Shkruan: FOTAQ ANDREA-STRASBURG/
Ai ishte i pari, Ai ishte mbi të gjithë ne/
Është e vështirë të shkruash për mbresa dhe vite të shkuara, mbërthyer në kuadrin e tyre të caktuar historik, politik e shoqëror, ku përfshihet një pjesë e mirë e jetës sonë, sidomos vitet më të ethshme të rinisë profesionale. Është e vështirë, sepse, ndonëse nga një pikëpamje ato mund të cilësohen si “vite të humbura në marrëzi të kohës”, përsëri, pleksen në kujtesë edhe ndjenja të ngrohta, një jetë kolektive nga më kompaktet, mall e miqësi e vyer, deri në dashuri vëllazërore, kur shok e miq tashmë na mungojnë dhe kur gjithkush, nga ai kolektiv i atëhershëm përkthyesish e redaktorësh të Redaksisë së Gjuhëve të Huaja vijoi udhën e vet të fatit në jetë.
E tillë ishte koha : kohë totalitare, sistem i ngërthyer politiko-shoqëror, ku gjallonte izolimi nga Perëndimi, lufta e klasave, militarizimi i plotë paralizues me bunkerizimin e shpirtrave, mendjeve, vetëdijës. Për fatkeqësinë tonë, si të një populli të tërë përvuajtur historikisht, ne ishim produkt i asaj kohe dhe totalitarizmi domosdo ushtrohej mbi ne me të gjitha format e veta; donim s’donim, ne ishim pjesë e tij dhe puna jonë profesionale, e detyruar dhe e kontrolluar nga lart, ishte pjesë e mbijetesës të një populli nën diktaturë, kur lypsej mençuri, maturi dhe dashuri për të jetuar jetën.
Veçse, për ata përkthyes e redaktorë të gjuhëve të huaja që përbënin numerikisht redaksinë më të madhe të Shtëpisë Botuese “8 Nëntori”, vetë gjuha e huaj ishte si një dritare e hapur drejt botës, e mbi të gjitha drejt Perëndimit, që i “thyente” disi kornizat e indoktrimimit total dhe të izolimit totalitar për njëmijë arsye. Mbi të gjitha, sepse vetë gjuha e huaj është qytetërim e kulturë, përfaqëson shpirtin e ndritur të popullit që e flet, penën e shkëlqyer të njerëzve të mëdhenj të Letrave, që e kanë përpunuar atë në rrjedhë të Historisë. Dhe një përkthyes i mirë duhej të kapte pikërisht shpirtin e asaj gjuhe, të mendonte në të dhe të kish njohuri të gjera për lëndën që përpunonte gjatë përkthimit, pa harruar parimin kryesor të atij “zanati” nga më të vështirët, që përkthimi, mbi të gjitha, është art. Fakti është që, në mjetet e punës të përkthyesit, krahas fjalorëve të vëllimshëm gjuhësorë – te sektori i frëngjishtes ndodhej Le Grand Robert prej 6 vëllimesh shoqëruar nga Le Supplement (fjalorë këta që e shfaqin gjuhën frënge nëpërmjet një pafundësie citimesh nga autorë të ndritur për të pasqyruar kuptimin më të saktë dhe nuancën më të hollë të fjalës – mbi tryezën e punës ndodheshin edhe Fjalorët Enciklopedikë (Si Larousse, tre vëllime), ilustruar me ngjyra, ku domosdo flitej në to me gjuhën e artit, shkencës, historisë, letërsisë klasike dhe moderne. Pra, fjalorët, dhe në raste të veçanta, ajo letërsi e paktë bashkëkohore që gjenim në Lidhjen e Shkrimtarëve, përbënin njëfarësoj mjetet minimale të punës së përkthyesit. Sigurisht, nuk duhet harruar këtu tërë ajo letërsi klasike politike e përkthyer që vilej për frazeologji dhe për nuanca gjuhësore.
Por, le të hyj më mirë drejt e në kujtime, duke shmangur teorizimet e njohura në këtë fushë, shkollat e ndryshme përkthimore, ku rrugë të mundimshme kishte çelur shkolla ruse që në vitet 1920-30, tek kishte bërë emër me talentet rusë të bardhë ushqyer nga shkolla klasike frënge e Rusoit me shokë.
