Archives for March 2018

Jeronim De Rada – Figure Qendrore e Letersise Shqiptare dhe Levizjes Kombetare per Liri e Pavaresi/Me rastin e 170 vjetorit te botimit te gazetes se pare ne historine e shtypit shqiptar, “L’Albanese d’Italia” (“Shqiptari i Italise”) – 23 shkurt 1848 dhe me rastin e 115 vjetorit te vdekjes se Jeronimde Rades (29 nentor 1814 – 28 shkurt 1903)/

Nga Sadik ELSHANI/

Jeronim De Rada eshte padyshim shkrimtari me i mirenjohur i letersise arbereshe dhe figura me e shenuar e levizjes kombetare shqiptare ne Italine e shekullit te XIX. Me angazhimin e tij te drejtperdrejte ne rrjedhat e levizjes kombetare shqiptare per liri e pavaresi dhe me veprimtarine e tij te gjithanshme letrare, kulturore, arsimore, atdhetare ai u be emblema e kesaj levizje vendimtare ne zgjimin e ndergjegjes kombetare dhe fuqive te fjetura te popullit tone, duke i kujtuar atij te kaluaren e lavdishme e heroike te bijve te arberit. Ne nderim te kesaj figure madhore te Kombit tone, viti 2014 u shpall: Viti i Jeronim De Rades, duke u karakterizuar me nje varg veprimtarish te llojllojshme ne te gjitha trevat shqipfolese. Ky ishte edhe nje nderim per te gjithe krijuesit, studiusit, mesuesit, intelektualet, figurat e ndritura arbereshe te te gjitha periudhave historike qe me punen e tyre te palodhur e me plot perkushtim, ne rrethana teper te veshtira, mbajten gjalle shpirtin e arberit, ruajten gjuhen, kulturen dhe traditat shqiptare – qenjen shqipptare. Ata jane bere shembull e burim frymezimi edhe per te gjithe shqiptaret ne trojet etnike dhe sidomos ne diaspore.

Arbereshet u shperngulen ne Itali, kryesisht ne Sicili e Kalabri pas vdekjes se Skenderbeut me 1468. Ata ne keto rajone ngriten ngulimet, vendbanimet arbereshe dhe filluan nje jete te re ne dhe te huaj. Fale nje mjedisi politik e shoqeror me te favorshem se ai ne Ballkan, arbereshet qene ne gjendje te japin nje ndihmese vendimtare ne zhvillimin e letersise shqiptare dhe ne levizjen kombetare ne shekullin XIX. Letersia e hershne shqiptare eshte deri ne nje shkalle te madhe letersi arbereshe. Eshte nje varg, nje plejade e tere e studiuseve, shkrimtareve arbereshe ne periudha te ndryshme kohore, si: Leke Matrenga, Jul Variboba, Gavrill Dara i Riu, Francesk Santori, Zef Serembe, Vorea Ujko, Karmel Kandreva e shume e shume te tjere. Letersia arbereshe u zhvillua si nje dege e fuqishme dhe e   rendesishme e letersise shqiptare.

Ne nje mjedis the rrethana te tilla shoqerore, lindi dhe zhvilloi veprimtarine e tij te bagate Jeronim De Rada (ital. Girolamo De Rada). Bir i nje prifti ortodoks, lindi ne fshatin Maq te krahines se Kozences me 29 nentor te vitit 1814, dhe me vone ndoqi kolegjin e Shen Adrianit ne Shen Miter. Qe ne rini u ushqye me ndjenjat atdhetare dhe krenar per prejardhjen e tij shqiptare, filloi te mbledhe materiale folklorike neper fshatrat arbereshe. Sipas deshires se babait, ne tetor te vitit 1834 u regjistrua ne Fakultetin e Drejtesise te Universitetit te Napolit, por interesimet e tij kryesore mbeten folklori dhe letersia. Me 1836 ne Napoli nxori botimin e pare te poemes se tij me te njohur, “Kenget e Milosaos”. Vepra e tij e dyte, “Kenget historike shqiptare te Serafina Topise, gruaja e princit Nikolle Dukagjini”, botuar ne Napoli me 1839, nuk u la te qarkullonte nga autoritet Burbone, sepse kishte dyshime se De Rada kishte lidhje me levizjen kryengritese italiane. Me vone u botua me nje emer tjeter, “Kenget e Serafina Topise, Princesha e Zadrimes”. Ne vitin 1848, vit i revolucioneve ne disa vende te Europes, ai themeloi gazeten “L’albanese d’Italia” (“Shqiptari i Italise”), ne te cilen perfshiheshin artikuj e shkrime ne gjuhen shqipe. Koj gazete dygjuheshe, “politike, morale, letrare”, ishte i pari periodik ne gjuhen shqipe qe eshte botuar ndokund. Kjo gazete doli ne gjithsejt 28 numra, nga 23 shkurti gjer me 7 qershor te vitit 1848. De Rada e perdori gazeten si nje mjet te pershtatshem per perhapjen e ideve kombetare.

