
Gjenerali bie me “Mama mia!”- tek dhëmbët,
Plandoset në gjak
E urdhër i jep Selami luftëtarit:
“Riza Caneja, bir, merrja dylbitë se na duhen,
T’u a shohim ç’kanë në topa e pamporrë,
Në si zëntë plumbi, ti zëmë me dorë!…”
*
Kronikë:
-Kush e njeh Selam Musanë?
I shkurtër, mustaqe bardhë,
Zu një xheneral të gjallë…
*
Të djelën që në saba,
U vra Dushan Kaçua,
Briti: ”O Selam Musa,
Merrëm hakën o vëlla!…
*
Nuk harrohet Kota kurrë,
Kur mbi tela shkonim ne,
Edhe kur Selam Musai
Shkrepte natën si rrufe…
*NE FAQEN TJETER
NË VLORË
Gjeneral Setimio Piaçentini përforcon Vlorën. Flota detare dhe ajrore do të përfocojë me zjarr e hekur artilerinë tokësore. Osman Haxhiu, komandanti i komitetit “Mbrojtja Kombëtare” ecën në majë të kalit përballë forcave italiane. Selam Musai në shalën e kalit Binok, sheh djemtë e bëhet gati të nis sulmin mbi Vlorë ku rreth saj e rreth Kaninës janë vendosur dhjetra topa e mitrolozë. Avionët çajnë qiellin, anijet detin, topat tokën e Shqipërisë. Dhe përballë tyre Selam Musa Salaria, tek ullishtat mbi Vlorë, në orën 22 të datës 11 qershor, nis sulmin…
*
“O djem…o djem….o djem…
U marça të keqen ku ini,
Ngrihi se na pret Vlora,
Ngrihi se na pret kënga,
Ngrihi se na pret historia
T’i themi ç’dimë të bëjmë…”
Dhe kalin e kuq e thirri me emër,
Ja dha kodin e luftës tek ijet,
E kapi për jelesh e shtrëngoi prej frerit,
Ashtu drejt
si një fragment shkëmbi të bardhë
Qëndroi Selam Musai
Të dëgjonte zërat e djemëve
“Urraaa…Urraaa…
Mbi Vlorën!, Për Vlorën!”
Tunden ullinjtë,
Kurorat nxjerrin
Mes tymit të barutit,
Zotërinj të vrërët
Këta ullinjtë e Vlorës,
Zotërinjë të vërtetë
Mbi gjithë perandorinë e pemëve.
“O djem përpara,
O djem vajti ora…
Ja vdekja, ja Vlora…!”
Nis beteja, betejë mbi tërë betejat,
Fluturojnë e shkallmojnë
Avionët nga ajri,
Qëndrojnë e topa lëshojnë
Vaporët nga deti,
Nga topa tokat rëndë qëllojnë
E flaka e tymi ngrënë pushtetin.
*
“Memë Sherifi, rrimë pak pranë,
Dëgjomë ç’do të të them,
Trim mbi trima, ajka e sojit,
Lum ai që në luftë e thotë fjalën,
E për atdheun bën çfar duhet!”
Kështu i tha luftëtarit
Selam Musa Salaria
Dhe thirri prapë: “Përpara!…”
Nëpër flakë bëhet shpend,
Plumbat gunën ja shpojnë,
Topat rëndë kolliten
E me hekur aviten t’i ndalin
Furinë e burrërisë.
“O djem mbi breshkamëdhenjtë!”
Trupi përball hekurit, flakës e tymit,
Natë e stërtymtë
Qiell i zymtë i mbushur
me mijëra copa hekuri.
Dhe një zë nga djemtë…
Kronikë:
– O xha Selami na vranë…
– Mos trëmbi se kini xhanë,
Se një sokëllimë duanë…
Vetëm prindi e di se çfar’ bën
prindi për birin
Vetëm kënga diti se çfar bëri
Selam Musai për djemtë…
U hodh me gunë mbi tela
E topit i doli ballas,
Andej topi e këtej Selam Musai,
Njëri-tjetrin shikojnë
Njëri-tjetrin qëllojnë,
Andej topi e këtej Selam Musai:
“Qafir, mbaje zjarrin,
Qafir i ardhur nga vinë kulshedrat,
Mos mi prek djemtë as në thua,
Ti ke ca palo burra për zotër,
Djemtë, dije mirë, kanë mua!
Qafir, me palo hekur mbi supe,
Qafir që mbjell gjëmë,
T’a var në qafë tët zot e kapardisur
E u shpje copë e çika tek jot ëmë,
Qafir, sojsëz, qëllo sa të duash,
Frymën ta zë e të mbys me gunë,
Desha të rrija me miqtë këtu në Vlorë,
Por ti s’më le…, s’prish punë!”
