Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for October 2018

NOLIADA

by

1 nOli
Ese nga Namik Selmani/
Ndoshta ka patur plotësisht të drejtë i madhi Noli kur ka thënë autobiogafinë e tij se lindja e tij më 6 janar e kishte shenjtëruar jetën e veprën e tij të kaluar e të mëvonshme. Nëse do të ishte e vërtetë kjo thënie, të gjithë shqiptarët amerikanë do ia ndërronin emrin e tij dhe do i thonin me atë ndajshtim që i vihet para emrit “Shën Noli”. Po, 83 vitet e jetës së tij që nuk janë më pak e as më shumë për të dhënë portetin e një jetë guximtare, talentin, pasionin, dobinë për vete e për kombin që i përket, pse jo dhe disfatat e betejave të 83 viteve. Kërkoi pa fund shpresat e tij Të duket se në udhëkryqet që kalonte kombi ynë (O, sa shumë udhëkryqe ka patur dhe ka kombi ynë në historinë e tij shekullore!) në vitet ku Noli u bë faktor kombëtar, ai kurrë nuk i humbi shpresat e tij dhe në ato kohë kur E keqja i shfaqej shumë herë me një mijë ngjyra natëndjellëse. Mbase për të na dhënë dhe neve bashkëkombasve të tij të 50 viteve më vonë modelin e një luftëtari pa armë me plumba por na dha dhe moralin më të vyer njerëzor. Mbase ai do të ketë lakuar në një zë të përbashkët me të madhin Branko Merxhanin e kohëve moderne thënien mjaft të saktë e të bukur se “Nëse kombi im i humb shpresat, atëherë do t’i jap të miat”. Arti i rrallë poetik i Nolit e rreshtoi atë në aradhën e parë të historisë së letërsisë sonë, me një poezi tribunale, por jo nga ato poezi që harrohen në minutë, por me poezi që mbeten flamuj në kohëra për mesazhin që përcjellin, për forcën shprehëse, për frazeologjinë që përdor.për gjuhën e tij të drejtpërdrejtë. Është lirika politike që rrallë e kemi parë në autorë të tjerë dhe që bashkë me labin e meçur Ali Asllanin bënë epokën e saj. Nuk e di të vë në peshorën e Kombit tonë Atë kontribut që ka bërë secili prek dritën e gjerdanuar të shekujve për këtë komb, veç dua të them të shkruaj se Fan Noli nuk mund të mbahej mend vetëm për këmbanat e kishës së Shën Gjergjit në Boston ku ai kaloi një pjesë të madhe jetës së tij. Po kur linte pas gjëmimin e butë të këmbanave dhe shkonte në atë hyrje të thjeshtë ku banonte ai niste punë të tjetra të vyera për mbrothësinë e kombit të tij.
…..Kur erdha për herë të parë në Boston në ditët e para të qëndrimit tim, në atë qytet të bukur dhe me kurorë universitetesh që ia jep tradita e madhe sidomos ajo e Harvardit bëra vizitën e parë në Kishën e Shën Gjergjit. Në mënyrë simbolike bëra dhe një fotografi në altarin ku ai ka bërë meshën e tij Në ato ditët një mik imi, Paolo Lako që sot nuk jeton më, më dha një dhuratë të bukur të rrallë. Ishte një disk ku ishte fjalimi i rrallë i Nolit. E dëgjova disa herë. Një fjalim që vë në mendime secilin politikan apo dhe njeri të thjeshtë që quhet shqiptar. Thjeshtësia e jashtëzakonshme e tij në veshje, në sjellje, në marrëdhëniet me shqiptarët e amerikanët kishte përballë pasurinë e madhe të mendjes së tij, kishte gjuhëshumësinë që ai kishte në çdo hap jete dhe që do të na linte me të thesarët më të mëdhenj të njerëzimit. Nuk e di se kush do ta konkurronte në anglishten e tij të saktë poetike Nolin në përkthimet e tij brilante të veprave të Shekspirit. Brenda studimit të historisë së politikës shqiptare dhe asaj botërore ai do të hynte në majat gati të paarritshme me studimin për Beethovenin. Për Beethovenin që do të mbahet mend edhe për sfidën që ai i bëri artit të tingujve me mungesën e dëgjimit të tij me shurdhërinë e thënë pak më shqiptarçe. Kur mbaroi studimin për të ai la pas një thënie të mençur që i shërben të gjithë kohërave të jetuara dhe të pajetuara “Pa karakter të fortë të madh, nuk ka as artistë të mëdhenj” Mos vallë edhe Noli do të ishte me këtë punë të jashtëzakonshme pa asnjë motiv fitimi si bëhen sot në shumë raste në Shqipëri e në Botë një lloj siamezi me atë forcë të me atë ambicje njerëzore që ai kishte në çdo hap të jetës në çdo ditë të saj?? Mos vallë po profetizonte edhe ai pasjetën e tij të mençur, të paharruar që të trazon bukurisht shpirtin dhe imagjinatën, të nxit ambicjen dhe dëshirën për t’i shërbyer kombit tëtij. Në jetën e pasjetën e tij ai merr dhe sot sa e sa vlerësime për atë që ka bërë për atë që ka shkruar për atë që ka menduar ai për kombin e tij
…Ai preku dete dhe brigje që rrallëkush nga ata që kanë qenë prijatarë të mendimit të kulturë s, të politikës së kombit tonë mund ta kenë bërë . Preku brigjet e Mesdheut, të Afrikës, oqeane, dete. I provoi të gjithë kostumet e profesioneve dhe të pasioneve të rralla që ai kishte për të bërë që më vonë ose dhe në gjallje të tij ai të na krijonte një hulli të re që mund ta quajmë pa mëdyshje NOLIADË. Saga e Noliadës ishte dhe mbeti bash si Sagat e Evropës dhe Amerikës që kudo të nxjerrë hiret e saj të muzeve të skulpturave, të tingujve të vetrinave, të mbushura të rrugëve, të tryezave, të universiteteve. Provoi, edhe pse për pak kohë kostumin e një kryministri që e pa popullin e tij nga ajo që ai donte të bënte për të dhe që nuk mundi ta bënte kaq gjatë, kaq mirë . Ishte koha që edhe Evropa kishte hallet e saj të shumta. Provoi kostumin e diplomatit dhe fjalët e tij në Paris e në Lidhjen e Kombeve në shërbim me kaq hire mençurie në shërbim të shqiptarizmit e aq më shumë edhe të anglishtfolësve e anglishtshkruesve që e panë dhe e shohin edhe sot e kësaj dite si modelin të një ligjërimi mrekullor që panë se Noli ishte përkthyesi më i mirë në botë për përkthimin e veprave të Shekspirit në gjuhët e huaja. Provoi e veshi edhe këpucët e baltosura të fshatarit dhe me simbolin e “opingës” do të bënte sa e sa shkrime dhe do të jepte zgjidhjet e tij politike. për këtë shtresë sociale të popullit tonë. Me këtë psikolgji ai e deshi po kaq shumë dhe farën e bimës, flladin e pranverës dhe do i përulej me nderim brazdës së tokës dimrave, pranverave. Atje në tavolinën e tij të punës ai vuri pranë njëri-tjetrit Shekspirin dhe Ibanjezin. Vuri Don Kishotin dhe Hamletin. Vuri mjaltimin e poezisë së Khajamit dhe filozofinë e të gjithë kohërave. Se për të gjitha kishte dhe ka nevojë kombi ynë dhe cdo komb që do mbrothësinë . Ani pse në kohën që ai ngjiste maja përkthimi shqiptarët ishin shumica analfabetë .Ani pse Aleksandër Moisiu i madh do të rizgjonte Hamletin në skenat zvicerane, ruse gjermane, amerikane..e nuk do t;ia jepte magjisë së skenës shqiptare. Madje në kohët e tij ai donte të mësonte hebraishten. Për këtë dikur ai shkruan: “Katër vitet e fundit po mësoj hebraishten me qëllim që të përkthej Dhjatën e Vjetër nga origjinali dhe për këtë po punoj tani..” Dhe të mos harrojmë se ishte viti 1964 vetëm një vit para vdekjes. Për këtë i madhi Dritëro Agolli shkruan më vonë: “Fan Noli e bëri Don Kishotin të ëndërrojë shqip. E bëri Otellon të zemërohet shqip. Hamletin të pikëllohet shqip. Ai e bëri Omer Khajamin të tallet e të qeshë shqip. Me këtë ai tregoi se gjuha shqipe është nga gjuhët që mund të japë gjithë nuancat e fjalëve e tingujve e gjithë shkallët e mendimit njerëzor.”
Në të gjithë vitet e jetës së tij ai do të kishte brenda vetes statusin e emigrantit politik e ekonomik. Në të gjithë botën me shumë gjuhë e me shumë kufinj gjeografikë, emigrantët kanë një status të përbashkët me të gjithë sfidat që ata kalojnë Dhe e provoi bukur mirë bukën e mërgimit në Athinë, në Egjipt, në Evropë në Amerikë e kudo ai ishte dhe mbeti “gur i shkulur”. Jetoi me hallet e problemet që ka çdo emigrant në botë. Kjo i dha një “pasaportë” humanizmi kur fliste për shqiptarët e Amerikës që ishin emigrantë që punonin aq shumë që e donin aq shumë atdheun e tyre. I erdhi shumë mirë edhe kostumi i klerikut të fesë ortodokse shqiptare në Amerikë. Ai kostum që e bënte atë më shqiptar se shqiptarët. E sërish duke ndjekur këto vite nga vetë imzot At Artur Lilon mësuam se ai jetonte në kushte shumë të thjeshta dhe ishte shembull edhe për të tjerët. Dukej se buzëqeshja e tij e ngrohtë rrezatonte në të gjithë cepat e kishës së Shën Gjergjit. E vetëm pak vite ai jetoi fizikisht në Shqipëri e kjo nuk e pengoi atë që të njihte mentalitetin shqiptar zakonet, traditat , gjuhën, kulturën, fenë. Të mos harrojmë se pikërisht në vitin 1924 në Beratin e bukur që mund të quhet edhe “Qyteti i Tolerancës Fetare” do të ishte prijatar i Kishës Autoqefale shqiptare gjë që do ta mbante të ndezur edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Hyri në Betejën e Shkronjës së Përkthimit si luftëtari më i fortë dhe si fitimtari më i devotshëm. Në një betejë nga më të bukrat e më afatgjata që ka patur e do të ketë njerëzimi dhe që kërkon. Ngado që shkoi e në çdo prag që hapi e në çdo tribunë ku hipi ai kujtonte Ibrik Tepen e tij që kishte kaq pak shtëpi, por dhe kaq shumë shqiptarizëm. Më vonë në brigjet e Atlantikut në Boston e pikërisht në lokalin me famë shqiptarie të mikut të tij Antoni Athanas ai meditonte për një jetë të re, për jetën që kishte kaluar. E në atë restorant që e kishin vizituar presidentë e gjeneralë, milionerë e njerëz të kulturës së mbarë Amerikës që quhej “ Pier Fori” kishte përherë në çdo ditë të vitit një tavolinë të rezervuar për mikun e nderit Fan Noli ku ai pinte kafenë dhe takonte bashëatdhetarët e tij nga e gjithë Amerika. Aso kohe e ishte thënë prej kohësh atë dyvargësh mençuror që bashkonte shpirtërisht dy kombet tona
Mbahu nëno, mos ki frikë.
Se ke djemtë në Amerikë
Ishte përfundimi më i madh që do të bënte me kaq thjeshtë si dhe largpamësi një intelektual të së parë për marrdhëniet shqiptaro-amerikane të asaj kohe e të kohëve që do të vinin.
Noli na la pas një NOLIADË. Një frymë më të ngrohtë që nuk ta japin as zjarret më të fuqishëm të globit, na dha mesazhin e emancipimit social të përkthimit
Noli na la pas një Maratonomak të ri. Shumë më të fortë se ai i lashtësisë Jo një maratonomak si ai i një piste vrapimi që ka një cak ku e nis dhe ku e mbaron udhëtimin e tij vrapues, po një maratonomak që ka kudo pista të hapura me ambicje të madhe me synime të qarta se ku do nisesh dhe se ku do të arrish. Sa bukur të kishim sa më shumë maratonomakë si Noli që na mungojnë e na mësojnë se jeta është sfidë është luftë është përpjekje aq më shumë jeta e një kombi si yni që e ka patur sakfificën pjesë të jetës së tij, të historisë së tij .. gjer sa të vdes Në vitin 1908 ai i dërgonte një letër mikut të tij Thanas Tashkos një letër ku i shkruante për një dëshirë, për një amanet të çuditshëm që rrallë mund ta dëgjosh diku
Dhe do të luftoj.. gjer sa të vdes
Shpërblimi më i mjaftë do të jetë
Një këngë prej labësh dhe
labëreshash kur të vdes”
Përtej këtij amaneti që ai e kishte
bërë më 1908 do ta dëgjonim dhe lexonim një mesazh po kaq të fortë mençuror “të rrojmë me dobi e të vdesim me dobi:” Varri i tij atje në varrezat e Fores Hillit është varri më i thjeshtë nga të gjithë politikanët e kohërave të kombit tonë . Edhe para se të mbyllte sytë e, pikërisht në lutjet e vitit 1960 ai do të shkruante të tjera fjalë monumetale për miqësinë dhe për kontributin e Amerikës në demokracinë e Shqipërisë ‘ Amerika është nëna jonë kombëtare . Ajo na ka dhënë mënyrën amerikane të jetesës, demokracinë dhe barazinë . Zoti e bekoftë Amerikën!”: Është pak të thuash se jemi krenarë me të dhe për të. Për të nuk ka nevojë që të vrapojmë për ta kujtuar, për t’u frymëzuar. çdo ditë e jetës sonë ka nevojë për t’u parë në pasqyrën e Noliadës. Për atë që kemi dhe për atë që duhet të bëjmë. Nuk është nevoja që të shkojmë shpesh në vende të ndryshme të largëta e të afërta për të marrë modele. E kur të gjithë këto modele krijojnë një hulli të re që rrezaton në kohëra atëherë të gjithë duhet të skuqemi në fytyrën e mbushur me dritë ëndrre se nuk ecim në gjurmët e tyre.
Fan Nolin a la pas vetes një VATËR. Një vatër ku në vite e shekuj do të mblidhen shqiptarët e Amerikës të të gjithë krahinave të kombit shqiptar dhe në gjurmët më të lavdishme të të parëve do ruajnë dinjitetin e kombit.
E përtej tërë kësaj sage moderne dhe aq të vyer na duhet që të mbyllim këtë rrëfenjë eseistike me një rrëfim, monolog, quajeni si të doni, që duket se rrjedh edhe më të vrullshme, me fjalë më të mencura, tronditë se, e më farfuritëse se vetë Nili, në brigjet e të cilit ai shkruante këto radhë. Ne që jemi mësuar ta shohim atë në tribuna mentarie, politike, poetike, kishtare, diplomatike, duket se shohim në të romantikun e përjetshëm. Do të kalonin dhe 62 vjet jetë pas këtij rrëfimi. Do të kalonin 115 vjet deri në ditët tona, po ai të godet me mesazhin dhe dridhjen e zemrës noliane. Shohim një NOL-NIL të përjteshëm “ Gjithë këto mendime në trurin tim dhe asnjë në letër. Flë, po flë shpirti im i plogët si Nili, që u mbyll brenda në shkretëtirë .. Ti, o Perëndi shkolite Nilin tim nga shkretëtira dhe hidhe brënda në oqean lëshoji të gjithë erërat. Bë je, o Perëndi shpirtin tim të këndojë e të kridhet në melodinë e detit të egërsuar. Të mbytem në shtrëngatë dashurie..” Dhe vetë Noliada është një Kryedashuri më vete