Në fakt, ende pa filluar të flas për ato vite, dhe veç kur stepem në çast. Përpara më del figura e Mjeshtër Vrionit, si një ikonë. Po, po. Ai ishte i pari, ai ishte mbi të gjithë ne, shembull profesionisti të përkryer dhe Njeriu Fisnik, që nuk u thye një herë nga hallet dhe vuajtjet. Me gjak shqiptar dhe zemër franceze, ai na çeli dritaren e lirisë shpirtërore, portat e dashurisë për gjuhën frënge, për të depërtuar në thelbin e saj, në vetë qelizat e brendshme të kulturës dhe qytetërimit frëng. Mbërthehem nga emocion, nga shumë emocion dhe pesha e nostalgjisë më bllokon, më mban një hop frymën, më ndal gishtat mbi tastierë, më dretjon halën e shpinës si në një minutë heshtjeje, sa të ngopem mirë me frymë, të shfryj një “heeeeh” të zgjatë e të çlirohem nga tërë ai mall. E shoh, si të jem ndarë me Profesor Vrionin jo më larg se dje, përherë të gjallë, në lëvizje plot energji, tek vjen në zyrë çdo mëngjes rruar freskët, veshur gjithë elegancë, me kombinim këmishe, pantalloni e xhakete, me kravatë plot gusto e me frymën që i merrej pak, pasi kish ngjitur tre katet e godinës me lehtësinë sportive të kërcimit në litar. E shoh të lëshojë “bonjour”-in e tij të ngrohtë, duke i mëshuar fort rrokjes së parë, por duke ëmbëlsuar me zgjatje të r-së rrokjen dytë me atë theks parisiani. E shoh të prekë e të rregullojë alfabetikisht që në fillim Fjalorët në krye të tryezës, atë çka përfaqësonte mrekullisht Perëndimin, si të merrte që andej energjinë vitale ditore dhe, oburra! kërcitja e menjëhershme si muzikë vagneriane e gërmave të makinës së shkrimit mbi cilindrin metalik…
Përkthim, përkthim, përkthim… Redaktim; pa fund redaktim; deri në boca; mbi shtatë a tetë herë redaktim; pasandaj, korrigjim, konfrontim, stërkorigjim e stërkonfrontim; dhe tërë kjo vetëm për një tekst, për një libër, për një autor… Shkruaj me laps, hidh në makinë, fshi me gomë. Qindra faqe, mijëra faqe. Apo më konkretisht, 33 mijë faqe të botuara, kaluar shumë herë me radhë në duar nga secili anëtar i redaksisë, për njëzet e kusur vjet rresht, tek i besojmë humorit të hollë të Mjeshtrit të Madh të përthimit Zef Simoni. Shtereshin kështu gjer në fund energjitë, kapacitetet, talentet, dhe vetë institucioni i lartë i punës shtrydhte pikën e tij të fundit, kur dita efektive e punës shkonte deri në 14 orë, sidomos në valë “aksionesh” që pasoheshin pandalshëm si valë deti. O tempora o mores! Ishte si një industri e tërë përkthimi, sidomos kur grupoheshin gjithandej përkthyes, redaktorë e daktilografë në tetë a dhjetë gjuhë të huaja në SHQUP, ardhur nga Radio Tirana, ATSH-ja, 8 Nëntori, etj., mbi pesëdhjetë a gjashtëdhjetë vetë, e kur kërcisnin, taratata, makinat e shkrimit në garë, për të përkthyer urgjentisht, e me stap mbi kokë (me roje te dera hyrëse) materiale “top sekret”, si në një kantier e bunker përkthimi…
Dhe ja ku përsëri, përpara më shfaqet Jusufi tek i fluturojnë gishtat mbi tastierë, tek i renditen papushim rreshtat e përkthyer, paragrafët, faqet, njëzet e pesë faqe përkthim në ditë, një normë përkthimore rekord, e barabartë me normën ditore të daktilografimit.
Po se mos veç kaq. Ashtu si në rininë e tij të hershme, kur ishte kampion tenisi dubël dhe lojtar në hokej mbi akull i ekipit kombëtar francez Sélection de Paris në vitet 1932-1933 (oh! ç’kënaqësi për mua kur gjeta emrin e tij te disa numra të revistës frënge Neige et Glace, mes patinatorëve Thomas, Bottenheim e Belanger), ai mbeti kampion në artin e përkthimit letrar, tek çau i pari në Perëndim, që në vitet 60, rrugën e Letrave shqipe me Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur të Kadaresë. Si një argjendpunues i vërtetë anonim, e punoi dhe e përpunoi variantin frëngjisht disa herë me radhë, tek nxori nga duart një stoli të rrallë përkthimi nga më intrigueset për Perëndimin, një rubin vetëtitës që do merrej për bazë përkthimi në shumë gjuhë të huaja jo vetëm i asaj vepre, por edhe i krejt veprës pasuese të shkrimtarit të madh shqiptar.