Dhe flet nëpër dhëmbë e hidhet ku topi
Nxjerr flakë e tym e hekur,
Uturijnë pas tij vaporrët
e mbi të ballonat
Djemtë e Selam Musait mbushur gjak
Shkelin mbi grada gjeneralësh
Mbi shtate të vrarësh…
“O djem, përpara!
O djem mos trëmbi!”
Dhe djemtë hidhen e s’kthehen
Pa Lirinë,
Djemtë e Selam Musait dinë se ç’bëjnë…
Zbret nga kali Binok, Selam Musai,
Kali Binok hingëlliu e trufulliu
Tmerrshëm,
Një përballje trup me hekur vrasës
Nis të shkruajë Historia…
Selam Musai hap krahët dhe tund gunën
në ajër,
Guna mbushur flakë bën dritë të shoh mirë
Ç’farë guxon të bëj një palo top Italie,
E hedh gunën tutje dhe niset vrap
Me britmën: ”O djem para se një sokëllimë
Duan dhe nga erdhën do kthehen!”,
Artilierët harrojnë të hutuar të shënojnë
E gjylet të nisin tek ky njeri mbi njeriun,
Që fjalën “vdekje” e përdor si lodër
Dhe s’do të dijë ç’janë topat e pamporrët,
“O djem, se arritëm!”
Afrohet me dy krahët hapur,
Hidhet me të dy krahët hapur,
Vë gjoksin tek gryka
Me dy të dy krahët hapur…
“O djem!”
Shpërtheu predha në gji të tij
E Selam Musai u bë një mijë këngë
Atje mbi Vlorë,
Atje, tek ullinjtë shkruajnë
Përjetësisht
Historinë e atyre viteve…
* Tiranë, Maj 2010
Ky botim u mundësua nga “Universiteti Planetar i Tiranës”
LIDHJA E PRIZRENIT- 137 vjet nga vënia e themeleve të shtetit shqiptar
PRISHTINË, 10 Qershor/Po bëhen 137 vjet që kur më 10 qershor 1878 filloi organizimi dhe themelimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, një ndër lidhjet më të organizuara politike gjithëkombëtare pas lidhjes dhe themelimit të Kuvendit të Lezhës të marsit të vitit 1444, nën organizimin e GJ. K. Skënderbeut dhe udhëheqësve të principatave, përkatësisht të princave shqiptarë në shekullin e XV-të.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit në historinë e popullit shqiptar të kohës së re, historikisht është tubimi më i rëndësishëm kombëtarë shqiptar. Komiteti i Stambollit i themeluar nga ajka kombëtare e kohës, më 1877, me qëllim të çlirimit dhe të ruajtjes së territoreve shqiptare nga hegjemonizmi sllav dhe ai grek, pasi Perandoria turke pas Tanzimatit (1848) dhe luftërave ruso-turke më 1875/76, me shpejtësi po goditej dhe tronditej nga e ashtuquajtura “Kriza Lindore”, shqiptarët të cilët vepronin dhe punonin në kuadër të Perandorisë në fjalë, me kohë kishin nuhat rrezikun e copëtimit të troje ve të tyre. Prandaj, ata me shpejtësi themeluan “Komitetin e Shpëtimit” të trojeve etnike, transmeton KP.
Komitetin e Stambollit e përbënin një plejadë intelektualësh më të shquar të kombit në kohën aktuale të krizes lindore. Pashko Vasa, Jani Vreto, Ymer Prizreni, Zia Prishtina, Sami Frashëri, Ahmet Korenica, Mihal Harito, Iljaz Dibra, Mehmet Ali Vrioni, Seid Toptani, Mustafa Nuri Vlora, Mon Tahiri etj. Këtyre intelektualëve do t`u bashkohet ideologu dhe patrioti i shquar i familjes së njohur Frashëri, Abdyl bej Frashëri.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit, pati karakter gjithëkombëtar, kurse Prizreni nuk u zgjodh rastësisht kryeqytet dhe seli, në të cilin u mbajt Kuvendi mbarëkombëtar shqiptar më 10 qershor 1878.
Kjo lidhje dhe Kuvendi i Prizrenit edhe sot e kësaj dite është një ndër ngjarjet më të rëndësishme historike që nga Lidhja e Lezhës e vitit 1444.
Kjo ngjarje e historisë të kohës së re, edhe pas 131 vjetëve, është e ngulitur thellë në memorien e çdo shqiptari që veten e njeh pjesëtarë të kombit shqiptar./KosovaPress/
- « Previous Page
- 1
- …
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- …
- 79
- Next Page »