Jeronim De Rada si pishtar i ndergjegjes kombetare shqiptare dhe si krijues serioz dhe i angazhuar ne rrjedhat e ngjarjeve te asaj periudhe, u be i njohur dhe u perhap ne mesin e shekullit te XIX. Ai u be boshti qendror i mendimit shqiptar te periudhes se Rilindjes Kombetare. Pati nje leterkembim aktiv me figura udheheqese te Rilindjes, si Thimi Mitko, Sami Frasheri, Dora d’Istria, si dhe me shume studiues te huaj te interesuar per Shqiperine, gjuhetarin austriak Gustav Majer, albanologun francez Ogyst Dozon, etj. Tani veprat e De Rades ishin perkthyer edhe ne gjermanisht e disa gjuhe te tjera europiane, sepse vepra e tij ngerthente vlera te letersise dhe kultures europiane. Pra, ai ishte shkrimtari I pare shqiptar qe prodhoi vepra te nivelit europian.

I zhgenjyer nga ngjarjet e vitit 1848, De Rada e la botimin e gazetes “L’Albanese d’Italia”, iku nga Napoli dhe u kthye ne Shen Miter per te dhene mesim ne shkolle. Arriti te perfshije gjuhen shqipe ne programin mesimor, por u pushua nga puna per shkak te bindjeve politike liberale. Me 1850 u martua me Madalena Melikion nga Kajverici me te cilen pati kater djem, te cilet vdiqen te gjithe sa qe gjalle ai vete. Keto ishin vite te veshtira per De Raden, i cili u mbyll edhe me teper ne vetvete, sepse me vone i vdiqen gruaja dhe vellezerit. Jetoi i vetmuar ne fshatin e tij dhe siç dihet, pa ndonje burim te mire te ardhurash. Me 1868 u emerua drejtor i shkolles se mesme te Garapolit ne Koroliano Kalabro dhe ne kete detyre qendroi per 10 vite. Gjate kesaj periudhe u shtypen nje pjese   e mire e veprave te tij, pjesa me e madhe ne italishte: “Parimet e estetikes”, “Lashtesia e kombit shqiptar dhe afersia e tij me greket e latinet”, “Rapsodi nga nje poeme shqiptare te mbledhura ne ngulimet e krahines se Napolit”, “Scanderbeccu i pafan” (“Skenderbeu i pafat”), “Sa liri e mireqenje ka ne shtetin me perfaqesues”.

Me 1878 e perkrahu Lidhjen e Prizrenit dhe ngriti zerin per mbrojtjen e tokave shqiptare, kunder copetimit te Shqiperise. Me 1883 ai themeloi revisten mujore dygjuheshe “Fiamuri Arberit – La bandiera dell’ Albania”. Ky periodik ne fillim u bootua ne fshatin e tij Maq e me pas ne Kozence, zgjati deri ne nentor 1887 dhe perkunder censures turke e greke, lexohej gjeresisht edhe nga shqiptaret ne Ballkan. Me 1892 De Rada u riemerua mesues i gjuhes dhe letersise shqiptare ne kolegjin e Shen Adrianit ne Shen Miter dhe me 1895 organizoi te parin kongres gjuhesor arberesh ne Koroliano Kalabro. Mori pjese aktive edhe ne kongresin e dyte qe u organizua ne Unger (Lungro). Ne kete kolegj ka studiuar Luigj Gurakuqi dhe De Rada ka qene mesuesi i tij. De Rada ishte per nje alfabet te perbashket te shqipes qe te jepte nje sistem sa me te plote e te pershtatshem per shqipen me karaktere latine. Zhvilloi edhe nje veprimtari te frytshme edhe ne fushen e studimeve gjuhesore, u kushtoi vemendje ceshtjeve te prejardhjes se shqiptareve dhe te gjuhes shqipe, duke e mbrojtur lashtesine e tyre. Ne dy veprat gramatikore qe botoi (1870, 1894) vuri ne dukje aspekte te patheksuara me pare nga dijetare dhe albanologe te huaj dhe dukuri te padiskutuara ose te panjohura.