DEKOROHEN HEROINAT E ANTI-KORRUPSIONIT

by

Nga Frank Shkreli/ OrganizataTransparency International njoftoi të hënën, nëpërmjet një deklarate për medien, se kishte dekoruar me Çmimin Anti-Korrupsion për vitin 2018, të ndjerën gazetare Daphne Caruana Galizianga Malta dhe aktivisten anti-korrupsion Ana Garrido Ramos, nga Spanja. Dekoratat u dorëzuan të hënën e kësaj jave, në një ceremoni gjatë Konferencës së 28-të të kësaj Organizate Ndërkombëtare, që u mbajt në Kopenhagën të Danimarkës.

Siç dihet, organizata Transparency International është një ent ndërkombëtar joqeveritar, kryeqendra e të cilës është në Berlin të Gjermanisë, e themeluar në vitin 1993. Si një organizatë jo-fitimprurëse, Transparency International, për mision të vetin ka: Luftën kundër korrupsionit global dhe marrjen e masave për parandalimin e aktiviteteve kriminale që vijnë si pasojë e korrupsionit. Ajo ka degët e saj në më shumë se 100-vende anë e mbanë botës, të angazhuara në luftën kundër korrupsionit në vendet e tyre. Sipas Transparency International, “Dekorata Anti-Korrupsion” u jepet organizatave dhe individëve, përfshirë gazetarët, prokurorët, zyrtarët qeveritarë dhe udhëheqësit e shoqërisë civile, të cilët ekspozojnë dhe luftojnë korrupsionin. Një komision i përbërë prej shtatë vetësh nga bordi i kësaj organizate dhe nga lëvizja më e gjerë anti-korrupsion, shërben si juri për të zgjedhur fituesit. Emërimet për dekorimin e këtyre dy grave të guximshme për këtë vit, janë propozuar nga publiku dhe nga degët e ndryshme të Transparency International.

Daphne Caruana Galizia, e cila është vrarë vitin që kaloi nga plasja e një bombe, e vendosur në makinën e saj, ishte një gazetare malteze, shkrimtare, dhe aktiviste kundër korrupsionit në vendin e saj. Në shkrimet e saja, ajo përqendrohej,veçanërisht, mbi korrupsionin në radhët e qeverisë, nepotizmin, spastrimin e parave, e të tjera afera korruptive, sidomos në radhët e politikanëve dhe të figurave të njohura malteze. Nëpërmjet punës së saj në gazetari, Daphne Caruana Galizia ekspozoi skandale korrupsioni që kishin të bënin me politikanë me influencë dhe persona të tjerë të njohur në Maltë apo dhe jashtë atij vendi. Që prej vrasjes së saj, më 16 tetor, të vitit të kaluar, thuhet se autoritetet malteze kanë filluar procedurat ligjore kundër atyre që besohet se mund të kenë qenë vrasësit e saj dhe po bëhen hetime për të vendosur, nëse ishin të përzier edhe persona të tjerë në vrasjen e gazetares malteze, Daphne Galizia. Ndërkaq, familja e saj i ka kërkuar qeverisë së Maltës që të themelojë një ent publik hetimi për të vendosur, nëse shteti maltez mban ndonjë përgjegjësi për vrasjen e saj, qoftë edhe për dështimin e shtetit në detyrën për ta mbrojtur atë ose për të zbuluar, nëse vetë shteti kishte gisht në vrasjen e gazetares.

Daphne Caruana Galizia

Ishte pikërisht për aktivitetin e saj si gazetare në luftën kundër korrupsionit, që Daphne Galizias iu dha dekorata e Organizatës më të njohur Ndërkombëtare Transparency International në konferencën e saj kundër korrupsionit në Kopenhagë, të hënën që kaloi. Dekoratën e pranoi djali i saj Mathew Caruana Galizia, i cili tha këto fjalë me atë rast:

“Bomba që na e mori përgjithmonë prej nesh Daphne-n, shoii zërin më të fortë që kemi pasur ndonjëherë në luftën për integritet në vendin tonë. Bomba që e vrau atë, kishte gjithashtu për qëllim për të zhdukur, njëkohësisht, edhe shpresën që për ne përfaqësonte zëri i saj i pamposhtur. Asgjë nuk mund të zëvendësojë gazetaren, e lëre më personin tonë, që ne humbëm në luftën e saj kundër korrupsionit. Por, kjo dekoratë na kujton se shpresa, jo vetëm është e jona për ta ruajtur dhe kujtuar atë në mendjet dhe zemrat tona, ndërkohë që edhe një pjesë e madhe e botës shpreson e kujton me ne…një zë kujtese për të gjithë ata që po luftojnë për të siguruar drejtësinë për të dhe për të ruajtur trashëgiminë e saj”, u shpreh djali i saj, Mathew Caruana Galizia, duke pranuar dekoratën në emër të nënës së tij të vrarë.