Pak, shumë pak, fliste Profesori për vete, për punën e tij jashtë zyrës, e sidomos për vitet e tij të shkuara, të lumtura a të përvuajtura. Të lumtura, në ato vite 30 shtrausiane të cilësuara “années folles”, që sikur paralajmëronin furtunën e luftës së dytë botërore dhe tërë atë periudhë të gjatë të vuajtjes në tortura e izolim që do pasonte për vetë Jusufin tonë, intelektualin e klasit të parë me disa diploma në xhep dhe me shpirt rinor sportiv, të cilin e ruajti tërë jetën.
Më kujtohet si sot kur na fliste tepër i kursyer, shkarazi, për garat e rinisë së tij të hershme në slalomin gjigand alpeve franco-zviceriane, për Chamonix-in, për ndeshjet e tenisit dhe mini-kampionatet gjatë viteve 1945-46 te Shallvaret në Tiranë, dhe kur të ardhurat modeste që vinin nga spektakli i atyre ndeshjeve shkonin të gjitha në favor të viktimave të luftës dhe të bonjakëve.
Rezervohej, ruhej, druhej, i gjori Profesori ynë, të fliste për të shkuarën, për më tepër se mos keqinterpretohej, i rrahur me vaj e me uthull siç ishte, e mbi të gjitha, nuhatës i finesës kuptimore të fjalëve, i ambivalencës semantike e sidomos i vetë tipave e karaktereve që e rrethonin në lagje e kudo. Sepse e dinte më së miri që gjuha e ligë kocka s’ka, por kocka thyen. Andaj dhe ishte i kursyer shumë në fjalë, kur spiunllëku e keqdashësia vepronin sheshazi e skuthazi, dhe kur te Naim Frashëri arrestoheshin brutalisht përkthyes e redaktorë thjesht “për të dhënë shembullin”, me mesazhin: “Mos na lëvizni bishtin!” Madje edhe kur donte të pohonte diçka pozitive nga përvoja e tij e pasur, sidomos profesionale, Jusufi i dashur e fillonte fjalinë me një shprehje të bukur në frëngjisht që, si shumë të tjera, më është ngulur në mendje: Sans fausse modestie, je dois dire que (pa modesti të shtirur, me duhet të them që).
Nuk është një fjalë goje të thuash: Jusufi ishte shkollë për ne, ishte profesori ynë. Tek kishte moto të tij Stili është vetë njeriu, ai ishte i prirë jo thjesht pas përkthimit të saktë, por sidomos pas elegancës gjuhësore, pas bukurisë së frëngjishtes, duke pasur parasysh sa postulatin “Traduttore, traditore” që në çdo çast të merrte keqas në qafë, aq edhe “postulatin e tij personal”, në kushte të reja të fatit në jetë, “je traduis, donc je vis” (përkthej, pra jetoj).
Në fakt, pa kurrfarë emfaze, lypset të them se në përkthimin që Profesori nxirrte nga dora, kishte krijimtari, dozuar bukur, si mjeshtër i lidhjes së fjalëve plot zhdërvjelltësi; kishte krijimtari edhe kur një lëndë shterpë dhe e ngurtë, me varfëri ideore, ai e bënte të shfaqej bukurisht shterpë dhe bukurisht të ngurtë e të thatë. Me mjeshtëri të rrallë e lëmonte fjalinë, hiqte të tepërtat e saj, (e zbuste llafollogjinë), duke mos harruar një çast se në gjuhë nuk ka sinonimi absolute a papërkthyeshmëri, por ka transpozim ideor përmes pengesash gjuhësore që duhen kapërcyer artistikisht bukur, apo “sportivisht” të themi, në mënyrën e tij jusufiane. Qëllonte shpesh që teksti shqip, politik e letrar, shfaqte, veç ngurtësisë ideore, edhe një ftohtësi artistike, një varfëri e monotoni leksikore, me stil të rëndë a të rëndomtë (na kishte qëlluar të lexonim shqip në një faqe dialogu intensiv letrar deri në dymbëdhjetë herë fjalën “tha”, “tha ai, thashë unë” etj). Po Jusufi, me kurajo profesionale e guxim krijues, e bënte tekstin e përkthyer të këndshëm, duke përdorur aq bukur në frëngjisht të barasvlefshmit e foljes “tha” në format: “u përgjigj”, ‘ia pati”, “ia priti”, “ia ktheu”, “ia preu”, etj. tek shfaqte kësisoj vetë gjendjen emocionale të personazheve në dialog. Në këtë drejtim, në ato vite 70, dhe në atë nivel të caktuar përpunimi që kishte arritur gjuha dhe sidomos letërsia shqipe, Jusufi jep shembullin e përmirësimit dhe të përsosjes së vetë stilistikës shqipe, si ta tërhiqte nga lart, ta “kapte për leshrash”, për ta zhdërvjelltësuar gjuhën e shkruar shqipe. Dhe nuk do ta teproja po të thosha se mjaft shkrimtarë, me përkthimin e Gjeneralit të Ushtrisë së Vdekur dhe të Lettres albanaisesmësuan pikërisht në shkollën e tij si të shpreheshin shqip me elegancë, dhe jo thjesht e vetëm me figura letrare.