Siç shihet, De Rada ka qene nje figure e gjithanshme, apo si i thone fjales, nje lis me shume rremba. Ai eshte metafore e shpirtit, qendreses e mbijeteses se arberesheve te Italise dhe simbol i intelektualit atdhetar qe me tere qenjen e tij u angazhua per zgjimin kulturor te arberesheve dhe per lirine e pavaresine e Shqiperise. Ka qene mbledhes i folklorit, estetist, poet, mesues, studiues, publicist e gazetar, gjuhetar, perkthyes, politikan, revolucionar e atdhetar etj. Por me i njohur eshte si poet. Me e njohura nder veprat e tij letrare eshte “Kenget e Milosaos”, nje balade e gjate romantike qe pasqyron dashurine e Milosaos, nje personazh i trilluar, djalosh fisnik ne Shkodren e shekullit XV. Kur po kthehej nga Selaniku, tek burimi i fshatit takon Rinen dhe bie ne dashuri me te. Te dy te rinjte u perkasin shtresav te ndryshme shoqerore, gje qe e pengon per nje kohe te gjate bashkimin e tyre, derisa vjen nje dite kur nje termet e shkaterron qytetin dhe krejt fytyren e dallimeve klasore. Pas marteses, atyre u lind nje foshnje. Por kjo periudhe e lumturise nuk zgjat shume, sepse i biri dhe e shoqja e Milosaos vdesin pas pak kohe. A nuk te kujton kjo vete fatin tragjik te De Rades? Jane keto balada me nje frymezim te fuqishem lirik qe godasin pushtetin e zakoneve shoqerore dhe ndergjegjes klasore qe pengojne te rinjte te lidhen ashtu si deshirojne dhe jo si u diktojne te tjeret.

Edhe ne vepren tjeter, “Kengete Serafina Topise”, ai sjell motive romantike te Shqiperise se shekullit te XV. Eshte cilesuar si nje Romeo e Zhulijete shqiptare, sepse dashuria e Serafina Topise, bijes se dukes se Artes dhe Bozdar Stresit, qe jane nga dy familje rivale, mbetet e papermbushur. Ne kete romance me plot motive folklorike e magji, Serafina sakrifikon lumturine vetjake per interesat e vendit, dhe martohet me princin Nikolle Dukagjini me qellim qe ne prag te pushtimit turk, Shqiperia e jugut dhe ajo e veriut te bashkohen. Sikurse te “Kenget e Milosaos” edhe ne kete poeme, jeta e personazheve eshte e mbushur me plot fatkeqesi, vuajtje, vdekje te parakohshme, pasqyre kjo e vete jetes se poetit.

Vepra e trete me e madhe e De Rades ne shqip eshte “Scanderbeccu i pa-faan” (“Skenderbeu i pafat”), qe ai e konsideroi si kryevepren e tij. Ne kete veper, qe eshte nje seri baladash romantike, pasqyrohet, pershkruhet historia e bemave te para te Skenderbeut nga viti 1418 deri me 1444.

Ne te trija veprat e permendura, De Rada ngjarjet i vendos ne Shqiperi, ne atdheun e te pareve, dhe na sjell motive, pamje e tabllo shqiptare. Kur Shqiperia nuk ekzistonte si entitet politik, si shtet ne hartat gjeografike, De Rada e krijoi ate Shqiperi ne veprat e tij. Ajo ishte ne mendjen e zemren e De Rades dhe ai u mundua kete ta paraqiste te shqiptaret dhe ta fuste edhe ne mendjet e zemrat e shqiptareve, sepse kishte ardhur koha qe kjo Shqiperi e imagjinuar, e shumedeshiruar, te behej realitet. Dhe ketu ai i kishte perqendruar te gjitha energjite e tij krijuese, artistike, intelektuale e atdhetare. Poezia e De Rades, dhe ne pergjithesi letersia arbereshe e shekullit te XIX kishte si tipar kryesor atdhetarizmin (patriotizmin), pasqyronte perpjekjet e arberesheve per ta ruajtur identitetin kombetar dhe u be pararoje ne zgjimin kulturor romantik ne mesin e shekullit te XIX.

Jeronim De Rada eshte ffytyre e ndritur dhe figure madhore e letersise dhe kultures shqiptare. Ai luajti nje rol te rendesishem ne zgjimin e arberesheve nga erresira kulturore e krahinorizmi letrar. Veprimtaria e tij u ndie fort pertej detit ne Shqiperine qe ende vuante nen zgjedhen Osmane dhe veproi si nje katalizator i Rilindjes Kombetare Shqiptare. Kangjelat e De Rades u perhapen si kandila te ndezur neper trojet dhe kolonite shqiptare dhe u ndriçuan atyre rrugen per liri e pavaresi. Portreti i De Rades se moshuar te sjell nder mend ate plakun e urte e te mençur te perrallave e tregimeve te moçme, plakun qe rrezaton, mençuri, miresi njerezore, urtesi e ngrohtesi aterore.

I vetmuar e i varfer, gjysem i verbuar e ne prag te urise, Jeronim De Rada vdiq ne vendlindjen e tij ne Kalabri me 28 shkurt te vitit 1903. Vdiq i varfer, por ai eshte pasuri kombetare – na ka lene ar e permbi ar, i la trashegim Kombit tone vepren e tij te vlere, shpirtin e tij te paster, fisnik e atdhetar. Figura madhore e De Rades dhe vepra e tij e vlere, edhe sot rrezatojne vlera te larta artistike, njerezore, kombetare dhe europiane. Dhe si i tille gjithmone do te mbetet ne zemrat tona, i dashur dhe i nderuar. Per mot te moteve do te qendroje i palekundur ne majat e Panteonit te Kombit tone.

Filadelfia, 3 mars 2018

Sadik Elshani eshte doktor i shkancave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.