Ndërkaq, Transparency International njoftoi se gruaja tjetër, së cilës iu dorëzua dekorata në konferencën e kësaj organizate këtë javë në Kopenhagë për veprimtari kundër korrupsionit është spanjollja, Ana Garrido Ramos. Ajo është gruaja që i dorëzoi një sindikate spanjolle, dosjen prej 300-faqesh me prova që dokumenton praktikat korruptive brenda Bashkisë Boadilla, vendi ku ajo punonte para se të largohej nga ajo detyrë. Ajo që filloi si një hetim mbi korrupsionin në një bashki të vogël, u zgjerua në një hetim më të përgjithshëm korrupsioni që, eventualisht, përfshiu edhe Partinë Popullore që qeveriste, në atë kohë, Spanjën. Roli i saj si denoncuese dhe dëshmitare e korrupsionit, me atë rast, çoi më në fund në rënien e qeverisë së Kryeministrit Mariano Rajoy, në qershor të këtij viti, pas shtatë vitesh në krye të qeverisë spanjolle dhe njëkohësisht edhe si udhëheqës i Partisë Popullore të Spanjës. Në rolin e saj si denoncuese e korrupsionit në Spanjë, Zonja Garrido Ramos është përballur me një fushatë frikësimesh dhe trysnish agresive kundër saj. Me gjithë këtë, ajo vazhdon të luftojë për miratimin e një ligji që do të mbronte denoncuesit e korrupsionit nga reprezaljet. Zonja Garrido Ramos citohet të ketë thënë se, “Fatkeqësisht, në Spanjë, sistemi në fuqi shkatërron jetën e denoncuesit të korrupsionit, ndërkohë që të korruptuarit zakonisht marrin detyra më të mira dhe përfitime të ndryshme, si përfundim i aktivitetit të tyre korruptiv.” Ajo u shpreh se vendi i saj, Spanja, ka shumë nevojë për një ligj që do të mbronte denoncuesit e korrupsionit, si një mjet i domosdoshëm për të zhdukur korrupsionin, ka thënë ajo. Por, ajo shtoi se, përballë korrupsionit duhet të reagojnë edhe qytetarët. “Qytetarët nuk mund të qëndrojnë asnjanës në luftën kundër korrupsionit, duke pritur që bota në të cilën jetojnë të ndryshojë vetvetiu. Secili prej nesh duhet të jetë pjesë e transformimit. Gjëja për të cilën nuk luftohet, nuk realizohet kurrë”, ka theksuar ajo.

Ana Garrido Ramos

Konferenca e 18-të Ndërkombëtare Kundër Korrupsionit me temën: “Së bashku për Zhvillim, paqe dhe sigurim: Tani është koha për veprim”, përfundoi punimet e saja treditëshe më 24 Tetor, 2018 në Kopenhagë të Danimarkës, me një thirrje drejtuar mbarë botës, në emër të lëvizjeve anti-korrupsion: “Ne jemi një fuqi globale dhe ne nuk do të heshtim. Në një kohë që autoritarizmi në rritje e sipër, i maskuar si regjime populiste, kërcënon të gjithë ata të cilët mbrojnë drejtësinë shoqërore, pa marrë parasysh se për cilin vend, rajon ose kontinent është fjala. Konferenca e Kopenhagës u bën thirrje të gjitha qeverive që të mbrojnë shoqërinë civile dhe rolin e saj për të ekspozuar korrupsionin dhe për t’u përballur me ‘të, ndërkohë që të angazhohen, njëkohësisht, edhe qytetarët në luftën kundër korrupsionit, me qëllim për t’i dhënë fund mos ndëshkueshmërisë ndaj zyrtarëve dhe personave të përzier në veprimtari kriminale korrupsioni”. Transparency International njofton se në Konferencën e Kopenhagës këtë javë, ku morën pjesë më shumë se 1800 veta, përfaqësues nga 144-vende të botës, lartë nga 45 qeveri, firma biznesi dhe organizata të ndryshme nënshkruan një marrëveshje angazhimi të përbashkët, për të ndërmarrë projekte të reja në luftën kundër korrupsionit, kësaj sëmundjeje shoqërore, e cila në vendin ku rrënjoset, ajo minon demokracinë, të drejtat e njeriut dhe rrezikon sigurinë shoqërore.

ENTERPRISE

by

1 avdulla

Tregim/

Nga Avdulla Kënaçi/

Edhe atë ditë dielli e kishte kapërcyer Kodrën e Lëkurësit duke lëshuar rrezet e tij të arta tej e tej gjirit të qytetit të vogël të Sarandës duke e ngopur luginën me dritë. Deti, i qetë e i palëvizur, dukej si një pasqyrë e stërmadhe. Pulëbardhat herë pas here bënin rrotullime të shpejta mbi portin e vogël duke kërkuar ndonjë cironkë të harruar. Peshkatarët, veshur me mushama shiu, të lodhur nga gjuetia natën, kishin mbrritur në liman dhe me përtesë zbraznin nga varkat atë pak peshk që kishin kapur. E hidhnin nëpër ca kova plastike të bardha që kushedi përse ishin përdorur më parë.                                                                                                                                                    Oficeri Kreshnik Selmani, komandant i baterisë bregdetare, i ulur në verandë, karshi detit, për qejf të tij, ishte duke pirë kafenë e mëngjesit, domosdo allaturka. Duke rrufisur lëngun e zi, sytë i mbante mbërthyer nga moli. Ndiqte veprimet e peshkatarëve dhe mendonte punën e tyre të vështirë tutje në det. I njihte me emër të gjithë sepse secili ishte i skeduar në lejet vjetore që ata merrnin në komandën e kufirit. Nga çasti ne çast oficeri priste makinën e vogël të repartit, gazin sovjetik mbuluar me mushama të zezë. Ishte ky një ritual i përditshëm, sa herë në kufirin jugor nuk kishte ngjarje do ta merrnin nga shtëpia fiks në orën 7:30 minuta. Ai banonte në zemër të qytetit, nja pesëdhjetë shkallë mbi liman, pikërisht në katin e dytë të Vilës së Zigait, një ish tregtar çifut i shpronësuar prej njëzetë e dy vjetësh më parë. Në të njëjtën vilë, por në katin përdhes, banonte një ish i burgosur politik për agjitacion e propagandë. Kati ku ishte strehuar familja e tij ishte me sipërfaqe dy herë më të vogël se sa ajo e ushtarakut. Nga krahu i sipërm, gjysmë nën dhe, hyrja e tij ishte si mos më keq, binte erë myk e lagështirë dhe kur binte shi, muret djersisnin bulëza të vogla uji. Ky kat nuk kishte fushëpamje, kështuqë ish i burgosuri nuk dinte çfarë ndodhte në liman. Ishte i përqëndruar tek një prizë e vockël rrumbullake ku priste të ziente kafeja e tij e mëngjesit. Kafe i thënçin, lëng gështenjash. Edhe atë e merrnin me racion, një pako 100 gramshe për një muaj. Tafil Çanga, kështu quhej ai, u habit kur pa se aneksi i tij ku ziente kafenë, papritur u errësua. Ngriti kryet nga gjysmë dritarja dhe kuptoi se rrezet e diellit i pengonte gazi i ushtrisë i sapombrritur. Pastaj ndjeu dy hapa të shpejta që bënin zhurmë mbi zhavorin e hedhur në rrugë. Ishin çizmet ushtarake të Nikut i cili ndryshe nga herët e tjera hyri me shpejtësi në makinë duke përplasur derën fort. “Me siguri edhe sonte dikush ka tentuar të kalojë kufirin”, mendoi Tafil Çanga duke tundur kryet. Gazi u largua me shpejtësi duke lënë mbrapa shtëllunga tymi me erë benzine. Tafili priti edhe pak, pastaj tërhoqi mbrapa derën e shtëpisë përdhese dhe mori rrugën për në ofiçinën e parkut të autobusëve ku punonte si mekanik. E shoqja e tij ende nuk ishte kthyer nga radha e qumështit. Jashtë në rrugë, ku kishte aq shumë dritë e freski, ndjehej aroma e luleve të mimozës, aromë që mekanikut i kishte munguar katër vjet me radhë në burgjet rrethuar me beton në veri të Shqipërisë. Të shkuara të harruara. Kishte një vit i lëruar nga burgu. Po vinte pranvera e cila në Sarandë hyn e para së bashku me festën e Shën Valentinit të cilën shumë pak njerëz e dinin në atë qytet provincial me pesëmijë banorë. Tafili shtyu portën prej llamarine të ofiçinës dhe hodhi sytë rrotull; asnjë punëtor tjetër nuk kishte ardhur, megjithatë ai shpërveshi mëngët dhe rrëmbeu nga bankoprova çelësin anglez me të cilin duhej të hapte një motor difektoz gjashtëpistonësh. Për habi mendja i fluturoi tek fqinj Kreshniku dhe në kokë i trokiti pyetja: Pse iku me aq nxitim, iku pa përshëndetur si zakonisht. Kishte diçka ndryshe sot, gjithë ajo ngutje…

***

Bateria bregdetare ishte vendosur në gatishmëri numur një. Ushtarët ishin rreshtuar dhe ngjanin si buste të ngrirë, dukeshin gati si guakë, as frymëmarrja më e vogël nuk u dëgjohej. Në ajrin e mëngjesit, mbi kokat e ushtarëve ndjehej tension dhe panik. Prisnin çfarë do t’u komunikonte Komandanti. Ata kishin mësuar se diçka e frikshme, e panjohur, ishte shfaqur në Kanalin e Korfuzit, por asnjëri nuk jepte dot shpjegime. Thuajse të gjithë kishin hyrë në vitin e dytë të shërbimit të detyrueshëm ushtarak, por kurrë nuk kishin patur ngjarje si kjo e këtij mëngjesi. E respektonin komandantin për aftësitë dhe korrektesën e tij shembullore. Prisnin çfarë do t’u komunikonte në vazhdimësi, por atë mëngjes ai ishte shumë i ngrysur e serioz. Nuk bëri me ta asnjë nga ato ironitë e shpotitë e tij të zakonshme. Komunikoi vetëm me nënoficerët. Diçka u tha me zë të ulët, pastaj hyri në strehimin e skuadrës së ndërlidhjes. U ul në stolin e komandantit të skuadrës dhe me nervozizëm rrotulloi dorezën e telefonit kabllor. U lidh përsëri me patrullën vëzhguese në Kepin e Stillos nga ku kishte mbrritur lajmi i frikshëm:

  • Alo, ushtar Dhima, a ke fushëpamje, çfarë shikon në Kanalin e Korfuzit?
  • Shoku Komandant, ushtar Dhima ju dëgjon. Duket si një ishull në lëvizje, si një aerodrom fluturimesh. Mendoj se është më e madhe se sa dy fusha futbolli.
  • Ushtar Dhima, jepua binoklin dy ushtarëve të tjerë të skuadrës dhe më raporto; edhe ata të njëjtin objekt si ti shohin?
  • Si udhëron, shoku Komandant, – u përgjigj prerë ushtari dhe pastaj u bë heshtje. Oficer Kreshniku ndjeu mornica në trup, por nuk e dha veten para ushtarëve: “Duhet të njoftoj komandën eprore, nuk mund ta mbaj këtë përgjegjësi mbi vete, është peshë e rëndë, çfarë djallin është ky objekt i paindentifikueshëm që na u shfaq që në pikë të mëngjesit? Mos janë mirazhe?”, pyeti veten oficeri i karrierës pa e kuptuar se çfarë po ndodhte.
  • Shoku Komandant, të dy ushtarët e tjerë kanë të njëjtin mendim me mua, – u përgjigj kufitari Dhima.
  • M’i kalo në telefon secilin veç e veç, – dha urdhër Komandanti. Pastaj ai i dëgjoi përgjigjet një nga një. Saktësia e ushtarit të parë u konfirmua. Të tre patrulluesit jepnin të njëjtat të dhëna dhe të njëjtat argumente për “lubinë” që kishte hyrë pa pyetur në Kanalin e Korfuzit. Raportimet në telefonin kabllor vazhdonin:
  • Shoku Komandant, përsipër ka aeroplanë të vegjël.
  • Numuroni sa janë?
  • Janë fiks 28 aeroplanë në pjesën e parë.
  • Tjetër çfarë shikoni?
  • Ka gryka zjarri, sa nuk numurohen dot, janë të gjitha të drejtuara nga ne, nga bregdeti ynë.
  • Shokë ushtarë, bëni sytë katër, jini vigjilentë siçna mëson Partia dhe shikoni se mos kjo anije prek ujrat tona territoriale, – porositi Komandanti dhe dha urdhër që bateritë bregdetare dhe ato kundërajrore të ishin në gatishmëri numër një.