Kishte Profesori një gjë tepër të veçantë: i konsultonte fjalorët shumë më shpesh nga ne, dhe pa kurrfarë përtese; madje i shfletonte me mjaft kënaqësi, edhe pse koha kishte për të një vlerë të veçantë, kur darkave gjer vonë e prisnin përherë përkthimet letrare e shkencore. Vazhdimisht na e këshillonte këtë praktikë edhe neve, që përtonim pakëz, përderisa vetë fjalorin e gjallë, Jusufin, e kishim para syve, një metër larg, “fjalor” që na joshte e na përshtatej për bukuri, sepse përgjigjen e pyetjes sonë, ai e kishte përherë të gatshme, në majë të gjuhës. Dhe jo një, por dy-tre përgjigje radhazi sipas kontekstit të fjalës a shprehjes.
Po kishte Profesori edhe një teknikë mahnitëse të përdorimit të vetë fjalorit: brenda dy sekondash, e çelte vëllimin te germa e parë e fjalës që kërkonte; me dy-tre fluturime të shpejta të faqeve që ritmoheshin një pas një nga gishti i madh, binte shi te fjala që hulumtonte; dhe pasandaj, me një rrëshqitje të shpejtë të tre gishtave të mesit të bashkuara, kërkonte me vështrim përthithës kolonave të gjata shpjeguese nuancën që donte, në morinë e germave të vogla, duke ditur paraprakisht se çfarë konkretisht po gjurmonte. E tëra nuk zgjaste më shumë se 15-20 sekonda, dhe hop, fjalori i trashë mbyllej me një përplasje të lehtë, e në çast renditej në etazherin e tij të vogël. Ishte një proces hulumtimi si të kërkonte të rizgjonte në kujtesë, falë ngacmimeve shpjeguese terminologjike, pikërisht atë çka kishte ditur shumë më parë, por fashitur. Dhe kishte të drejtë kur na thosh: “Një gjë që nuk e di, s’ke si ta gjesh në fjalor. Fjalori është thjesht për të vërtetuar diçka që e ke me dyshim”. Ja pse e pikaste me shpejtësi atë për të cilën ngulmonte, aq sa kishte raste kur e dinte paraprakisht edhe vendin e shpjegimit të nuancës në tërë atë piko fjalor, gjë që fliste për një memorie të rrallë e të gjallë vizuale. Dhe nëse Profesori na rekomandonte ne të rinjve konsultimin e shpeshtë të fjalorit, kjo sepse, duke ngulmuar për atë që donim të gjenim, do të ishim të detyruar të lexonim edhe shpjegime të tjera shtojcë. Kësisoj, drejtpërdrejt a tërthorazi, nën shembullin e Mjeshtrit, hidhte rrënjë të thella te ne të rinjtë profesionalizmi dhe vinte duke u zgjeruar diapazoni ynë gjuhësor e kulturor.
Puna me fjalorët ishte njëra anë e medaljes, ana tjetër ishte puna me skedat gjë që, me thënë të drejtën, me gjithë ngulmimet e drejtuesve, neglizhohej, na dukej si punë angari. Fakti është që, nën kujdesin e Jusufit, ishte ndërtuar një lloj skedari në sektorin e frëngjishtes nga Rajmonda Vuçini, veterania e sektorit, përkthyese e zonja, gjithë gjallëri e energji, vetë motori ndërsektorial i frymës së shëndoshë kolektive të redaksisë. Kishte në ato skedina mori shprehjesh frazeologjike të vështira, proverba shqipe me të barasvlefshmet e tyre frëngjisht, terma të rrallë, nuanca semantike e ndonjëherë edhe struktura të bukura stilistikore në frëngjisht.