Iu kujtua incidenti me anijet angleze më 1946 ku mbetën të vrarë nga minat 44 ushtarë të destrojerit të Flotës ushtarake të Britanisë së Madhe. Ngjarja kishte ndodhur pikërisht këtu në Kanalin e Korfuzit. Shqipëria akoma ishte në gjyq ndërkombëtar edhe pse ato mina i kishin vënë jugosllavët. Anglia, për llogari të atij incidenti kishte sekuestruar tre mijë kilogram flori shqiptar. Por edhe sikur të prekeshin ujrat territorial si atëherë nuk mund të mbante përgjegjësi aq të madhe sa të hapte zjarr pa urdhër nga lart, megjithse rregullorja ia lejonte. Priti pak, nuk duhet të humbiste toruan, pastaj hyri në strehim dhe u lidh me Ministrin e Mbrojtjes. I raportoi gjithçka dinte, gjer edhe për kushtet e motit. Heshtje. Ato momente pritje ishin sa një shekull. Nuk duhet ta linin vetëm. Pastaj kërkëlliti zilja e telefonit. Nga ana tjetër e receptorit erdhi sqarimi së bashku me urdhërin:

  • Shoku oficer Selmani, nuk është anije, as nëndetëse, por aeroplanmbajtëse. Shihni si e ka emrin, çfarë flamuri ka dhe çfarë unforme kanë marinarët?
  • Si urdhëron shoku Ministër, – u përgjigj komandant Kreshniku me zë të dridhur. Aeroplanmbajtëse? U lidh përsëri me njësitin kufitar:
  • Shokë ushtarë, më dëgjoni me kujdes, situata është shumë delikate, keni në dorë fatet e Atdheut, qenka aeroplanmbajtëse. Shihni si e ka emrin, çfarë shkruhet në të? Çfarë flamuri ka? Duken marinarë dhe çfarë uniforme kanë veshur? – Nuk vonoi shumë dhe përgjigja erdhi e shpejtë:
  • Shoku Komandant, me gërma të mëdha shkruhet “USS Enterprise”.
  • Si? Prisni ta shkruaj, përsërite, shoku ushtar.
  • En ter prise, e shkrova, vazhdoni me përgjigjet e pyetjeve të tjera.
  • Ka flamur amerikan dhe marinarët venë e vijnë, por ne na duken të shkujdesur, – erdhi përgjigja e ushtarit matanë receptorit.

“USS Enterprise”. Komandantit iu mor fryma dhe receptori i telefonit gati i ngriu në dorë: “Bobo, kanë mbrritur amerikanët, superfuqia botërore, koka e imperializmit. Dhe më takon mua të merrem me ta. Po çfarë duan këtu tek ne, mor aman, ku m’u poftisën mua? Po sikur të qëllojnë? Derëziu, do më lënë fëmijët jetimë…”. Iu kujtuan dy djemtë e tij, dy dhe pesë vjeçqë i kishte lënë në gjumë qysh herët në mëngjes. Po sikur të hapej luftë? Para syve iu shfaq një perde zjarri, flakët e ferrit dhe Kodra e Lëkurësit e përfshirë nga llava e kuqe. Iu kujtua kënga e vjetër popullore: “Nëpër det si mal i zi/ Vjen vaporri zeherlli/ Ku bie Lëkurësi? …”. Ishin kryqëzorët të cilët kishin qëlluar pa mëshirë nga mezokanali. Ishte shkurt -mars i vitit 1878. Gjylet, njëra pas tjetrës e bënë shkrumb e hi Lëkurësin, një nga fshatrat më të bukur shqiptarë. Në Qafë Gjashtë, burrat lebër kositeshin një nga një sikur të ishin lastarë pemësh. Lëkursi, pas atij bombardimi nuk u ngrit më kurrë. Oficerit të ri i shkoi nëpërmend lufta dhe u lidh përsëri me Ministrin e Mbrojtjes. Ia raportoi të gjitha sa dëgjoi nga ushtarët e njësitit kufitar.

  • Kujdes se mos prekin ujrat tona territoriale, fotografoni dhe më raporto, qëndroni në gatishmëri numër një, – e urdhëroi Ministri.

Ndërkohë aeroplanmbajtësja “Enterprise” ishte afruar fare pranë brigjeve tek tre ishujt e Ksamilit. Dreq, ishin prekur ujrat territoriale. Komandant Kreshniku dha urdhërin e prerë: “Top mbush”. Do përballonin dot zjarrin e aeroplanmbajtëses? Iu kujtua se ata topat e baterisë së tij ishin dhuratë nga Bashkimi Sovjetik. Njëherë, duke i pastruar me leckë, njërit prej tyre i doli boja cifla-cifla dhe ai lexoi vitin e prodhimit, 1936. Qënkishin shumë të vjetër. Eh, gjithë të huajt me hile na e kanë pasur, mendoi. Do përballojmë dot ne breshëritë e amerikanëve nga deti dhe nga ajri?

  • Zoti Ministër, kanë prekur ujrat tona territoriale, kam dhënë urdhër të mbushen topat, – raportoi Komandant Niku. Dhe priste të dëgjonte urdhërin e kobshëm “Zjarr…”. Nuk vonoi shumë dhe nga receptori një zë tjetër bariton u dëgjua:
  • Komanda “Prapsohu”, mor gomar, mor idiot, luftë me amerikanët do na hapëç ti? Të paska marrë koka erë…. heshtje, pastaj zëri i njohur i Ministrit:
  • Ishte Komandanti i Përgjithshëm i Republikës Socialiste të Shqipërisë.
  • Si paskam folë me Udhëheqësin?
  • Po, mor shok, asnjë veprim pa marrë urdhër nga ne – i tha Ministri me zë të ulët dhe mbylli receptorin.

Dalngadalë oficer Kreshnikut po i vinte zemra në vend, pavarësisht nga ajo fjalë ofenduese që dëgjoi në telefon. Punë e madhe, vetëm Ministri e di këtë bisedë. Do t’i takonte përsëri dy fëmijët e tij që ishin si dy pëllumba. Lavdi zotit nuk paskishte luftë. Po pse i thanë “gomar”, në fund të fundit ai rregulloren zbatonte të cilën dora vetë Ministri i Mbrojtjes e kishte firmosur. Nga ana tjetër mendoi: ishte e natyrshme, gjithë ajo katana, gjithë ajo kështjellë çeliku mund të prekte shkëmbinjtë nënujorë prandaj cedoi fare pak në ujrat shqiptare territoriale. Nuk kishte rrugë tjetër se si të përshkonte Kanalin e Korfuzit. Po pse nuk lajmëruan ata nga lart? Me sa duket amerikanët kanë njoftuar Tiranën dhe komandant Selmanit nuk i kanë thënë asgjë. “Me sa duket kanë dashur të dijnë si do veproja unë në rast lufte”, i dha zemër vetes dhe justifikoi “ata aty lart”. “Ra shiu, dolli dielli e piu”, iu kujtua kjo thënie e gjyshes aty në Lumin e Vlorës. Doli i gëzuar nga strehimi, me sy të çelur. “Po pse më thanë gomar?” kjo fjalë i mbeti ndërmend e ngulur si një gozhdë. Ku kishte gabuar vallë? Mori dylbitë dhe po vëzhgonte i shpenguar aeroplanmbajtësen amerikane “Enterprise”. O zot i madh, me kë do matemi dhe ne? Një ishull ngjyrë gri në lundrim kishte mbyllur gjithë Kanalin e Korfuzit. Po pse nuk del tym nga oxhaku i saj, me çfarë lëviz i gjithë ky mal lundrues? Nga litaratura ushtarake në Akademi nuk i kujtohej të kishin mësuar për anije të tilla të stërmëdha, gjigande siçishte vetë Amerika. Sidoqoftë ushtarët i la brenda bunkerëve, pranë topave ende në gatishmëri numër një. Po ajo fjala “gomar” nuk e linte të gëzohej për surprizën, kishte folur me Komandantin e Përgjithshëm. Kjo mundësi të jepet vetëm njëherë në jetë.

 

***

Ndërkohë “Enterprise” vazhdonte udhëtimin e saj nëpër Kanalin e Korfuzit. Kishte kaluar ngushticën dhe po ecte në det të hapur. Nuk prekte më në ujrat tona territoriale. Në Gjirin e Sarandës, megjithse deti atë ditë ishte vaj, u ngritën dallgë. E habitëshme ishte si banorët nuk patën frikë. Atëherë qyteti nuk kishte as gazetë e as radio. Lajmi u përhap gojë më gojë e derë më derë: “Një objekt i çuditshëm ka dalë nga deti”. Njerëzit dolën nëpër ballkone, disa hipën majë pemëve, disa të tjerë se nga nxorën ca dylbi të mbetura që nga lufta e dytë botërore të fshehura në cepa sënduqesh. Për çudi asnjë nuk kishte frikë. Mekanik Tafili, sa mori vesh lajmin u vërsul i pari në rrugë.

  • Me kujdes Tafil, është anije luftarake e huaj dhe mund të qëllojë, mund të jetë e Flotës së Gjashtë në Mesdhe – e porosisnin shokët e ofiçinës jo pa njëfarë ironie.Ata qeshnin e bënin romuze, seçkishin një siguri se nuk do të kishte luftë.

Tafili nuk deshi të dinte se çfarë thoshnin ata, shokët e tij të punës. “Do zoti të qëllojnë, ta bëjnë shkrumb e hi këtë regjim që ka gati një çerek shekulli që po na zë frymën”, mendoi ai dhe u dha këmbëve me shpejtësi për nga Kodra e Diellit ku kishte më shumë fushëpamje. Ashtu, me kominoshe pune dhe duart gjithë graso e vaj makine, ecte me ngut pa kthyer kryet, nuk donte t’ia dinte se çfarë thoshnin të tjerët pas kahëve, as ua vuri veshin fjalëve. Ofiçinën dhe shokët i la pas, kishte ecur gati me vrap. Ktheu edhe njëherë kryet mbrapa se mos e ndiqte kush dhe ngjiti shkallët me shpejtësi në një pallat katër katësh i cili ishte në ndërtim e sipër, por sa më afër detit. Çfarë të shihte ashtu? Aeroplanmbajtësja “Enterprise” ecte triumfatore nëpër det. Kiçi i saj çante ujrat e Jonit dhe ajo kështjellë çeliku ngjyrë gri, madhështore, bënte gjithnjë e më përpara. Tafili e dinte se anijet e Flotës së Gjashtë nuk lëviznin të vetme. Pra, nuk ishte një nga ato. Grykat e zjarrit të “Enterprise” ishin drejtuar poshtë, në ujrat ngjyrë blu të Jonit: “Mor, aman të qëllojë, të bëhet tym e flakë, të zhduket ky regjim barbar pa le të vritem unë i pari” murmuriti ai. Ishte më shumë një dëshirë e tij se sa një realitet sepse gjigandi ngjyrë gri me flamurin amerikan sipër kiçit që çpalosej aq krenar prej erës, të jepte idenë se ajo aeroplanmbajtëse kishte dalë për një shëtitje mëngjesi se sa në një formacion luftarak. Ish të burgosurit iu mbushën sytë me lot. “Enterprise” as donte t’ia dinte se çfarë ndodhte në vendin e vogël të shqiponjave. Ajo shkoi aq afër, preku pak ujrat territeriale dhe vazhdoi rrugëtimin e saj të gjatë sikur Shqipëria nuk ekzistonte fare. Po përse kishte ardhur vallë, pse zgjodhi të kalojë në këto ujra kur shumë mirë mund të udhëtonte në perëndim të Kanalit të Korfuzit, në det të hapur? Tafili u ul në gjunjë, nuk u mor vesh, u ul nga lodhja apo për t’u lutur që “Enterprise” të hynte në portin e vogël të Sarandës. Mjafton të vinte, edhe pa shkrepur asnjë top, ajo e kishte të fituar luftën, mendoi ish i burgosuri. As topat as kundrajrorët tanë nuk mund t’i bënin gjë prej gjëje asaj kalaje prej çeliku. “Kur “Enterprise” nuk i bënë gjë japonezët në luftën e dytë botërore, çfarë mund t’i bëjë Niku me topat e tij të vjetër?”, iu duk ish të burgosurit sikur foli me zë. Pa me kujdes rreth e rrotull duke i bërë sytë katër. Mos e kishte dëgjuar njeri? Ishte gati të uluriste si një ujk i vetmuar pylli. Vetëm ca zallahi fëmijësh vinin që poshtë nga buza e detit. Gjithnjë e më tepër anija po zvogëlohej në horizont nga ana e perëndimit, gjithnjë e më tepër po largohej nga bregdeti shqiptar dhe ish të burgosurit Tafil Çanga vetvetiu i rrëshqitën dy pika lot të tjerë. “Na kanë harruar, nuk na llogarisin, do na lënë akoma të vuajmë, të leqendisemi, të çmendemi…Çfarë të kemi bërë, o i madhi zot?”, tha dhe ashtu, zemërplasur mori të zbresë shkallët e brendshme të pallatit katër katësh në ndërtim e sipër.

Pjesë-pjesë, punëtorët e ofiçinës po mbidheshin në repart duke biseduar me njëri-tjetrin për atë “mal çeliku” që lëvizte nëpër det mu përballë qytetit të tyre të vogël. Asnjëherë nuk kishin parë një gjë të tillë, as peshkatarët që gjuanin matanë ishullit të Korfuzit, nuk iu kujtohej një gjë e tillë. Por as traget nuk kishin parë në një madhësi sa kjo lubi. Të gjithëe dinin se Tafil Çanga dinte diçka më shumë, por nuk fliste, prandaj mekanikët, shokët e tij e rrethuan duke e bombarduar me pyetje. Ai kishte mbaruar shkollën e mesme amerikane “Harri Fullc” dhe dinte anglisht. Ishte dënuar se dëgjonte radion “Zeri i Amerikës” dhe disa shokëve që ai mendonte se ishin të besuar, u kishte treguar lajmet që jepte në shqip ai stacion. Dy prej tyre, bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit, e denoncuan dhe ai u dënua me shtatë vjet burg. Nga këto, bëri vetëm katër. Qysh kur kishte dalë nga burgu, Amerikën as në gojë nuk e zinte.

  • Tafil, të lutemi, na thuaj çfarë ishte kjo anije me aeroplanë përsipër?
  • Çfarë patë ju, atë pashë edhe unë.
  • Po ti di angisht, çfarë domethënë “Enterprise”?
  • Ma do mëndja që është emri i pagëzimit të saj.
  • Përse shërben?
  • Ma do mëndja për transport aeroplanësh sepse pashë ca aeroplanë përsipër, por siçi vutë re edhe ju xhanëm, pse më pyesni kot mua? – u përgjigj ai i nervozuar duke i rrëshqitur pyetjes.

Me kaq, heshti dhe nuk deshi të merrej më me këtë temë. Vazhdoi të mbyllte motorin që kishte lënë hapur, ndoshta atë mbasdite do ta mbaronte, ndryshe do t’i thoshnin se mbeti duke bërë sehir aeroplanmbjtësen amerikane. Do t’i thoshnin se shpirtin dhe zemrën i kishte në Amerikë edhe pse hante bukën e mëmëdheut. Nga burgu nuk paskishte mësuar asgjë.

 

***

Komandanti i baterisë bregdetare Kreshnik Selmani ishte një oficer tepër i përpiktë, vinte nga një familjes e varfër nga Lumi i Vlorës me pesë fëmijë, tre prej tyre kishin dalë oficerë. Rast i rrallë. Niku ishte baba i dashur, familjar i rregullt dhe një oficer nga më të përgatiturit sipas shkollave ushtarake në Tiranë. Kishte lindur në një fshat malor që nuk i trembej luftës. Lexonte çdo lloj literature që kishte lidhje me strategjinë ushtarake dhe mundohej të njihte armatimet perëndimore, sidomos ato amerikane, por asnjëherë nuk kishte ndeshur literaturë për një aeroplanmbajtëse kaq të madhe, sa dy fusha sporti. Dhe më e bukura ishte se prej oxhakut të saj nuk dilte tym. Ku shkonte gjithë ai karburant që mund të digjte ajo? Për çdo të papritur atë natë ai nuk shkoi në shtëpi, as të nesërmen. Iu kthye edhe njëherë rregulloreve. Ajo fjala ofenduese që ai nuk guxonte as ta zinte në gojë, e kishte lënë pa gjumë. Pa me vëmendje se si duhej vepruar në rast se cenoheshin kufijtë e Atdheut: duke kujtuar fijë e për pe veprimet e tij, nuk gjeti asnjë gabim, atëherë pse e quajti Komandanti i Përgjithshëm “gomar”?

Natën e tretë, kur thuajse aeroplanmbajtësja ishte harruar, ai u kthye pranë familjes së tij. Ishte i zverdhur në fytyrë dhe i heshtur. Oreks nuk kishte dhe deshi të flinte me fëmijët, me dy djemtë e tij për të cilët tha se e kishte marrë malli.

  • U sëmuri “Enterprise”, si ty ashtu edhe Tafilin, – i tha e shoqja, ekonomiste në një ndërmarrje qylymash. Një grua e urtë dhe mjaft e sjellshme. Ajo kishte dy gërsheta të gjata që i kishte lidhur topuz në majë të kokës. Ishte me origjinë nga një fshat tjetër i Bregut të Poshtëm. Kreshniku e kishte njohur gjatë stërvitjeve ushtarake që bënte shkolla e saj e mesme në repartin e Lëkurësit.
  • Pse çfarë ka Tafili? – e pyeti ai gjithë kërshëri.
  • Ka dhimbje koke, i është prerë oreksi, as dje, as sot nuk ka shkuar në punë.
  • Grua, mirë që më the, po zbres për t’i bërë një vizitë, gjynah, pavarësisht se ka qenë në burg, është familje dëshmori, në fund të fundit burgu e ka riedukuar, do ta shoh, njeri është edhe ai – i tha asaj, pastaj pa marrë përgjigje, hapi dollapin dhe nxori një shishe qelqi me raki gjysmë litroshe që ia kishin sjellë ushtarët, ashtu siçbënte gjithnjë kur frekuentonte fqinjin një kat më poshtë.
  • Na piu e zeza, po e mori vesh Partia që hyn e del pa teklif tek një ish i burgosur, – i tha e friksuar seriozisht e shoqja, por ajo e dinte se ai kur thoshte një gjë, kur jepte një premtim, pavarësisht rrezikut, do ta bënte se s’bën. E pa me ca sy lutës, pastaj me zë të ulët e porositi:
  • Aman, veçpër politikë mos flisni….

Niku buzëqeshi, përqafoi gruan për ta qetësuar dhe hapi derën e jashtme pa kthyer përgjigje. Diçka bluante nëpër mend. Dera u hap dhe brenda hyri një vrushkull ajri i freskët. Niku doli duke parë me kujdes se mos kishte njerëz rrugës. Hodhi sytë nga pedonalja buzë detit, ajo ishte bosh. Elektricistët e komunales ca drita të mekta rruge ende nuk i kishin shuar. Kujtoi fjalët e Tafilit: “Njerëzit këtu shëtisnin sikur shkojnë në një funeral” dhe vuri buzën në gaz. Pa nga deti. I errët, i heshtur e memec. Iu duk se “Entërprise” ishte fshehur aty mbrapa ishujve të Ksamilit. Tafilin e gjeti duke lexuar faqen e katërt të “Zërit të Popullit”. Dukej pak i lodhur, por jo i sëmurë, megjithëse fytyrën e kishte në ngjyrën e pluhurt të çimentos. Kishte veshur një këmishë të zezë prej bezeje të trashë dhe akoma mbante në këmbë çizmet e punës. Dukej sikur e kishte humbur toruan. I ndritën sytë vetëm kur vuri re shishen e rakisë që u përplas mbi syprinën e tavolinës. “Gjynah që është veshur oficer ky alamet djali, ky nuk vret një zog e jo më njerëz, ky është shpirt njeriu”, mendoi ai për Nikun. I bëri vend në një karrike kashte afër tij. Ai e dinte se atë natë do të flitej për aeroplanmbajtësen “Enterprise” dhe iu lut të shoqes të ngjitej lart për t’i bërë shoqëri nuses së oficerit.