Por çka dua të vë këtu në dukje është se shpesh Jusufi, kur konsultonte letërsi franceze – politike a artistike qoftë -, me një lexim të mahnitshëm gati vertikal, dinte të pikaste pikërisht një shprehje të veçantë, një strukturë të bukur gramatikore, një elegancë gjuhësore. Dhe atëherë nuk mungonte të vendoste në margjinë diezisin e tij të famshëm #, për të tërhequr vëmendjen, një zakon që unë vetë e kam ruajtur prej tij, krahas shkurtimit nb (nota bene) me atë vizimin e tij të lehtë me laps, anash.
Nga ana tjetër, kishte në përkthimin e Mjeshtrit një siguri dhe një përgjegjësi të plotë për atë që nxirrte nga dora. Shpesh e dëgjonim, të mahnitur, tek e lexonte me zë të ulët tekstin që kishte përkthyer ai vetë, sidomos kur bëhej fjalë për tekste letrare, konkretisht për përshkrime peizazhesh a portretesh, apo për dialogë intensivë me tonalitet të lartë dramatik. E lexonte tekstin me zërin e tij murmuritës, për të ndjerë me veshë bukurinë muzikore të rrjedhshmërisë në frëngjisht, ritmikën e rreshtimit të fjalëve në fjali, dhe në çast ndalej kur një term nuk ishte në vendin e vet; shpejt e korrigjonte dhe rifillonte sërish leximin; ndalej përsëri, për të vënë një presje të shpejtë, presjen e famshme jusufiane, aq elegante, dhe që hapi aq telashe meskine kur vuri me guxim në kopertinë titullin frëngjisht “l’Eurocommunisme, c’est de l’anticommunisme”, sipas modelit prudonian “La propriété, c’est le vol”. Po për këtë histori, me sa më kujtohet, ka folur edhe ai vetë në librin e tij Kujtimet e një europiani, libër gjithë përkorë e modesti jusufiane.
Veçse ia vlen këtu të përmend një episod të veçantë, tepër domethënës. Me rastin e një turneu jashtë shtetit të Ansamblit të Këngëve e Valleve, P.K., që e njihte disi Profesorin, i jep një tekst të përkthyer në frëngjisht që do botohej si fletëpalosje (historiku i shkurtër i Ansamblit) dhe i thotë: “Hidhi një sy, do paguhesh”. Aq u desh që Profesori të shpërthente: “E çfarë do të thotë “hidhi një sy”? Që t’i jap një të lexuar e shko tutje? Kaq të sigurt jeni për përkthimin që keni bërë? Atëherë, pse ma jepni mua? Po qe për të më paguar, ja ku po ju paguaj unë ju, më parë, dhe shkoni gjeni një përkthyes tjetër që t’i “hedhë një sy”. Jo, kjo punë s’bëhet në këmbë. Ose do ulem e ta punoj, ose gjeni një tjetër, dhe e paguaj unë”. I zënë ngushtë, tjetri u përligj se “nuk kishin kohë, se ishin në minutë të fundit dhe se priste shtypshkronja”, ashtu sikurse ndodh gjithmonë te ne edhe sot e kësaj dite kur gjërat bëhen alla shqiptarçe.
Ndonëse ky episod më bën të vë edhe sot buzën në gaz për fuqinë e arsyetimit të Jusufit, që e kapte shpesh mat, me logjikë të shëndoshë, bashkëbiseduesin kur e kundërshtonte, ka në të dy elementë për t’u vënë në dukje: së pari, mendimi “po e pa Jusufi përkthimin, e ka parë Perëndia”, domethënë po vuri dorë ai, është siguria dhe përsosmëria vetë; së dyti, mendimi “ç’e ka Jusufi një përkthim, është kaq i shpejtë dhe kaq i saktë, sa ta jep “llokum” në dorë”. E vërteta e thjeshtë është se ai kishte edhe shpejtësi, edhe saktësi, pikërisht atë çka përbën një tipar gjeniu. Po ama, vullneti dhe këmbëngulja e tij për të arritur më të mirën e mundshme ishin vërtet për t’u admiruar. Ngulmonte për të bukurën përherë i pakënaqur nga vetja, tek e ripunonte një tekst si ta qendiste, dhe variantet përkthimore vinin valë-valë te ai, gjer te bocat e shtypshkronjës. Aq sa u qiste “telashe” linotipistëve të papërtuar, duarartit Gjergji me shokë, faqosëses së qeshur Lejla me shoqe. Dhe një gjë mësuam më së miri në shkollën e tij: bocat ishin pasqyra e vërtetë e librit, përpjekja e fundit dhe përfundimtare për të arritur maksimalen (gjithnjë të mundshme), si vetë ajo provë gjenerale për një shfaqje të suksesshme. Andaj dhe u bëmë mjeshtër të lexonim në shtypshkronjë paragrafë të tërë së prapthi, nga fundi në fillim të rreshtave, drejt e në plumb, qoftë gjatë radhimit, qoftë gjatë faqosjes, madje të pikasnim në çast gabimin tipografik, makar një spacio tepër.