  • Kishit gatishmëri që nuk të kam parë këto ditë? – pyeti i pari Tafili.
  • Ishte gatishmëri e rreme, me sa duket ajo nuk ishte aeroplanmbajtëse luftarake, – provokoi oficer Niku. Tafili buzëqeshi.
  • Je djalë i zgjuar Nik, ajo aeroplanmbajtëse e ka mbaruar misionin dhe po bën udhëtimin e saj të fundit përpara se të hyjë në muze. Ka shërbyer me një heroizëm të pashoq dhe fituar 20 yje lufte, njëzet dekorata, është anije heroinë e Luftës së Dytë Botërore. Për mendimin tim, kur kaloi këtu nuk ka qenë e armatosur. Me sa duket për herë të fundit po viziton bazat amerikane në Mesdhe, përpara se sa të kthehet në muze.
  • Domethënë në vend se ushtarët të shkojnë në muze, po shkon “muzeu” tek ushtarët, – i tha Niku duke qeshur, me njëfarë shpotie. Pastaj, duke e parë ish të burgosurin drejt në sy, pyeti se me çfarë lloj karburanti lëvizte gjithë ai mal çeliku?
  • Këtë pyetje duhet të ta bëj unë ty dhe jo ti mua, – i tha ai – ne në burg nuk kemi mësuar për armatimin amerikan.
  • Ha, ha, më sfidove, as ne, por me që the se është heroinë e Luftës së Dytë Botërore.
  • Unë kam dëgjuar vërtetë dikur lajmet e radiove amerikane dhe kjo aeroplanmbajtëse është nga më populloret. Nuk ka amerikan të mos dijë sa luftime ka bërë ajo. Pyete se me çfarë punon dhe unë e kuptoj se kjo pyetje të mundon, kjo pyetje të ka sjellë sonte tek unë, të mundon xanxa e ushtarakut. Unë mendoj se ajo vihet në lëvizje nga një reaktor atomik. Nuk di çfarë mendon ti?

Ushtaraku Kreshnik Selmani buzëqeshi, por kuptoi më shumë se aq; ishte e sigurtë, Tafili ende dëgjonte “Zërin e Amerikës” nga ku kishte marrë gjithë atë informacion, por këtë nuk duhet t’ia pohonte as së shoqes. Ishte me rrezik. Po si? Ky kat ku ai banon, gati nën tokë, antenë nuk ka. Si mund të hyjnë valët gjer këtu? Niku ngjiti shkallët drejt shtëpisë së tij. Tafilit atë natë i kishte hapur “punë” me atë shishen e rakisë që i la mbi tavolinë. Si nuk i shkoi mendja për pak djathë apo turshi? Ndoshta kujtohej e shoqja. Megjithatë nga biseda me ish të burgosurin ai mësoi më shumë se sa nga komunikimi prej komandës së tij eprore. Si thoshte Napoleon Bonoparti: në se doni të vërtetën, pyetni të burgosurit.

Kreshnik Selmanit kurrë nuk i shkonte ndërmend, por as të tjerëve se Tafili, ish i burgosuri për agjitacion e propagandë nga Pushteti Popullor, kishte zëvendësuar ullukun prej llamarine që zbriste nga kati i sipërm me një tjetër ulluk bakri që përcillte për mrekulli valët e radios “Zëri i Amerikës”. Gjithçka e fshehur dhe e maskuar për mrekulli.

 

Fund

Toronto, 27 tetor 2018

PËRJETIME TË DIKTATURËS

by

1 agron Alibali

 Nga Agron Alibali/

Tiranë, mes tetori 1975.  Atë vit kishte qëlluar një tetor i zymtë, i vranët, i lagësht. Kishte ditë që binte shi me gjyma. Aq sa dukej sikur ishte bashkuar qielli me dheun, si për të parandjerë një mynxyrë…

1 Zizi

Natë që nuk harrohet  

Natën e13 tetorit, ndërsa shiu nuk pushonte, rreth orës 22:30 papritur troket dera. E hap unë. Ishte Hatixhe B., kryetare e Frontit Demokratit të bllokut, të lagjes 8 në Tiranë.

-“Dua të flas pak me prindërit”, – shprehet ajo, pas përshëndetjes së rastit. Del babai.

-“Nesër duhet të paraqiteni qysh në ora 6:00 në Komitetin Ekzekutiv të Këshillit të Lagjes”, – kumtoi Hatixhe B., pa e zgjatur.

-“Për ç’arsye”?, – pyesim ne.

-“Nuk di t’ju them më tepër. Natën e mirë”, – tha, dhe u largua.

Asnjeri nga ne nuk mundi të vërë gjumë në sy atë natë. Mijëra mendime filluan të na vinin në kokë. Pse na thirrnin? Ç’do të ndodhte me ne nesër? Pse të na njoftojnë kaq vonë për një takim kaq herët?

Të nesërmen, rreth orës 5:40 dal me babain nga shtëpia, për të shkuar drejt vendit të caktuar. Rruga ishte e mbushur me njerëz “me kostume doku”, që na ndiqnin e na  vëzhgonin hap pas hapi, qysh nga shkolla “11 janari”, sot “Edith Durham”, e deri tek ndërtesa e Lagjes, pranë Shkollës “Petro Nini Luarasi”.

Rrugës babai më porosit se ç’duhet të bëja nëse atij do t’i ndodhte diçka. I burgosur nga fashistët italianë kur ishte student në Firence në dimrin e v. 1941, i arrestuar nga nazistët në burgun e Tiranës në verën e v. 1944, kuptohet se ai nuk përjashtonte as edhe një arrestim të mundshëm pikërisht atë mëngjes tetori në Tiranë.

Ai vit kishte qenë veçanërisht i rëndë për mbarë familjen tonë. Në shkurt dhe mars ishin arrestuar dy xhaxhallarë, për “veprimtari armiqësore”, dhe në korrik ishin dënuar me nga 10 vjet heqje lirie.

Në qershor unë dhe im vëlla, Iliri, ishim “gjykuar” nga organizatat e rinisë të shkollave që ndiqnim, dhe ishim përjashtuar “për shfaqje të theksuara të huaja të ideologjisë borgjezo-revizioniste”.  Masa e tejskajshme dhe krejt e pazakontë represive ndaj dy të rinjve njomëzakë, praktikisht vinte njollë të pashlyeshme dhe mbyllte krejtësisht të ardhmen tonë.

Mamaja, artiste në Teatrin e Operas dhe Baletit, dhe aktore kryesore në një film të shquar, ishte pushuar nga puna dhe nxjerrë papritmas në pension të parakohshëm, ndërkohë që babai, për “shfaqje liberalizmi dhe mungese vigjilence”, ishte dërguar “për riedukim” si punëtor me turne në sektorin e presave dhe shtampave në Uzinën “Partizani”.

E pra, siç dukej, terrori dhe represioni do të vijonin më tej e më egërsisht.

  • Humbja e lirisë

Tek prisnim në heshtje atë mëngjes të 14 tetorit para zyrës së Kryetarit të Lagjes, në sallon hyn Kozeta. M., e bija e një tjetër “armiku të Partisë”. “Mirëmëngjes”, tha e tronditur, dhe menjëherë pyeti: “Dini gjë pse na kanë thirrur”?

Ndërkohë hapet dera e Kryetarit dhe thërrasin emrin e babait. Futet brenda i qetë dhe me dinjitet. Pas mëse 5 minutash, që mua m’u dukën si shekuj, del jashtë. Ia bën me shenjë Kozeta M.-së, se diçka jo e mirë pritej, dhe largohemi ngadalë.

Rrugës më thotë: “Sapo më lexuan Vendimin Nr. 5 të Komisionit Qendror të Internim Dëbimeve. Internohemi nga 6 muaj deri në 5 vjet në fshatin Labovë e Vogël, Gjirokastër. Largimi nga Tirana brenda 24 orësh”.

Kthehemi ngadalë në shtëpi. Njerëzit me “kostume doku” ishin kudo, dhe tanimë që kishim marrë njoftim, na survejonin fare haptas dhe pa kurrfarë ngurrimi.

Njoftojmë nënën dhe vëllain. Parandenja e keqe e një natë përpara ishte vërtetuar. Kishim humbur lirinë.

  • Përballja

Papritmas gjithshka ishte përmbysur. Tashmë duheshin marrë vendime dhe hapa të shpejta. Çdo gjë duhet të bëhej me kujdes dhe gjakftohtësi. Rrugë tjetër nuk kishte.

Së pari, duhet të njoftonim gjyshërit dhe të afërmit. Së dyti, duhet të fillonim të paketonim plaçkat dhe orenditë. Së treti, duhet të bëja shkëputjen nga shkolla. Shpresa ishte për ta vazhduar atë diku gjetkë, në vendbanimin tonë të ri e të panjohur.

Ndarja me katër gjyshërit ishte pjesa më e vështirë. Me prejardhje nga Shkodra dhe Dibra, dhe pasi kishin mbështetur pavarësinë e Shqipërisë, kishin përjetuar Luftën I Botërore, Mbretërinë e Zogut, pushtimin fashist dhe nazist, ata e kishin të vështirë ta kuptonin se si, në mugun e jetës, regjimi komunist do të mund t’i ndante për së gjalli nga fëmijët dhe nipërit e tyre.

Pjesa tjetër e vështirë ishte përgatitja për rrugën e gjatë drejt Jugut.

“Sa kamiona do t’ju nevojiten,” mbaj mend se na pyetën dikur. Menduam se një Zis do të mjaftonte.

Ndërkaq, një pjesë të mirë të plaçkave, përfshirë dhomën e pritjes me mobilje, një pjesë librash dhe dokumentesh, arritëm t’i bartim për ruajtje tek shtëpia e gjyshit nga mamaja, Haki Sharofi. Shpresa, që vdes e fundit, na mbante gjallë dhe mbetej besimi që do të ktheheshim dikur.

Gjatë ditës Ndërmarrja Komunale Banesa, e quajtur ndryshe si Pasuria e Shtetit, dërgoi në apartamentin tonë dy punonjës për të mbyllur kontratën e qerasë. Gjatë kontrollit të banesës ata vërejtën një plasaritje të vogël të një lavamani. Pa e zgjatur, na e vunë lavamanin në ngarkim për detyrim shpagimi, me një shumë aspak të vogël për kohën. Ajo faturë më vonë do të na ndalej deri në shlyerje çdo 15 ditësh nga mëditja jonë si punëtorë krahu të brigadës së Labovës së Vogël të Ndërmarrjes Bujqësore “Muzafer Asqeri” në rrethin Gjirokastër.

Shkoj në sekretarinë e shkollës për të marrë dokumentin e transferimit. Takoj zv. Drejtoreshën, që do ta nënshkruante.

-“Ku do të transferoheni”, – më pyet?

-“Në Labovë të Gjirokastrës”, – i them.

-“Oo, po aty është qytet”, – më thotë, sigurisht për të më lehtësuar apo për të më ngushëlluar sadopak…

Me sa duket ajo i referohej Labovës së Kryqit, që ndahej në të Sipërmen dhe të Poshtmen. Të nesërmen e mësuam me siguri se, ndër katër Labovat e Gjirokastrës, destinacioni ynë ishte Labova e Vogël, ose e Odries ose e Zhapës, praktikisht një ndër katundet më piktoreskë, por edhe më të largët dhe të izoluar të Gjirokastrës.

Atë mëngjes largohem përfundimisht nga shkolla ime, ku edhe pse isha ndër nxënësit më të mirë, vetëm disa muaj më parë, i isha nënshtruar një procesi të pashembullt inkuizicioni të mirëfilltë. Zanafilla kishte qenë një libër në italisht i Frojdit, “Pesë leksione të psikoanalizës”. Ngjarjen do ta përshkruaj tjetërherë, mbështetur edhe në shënimet e imta që mbajta asokohe. Shkurtimisht, krejt befas unë u akuzova se kisha dashur ta përkthej dhe ta përhap librin “e ndaluar”. Pas mbledhjesh të panumërta, madje unë kisha dalë si “pjestar i një grupi të rinjsh që synonin të përhapnin literaturë të ndaluar”, ku bënin pjesë Zana G., e vitit IV, Ilir K., i vitit II, dhe unë, që isha vetëm në vit të parë. Ngjarja bëri bujë të madhe në Tiranën e “grupeve armiqësore”, që zbuloheshin çdo gjashtë muaj. Përfundimisht, pavarësisht se isha më i vogli në moshë, qëlloi që unë pësova dënimet më të ashpra, dhe u përjashtova nga organizata e rinisë.

  • Largimi

Nata e fundit në Tiranë kaloi edhe ajo pa gjumë. Shi nuk binte më. Kur u err, vërejmë se pas derës së apartamentit, në shkallë, qëndronte një person i armatosur. Humbja dhe kufizimi i lirisë kishte nisur qysh atë mbrëmje…

Në mëngjes herët na njoftojnë se kamioni erdhi.

Fillojmë bartjen e plaçkave. Unë ndërkohë u ngjita një kat më sipër, në katin e tretë, dhe trokita tek apartamenti i Petraq M., për të dorëzuar diçka që ua kisha huazuar. bBashkëshortja e tij, Ermioni, mësuesja ime e fillores, nuk mundi të dalë për çastin e hidhur të ndarjes…

Vijuam të ngarkojmë kamionin. Surpriza nuk vonoi. Nuk kishte më vend për plaçkat tona. Mirëpo “organet përkatëse” i kishin parashikuar të gjitha. Nuk vonon shumë, dhe vjen Zisi i dytë.

E ngarkojmë me shpejtësi edhe atë.

Mbyllim apartamentin dhe dorëzojmë çelësin. Zbresim për herë të fundit shkallët – ato shkallë që i kishim përshkruar me mijëra herë.

Ishte ora rreth 7:30, koha kur unë zakonisht  nisesha për në shkollë. Nga hyrja e ndërtesës përballë shpesh qëllonte që dilte njëkohësisht me mua edhe Ilira H. dhe Vladimir M. Ilirën, nxënëse e shkëlqyer, sidomos në matematikë e shkencat e sakta, e kisha shoqe klase. Ishte ndër të paktat që më kishte dalë përkrah gjatë mbledhjeve inkuizitoriale kundra meje në shkollë disa muaj më parë. Tjetri ishte edhe ai nxënës tek Petro Nini, por një vit më lart. Pasi përshëndeteshim, rrugën drejt shkollës e bënim bashkë.

Por këto kujtime e përkitje tashmë i takonin së kaluarës.

Tek po bartnim në Ziset plaçkat e fundit, papritmas vjen me biçikletë nga shtëpia e tij në Rr. H. Tahsin, për të na thënë lamtumirë daja, Faik Sharofi, mjek epidemiolog., me disa barna për mamanë, që po kalonte një gjendje shëndetësore të rënduar. Duke sfiduar gjithshka, dhe me një dashuri e guxim të admirueshëm, daja erdhi edhe për të na sjellë diçka për të ngrënë gjatë rrugës, të përgatur nga e shoqja e tij. Mirëpo ardhja e tij në ato momente ishte kumt i rrallë shprese, besimi, trimërie e afekti njerëzor.  Nuk ia harruam kurrë!

Tek i hipnim kamionëve, dhe shihnim për herë të fundit oborrin dhe pallatin ku isha lindur dhe rritur, nga ballkoni i katit të tretë të ndërtesës përballë, Pallatit Nr. 9, një grua zonjë del dhe na përshëndet me dorë. Ishte sopranoja e mirënjohur Nina M. Tjetër gjest i pashembullt dhe i paharruar i guximit, sfidës, humanizmit dhe solidaritetit qytetar!

Në secilin nga dy kamionët u vendos një polic dhe u nisëm për rrugën e gjatë drejt Jugut të thellë. Mamasë i bënë një favor: e vendosën në kamionin e dytë, pranë shoferit.  Bashkë me policin, ne ishim lart, në kamionin e parë. Lotët e saj nuk kishin të reshtur, gjithë rrugës.

Sëbashku me ne atë mëngjes të 15 tetorit, Tiranës i dhanë lamtumirën gjithsejt 84 familje, të cilat u internuan në të njëjtën ditë, në një nga goditjet më masive të represionit komunist në Shqipëri. Fatet e qindra njerëzve të pafajshëm, papritmas atë ditë tetori 1975, u përmbysën dhe jeta e tyre u transformua rrënjësisht.

Të nesërmen, me 16 tetor, ndërsa të internuarit e rinj filluan të pëballonin jetën e tyre të re dhe të papritur, në mbarë Tiranën u organizuan mbledhje masive, ku familjet e larguara një ditë më parë u denoncuan si “armiq të partisë” e të sistemit.  Tezja ime, Drita H. “u ftua” të asistonte pikërisht në mbledhjen e ish-lagjes tonë, ku u denoncua dhe shpërfol familja “armike”, e motrës së saj, Adivie, tashmë e “spastruar” nga Tirana dhe e vendosur në internim në Labovë të Vogël të Zhapës në Gjirokastër.

Simbolika dhe përkitja me ditëlindjen e diktatorit nuk mund të ishte më e goditur. Dhe më goditëse.

  • Po sot?

Pas kaq e kaq vitesh, ndërkohë që shoqëria shqiptare ecën përpara ngadalë dhe me këmbë të ngathta, bëhen përpjekje edhe për të trajtuar me vëmendje të kaluarën,. Mirëpo shumë pak është bërë për t’i kthyer dinjitetin dhe dëmshpërblyer masën e gjerë të të internuarve politikë të regjimit komunist në Shqipëri.

Në debatet e herëpashershme, që jo rrallë dalin nga shinat e diskursit profesional, demokratik, etik e qytetar në Shqipëri, ndodh edhe shpesh në mënyrë krejt absurde që mendimi kritik apo i ndryshëm nga narrativa e grupeve të interesit, të etiketohet me terma dhe metoda të ngjashme me ato të diktaturës komuniste…

“Kur diskursi qytetar del nga shinat, ne kemi si model Kushtetutën”, do të shprehej pak a shumë paradokohe ish-anëtari i Gjykatës së Lartë Amerikane, A. Kennedy.

Shqiptarët sot, mjerisht, nuk e kanë luksin e një dokumenti themelor të ngjashëm me Kushtetutën Amerikane.

Mirëpo besojmë se ata bashkohen në një pikë: që të gjithë personave të internuar dhe dëbuar me rrugë administrative për shkaqe politike në Shqipëri, qysh nga fundi i viteve 1940 dhe deri në fundin e viteve 1980, duhet t’u njihet koha e vështirë e viteve të gjata të internimit.

Ndërkohë që është bërë punë e lëvdueshme për masën e të burgosurve politikë, ritheksojmë se pak ose aspak është bërë për të internuarit politikë.

Aktorja e rolit të Mamica Kastriotit, që ndofta është e vetmja artiste në botë e internuar, kaloi mbi 13 vjet internim, dhe me të drejtë ankohet që asaj dhe shumë të tjerëve ende nuk u njihet periudha e gjatë e lirisë së humbur.

Ndofta një nismë e Kuvendit të Shqipërisë mund të ndëmerret sa më parë, që ta korigjojë këtë mangësi të pazakontë. Kjo do të përfshinte hapa konkrete për trajtimin me përparësi në punësime në administratë [apo për strehime] për brezin, në rrudhje, të të aftëve për punë nga shtresa e të ish-të internuarve politikë. Duke qenë të ndërgjegjshëm për vështirësitë në buxhetin e shtetit, ka rëndësi thelbësore që nisma në favor të ish-të internuarve politikë në Shqipëri – ku mund të bashkoheshin edhe fonde nga fondacione e OJQ të huaja – të sigurojë kompensimin material, sado të vogël dhe simbolik, për ditët e gjata të internimit, ditë të cilat ish të internuarve nuk u kthehen dot më. Por të paktën, liria e tyre, e kufizuar dhe e humbur brutalisht, si dhe dinjiteti ende i nëpërkëmbur, mund dhe duhet t’u afirmohen dhe t’u njihen.

(për t’u vijuar).

 

 

 

 

JOSIF E VASIL PANI-DY BIJ TË SHQUAR TË DARDHËS

by

1 at e bir

1 at arthuriNga Niko Dako/*1 folesi

1 sotiri

 Rreth një vit para se të botohej libri “Atë e bir për Mëmëdhenë”, autori i tij, Sotir Pani, ma dha në fletë të printuara për ta lexuar e për t’i shfaqur mendimin tim. Sot gjej rastin ta falenderoj edhe këtu për vlerësimin dhe nderin që më bëri, si dhe ta uroj për botimin.

E lexova me kënaqësi dhe me një ndjenjë të thellë emocioni, sepse në faqet e tij gjeta jetën, përpjekjet dhe sakrificat e dhjetëra atdhetarëve shqiptarë të Amerikës, të cilët mund t’i quaj me pa frikë “brezat e fundit të rilindësve tanë të mëdhenj”, breza ku zënë një vend të nderuar dy bij të Dardhës, Josif e Vasil Pani, atë e bir.

Ashtu si edhe disa shokë e miq të tjerë të autorit, e inkurajova, mbase me një farë këmbëngulje të tepruar, për ta botuar si libër, sepse isha i bindur për vlerën e tij.

Kushdo që e ka lexuar apo do ta lexojë, do të bëhet i vetëdijshëm se këtu nuk bëhet fjalë thjesht për gjyshin dhe babain e autorit, por, nëpërmjet tyre, edhe për gjithë ata veprimtarë që, ndonëse Amerika iu bë atdhe i dytë, nuk e harruan Shqipërinë, por u vunë gjoksin luftës dhe përpjekjeve për çështjen e mëmëdheut, për ata që sollën vetëdijen kombëtare shqiptare, për ata që s’kursyen as jetën, as familjen, as pasurinë e venë me mundim, në fund të fundit, për ata që bënë Shqipërinë.

Besoj se është kuptimplotë edhe fakti që ky prezantim libri bëhet këtu, në këtë kishë të shenjtë të Fan Nolit, pragun e së cilës Josifi dhe Vasili e kapërcyen shumë herë, folën e rrahën problemet e kombit me peshkopin e mençur dhe ndezën nga një qiri duke iu lutur të Plotfuqishmit jo aq për veten e tyre sesa për atdheun e largët, për Shqipërinë e dashur, për njerëzit e zemrës, për Dardhën e shtrenjtë, që i fali kombit dhjetëra burra të shquar, të cilët, mbi çdo gjë vunë atë që Perëndia na e jep vetëm një herë në jetë e që është i pazëvendësueshëm: MËMËDHENË.

Libri të bën përshtypje të thellë që në vështrim të parë, me kopertinën: një titull i goditur dhe një fotografi e bukur e dy njerëzve të pashëm, fisnikë, atë e bir, që iu kushtuan pa kursim çështjes kombëtare.

Libri ndahet në 25 kapituj. Gjashtë të parët i kushtohen jetës dhe veprimtarisë se Josifit, kurse 14 të tjerë i kushtohen Vasilit. Meritë e veçantë e veprës është pajisja me një numër të madh fotografish, rreth 100 të tilla, të bëra në Amerikë dhe në Shqipëri (në Dardhë kryesisht). Në fund është edhe një album i veçantë me foto. Zënë vend, gjithashtu, edhe plot fotokopje të artikujve në gazetat e kohës, shkruar nga Josifi e Vasili ose artikuj që bëjnë fjalë për këta, si dhe fotokopje dokumentash të ndryshme, letrash etj.

Autori ka përfshirë edhe një shkrim të publicistit Kolec Traboini, që ka jetuar para disa vjetësh ketu në Boston, një shkrim plot vlerësim për pasionin e palëkundur të Sotirit për të krijuar një muze në shtëpinë e tij në Dardhë me material nga veprimtaria atdhetare e gjyshit dhe babait të tij, si dhe e dardharëve të tjerë. Libri përmban edhe një bibliografi ose referenca, siç i quan autori.

Çdo lexues preket që në rreshtat e parë të parathënies, shkruar nga Sotiri, fjalë plot dhemkë e nostalgji për vendlindjen, Dardhën, për plagën e kurbetit që e përjetuan aq thellë breza të terë dardharësh, për burrat që ai fshat i përcolli larg, larg por që s’e turpëruan kurrë, sepse, ashtu si gjyshi dhe babai i tij, u rreshtuan me forcat më përparimtare të kohës. Ndaj dhe justifikohet qëllimi  i ketij botimi për t’ua bërë të njohur, siç thotë autori, jetën dhe veprimtarinë patriotike të Josifit dhe Vasilit gjithë pasardhësve të tyre, nipërve dhe mbesave, farefisit, brezave që do të vijnë dhe kujtdo tjetër.

Josif Pani, biri i Ligor Panajot Panit dhe i Sofisë, u lind më 1868 në Dardhë. Më 1903 qe nga dardharët e parë që mori rrugën e Amerikës, fillimisht në Natick. Në Dardhë la djalin, Vasilin, dhe tre çupa.

U aktivizua në shoqëritë dardhare si “Bleta”, në Federatën “Vatra”, duke qenë i pandarë nga Faik Konica, Sotir Peçi e Fan Noli. U zgjodh gjithashtu, kryetar i shoqërise “Besa-Besën”.

Më 1907 shkoi në Shqipëri dhe u kthye sërish në Amerikë duke sjellë me vete djalin, Vasilin 12-vjeçar. Më 1922 shkoi përfundimisht në Dardhë dhe mbylli sytë përgjithmonë në fshatin e dashur më1934. Figurën e tij e vlerësuan lart gazetat e Amerikës, “Dielli” etj., dhe gazetat e Korçës. Por nuk vdiq i zhuritur, siç përdoret kjo shprehje në Korçë, sepse një muaj e gjysmë para se të largohej nga kjo jetë, përjetoi gëzimin më të madh për lindjen e nipit, djalit të Vasilit, Sotirit, i cili na ka mbledhur sot këtu.

Një sagë më vete përbën jeta dhe veprimtaria e Vasil Panit. Ishte vetem 12 vjeç kur u nda nga vatra amtare dhe nga Dardha me shpirt të këputur. Në fillim në Natick e pastaj në Boston, ndoqi rrugën e t’et. Që i ri mori pjesë në veprimtaritë e atdhetarëve. Më 1912 shkoi si vullnetar me shokë te tjerë në Shqipëri, ku luftoi me çetat e Themistokli Gërmenjit kundër  andarteve grekë. U kthye në Boston i burrëruar dhe, duke shfrytëzuar talentin e të shkruarit, botoi me dhjetëra artikuj në “Dielli” dhe në gazetat e tjera. Atdhetar i palëkundur, u zgjodh në fillim sekretar, arkëtar dhe më pas kryetar i “Vatrës”, një nder i madh për të dhe për dardharët e tjerë. Më 1922 bleu restorantin “Court House Lunch” në Cambridge, që u kthye në një seli tepër aktive për vatranët.

Vasili shkoi dhe dy herë të tjera në Shqipëri, më 1933, kur u martua në Dardhë me Evriviqi Gjikën dhe, për herë të fundit, më 1937, kur i biri, Sotiri, ishte 3-4 vjeç. Ja fati i dhimbshëm i mërgimtarit: me gruan dhe me djalin nuk rrojtën bashkë veçse reth një vit e gjysëm, kurse çupën Dhoksinë, s’e pa asnjëherë, përveçse në fotografi.

Vatrani Vasil Pani ndërroi jetë papritur në Dhjetor 1947, pas 40 vjetësh larguar nga vendlindja. Për të përgjithësuar ndjenjën e dhimbjes dhe vlerësimet më të larta që bënë bashkatdhetarët për të, po përmend vetëm një fjali, por me domethënie të madhe, nga fjalimi që mbajti imzot Fan Noli në drekën pas varrimit: “Vasil Pani,-tha ai,- kish qëndurar kurdoherë në krye të taborit të shqiptarizmës”.

Pas 50 vjetësh mbylljeje të Shqipërisë në monizëm, i pari erdhi në Amerikë Andrea, djali i vogël i Sotirit, më pas Sotiri dhe gjithë pjesa tjetër e familjes. Të dhënat për këto fakte jepen në kapitujt e fundit të librit. Për emocionet që përjetuan pasardhësit e dy vatranëve, askush s’mund të flasë më mirë se ata. Ndaj kanë të drejtë të jenë krenarë për të parët e tyre, ashtu siç përkulemi edhe ne të gjithë në nderim të kujtimit të atyre atdhetarëve të palodhur.

Duke vlerësuar kontributin e tyre, më 1992 Presidenti i Republikës së Shqipërisë i dha Josif Panit Urdhërin për veprimtari patriotike të klasit III, kurse Vasilit Medaljen për veprimtari patriotike.

Sot, në këtë ditë jo të zakonshme për familjen Pani, kur, nëpërmjet veprës së Sotirit, kujtojmë e vlerësojmë dy nga paraardhësit e saj, nuk mund të mos shprehim një peng e një ndjenjë të thellë nderimi edhe për një personazh tjetër, që, ndonëse nuk zë shumë faqe, ka një vend me peshë, si një gur i rëndë, në fletët e librit. Sot, pra, nderojmë dhe kujtimin e gruas së Vasil Panit, nënës së Sotirit, Evriviqit, e cila, mbetur e ve dhe veshur me të zeza që në moshën 34-vjeçare, rriti me përkushtim, me sakrifica e dinjitet dy fëmijët mbetur pa baba, ashtu si shumë gra dardhare që pritën tërë jetën burrat të ktheheshin nga kurbeti i largët dhe e lanë me lot fatin e tyre, me lot shpirti që thërmojnë edhe gurin…. E kush më mirë e më shumë se burrat e gratë e Dardhës dhe të ngjashmit e tyre mund t’i ndiejë aq me shpirt vargjet e njohura të poetit të Rilindjes sonë Kombëtare A. Z. Cajupit, shkruar me aq realizëm e shqetësim qytetar: Kurbeti, shokë, kurbeti/Kush vate e nukë mbeti?

Theksova se kjo ditë është e veçantë për familjen Pani. Por në këto momente emocinuese, fatkeqësisht, na mungon edhe një njeri tjetër, na mungon bashkëshortja e ndjerë e Sotirit, Margarita, nëna e shtëpisë, nëna e djemve, nuseve dhe nipërve, e cila, në çdo sukses e në çdo ngjarje të madhe të familjes, ka pjesën e vet të meritës, si një grua e mençur, e sinqertë, nikoqire dhe e fisme. Por le të shpresojmë se edhe ajo gëzohet sot bashkë me ne, që aty lart ku e ka thirrur i Plotfuqishmi.

Po e mbyll me nje pasazh domethënës nga shkrimi i K. Traboinit. Ky, kur e sheh një ditë Sotirin që po nisej si shumë herë të tjera nga Bostoni për në Shqipëri, i thotë: “Po rrugë e gjatë o Soto, si nuk u lodhe….” Sotiri, me mençuri i përgjigjet: “ Nuk lodhet njeriu duke rendur pas dashurisë”!

Vërtet, nuk lodhet…sepse ato janë dashuritë më të shenjta, dashuria për familjen dhe dheun mëmë, dashuri që na i fshijnë thinjat e na japin forcë të jetojmë e t’u percjellim edhe brezave të rinj këtë flakë të perëndishme që nuk shuhet kurrë.

*Ditë më parë në kishën e Shën Gjergjit në Boston, u promovua libri i Sotir Panit “ Atë e bir për mëmëdhenë”. Mernin pjesë shqiptarë që banojnë në Boston e qytete të tjerë rreth tij. Shkrimi i mësipërm ishte ligjërata kryesore e mbajtur prej  mëuesit të letërsisë, Niko Dako.