Nga puna në shtypshkronjë atyre viteve, më kujtohet një pasdite vonë kur përgjegjës Stathi më thërret në kthinën e tij për të më dhënë fashikuj në frëngjisht dhe, në prani të Shqipes, një grua e fortë dhe e zonja në profesion, më pyet me zërin e tij të ngrohtë por të trashë, si t’i gërryente honinë e grykës: “Si e shpjegon ti që Jusufi bën gjithë këto ndryshime në boca? Pse s’i keni bërë më parë korrigjimet, po i lini për t’i bërë këtu te ne? Na e keni bërë gjithë punën çorap! Kaq të pazotë jeni?” I zënë në “faj”, për më tepër që duart e buavitura dhjamore të Stathit po më tmerronin me ato plagë gjak të psoriazisit që i kishte shkaktuar rrezatimi i plumbit për 30 vjet në shtypshkronjë, u mundova të shpjegoj se të bësh ndryshime papushim – jo vetëm në përkthim, por edhe në shqip – nuk është paaftësi, përkundrazi, është zotësi, aftësi që tregon se përsosja s’ka të sosur. Dhe kjo arrihet vetëm kur ke njohje të thellë të gjuhës dhe të profesionit. Pasandaj u ripërsërita shprehjen e Zaferit kur thosh: “Bocat janë si ai thesi i zbrazur i miellit, që shkunde sa të duash, prapë miell do qisë”. Zaferi, në mos gaboj, ishte pinjoll i familjes fisnike të Vila-Frashëllinjve me emër, një burrë elegant tek të gjashtëdhjetat, simpatik e me mustak të bardhë, mik i hershëm i Jusufit, që korigjonte e konfrontonte bocat me të ëmblën Eli, e cila do martohej më pas me kolegun dhe mikun tim aq të mirë e të zotë Eqerem Mete. Zaferi, me humor të hollë, të cilin e mbulonte me një pamje serioze prej babaxhani, çdo qui të shpeshtë të frëngjishtes e shqiptonte shkarazi gjatë konfrontimit në mënyrën e vjetër dialektore të shqipes qi, dhe ne mezi mbanim buzëqeshjen, edhe pse ai gjoja vërenjtej e rrudhosej si për të na thënë: “Po ju, ç’keni, pse zgërdhiheni?”
Po le t’i rikthehem Mjeshtrit, pa u hallakatur kujtimeve. Eh, Jusuf përsosmëria! Sa do desha sot, o Zot, të më binte në dorë një faqe daktilografimi mbushur me redaktime jusufiane, një tekst krejt të nxirë nga portamina e tij, ku formohej ajo perla e përsosur përkthimore brenda guaskës së vet të nxirë! E ta merrja atë faqe daktilografike ta vija në kornizë që ta kisha përherë të shenjtë para syve, si hajmali përkthimi!
E vërteta e thjeshtë është që unë vetë mësova të përkthej thjesht nga korrigjimet e Jusufit. Qindra, mijëra faqe të redaktuara, të nxira krejt nga dora e Mjeshtrit, më është dashur t’i kaloja në makinë ato vite të para pune, të dekriptoja shkrimin e tij të imët si ata murgjit mesjetarë që kopjonin e rikopjonin tërë jetën tekstet e shenjta. Falë asaj pune të dorës së dytë, të dorës së tretë, të korrektorit letrar a teknik, punë disi “bedeli”, por sidomos falë punës intensive gjatë netëve të tëra në shtypshkronjë, në prani të Mjeshtrit, do mund të ecja fillimisht këmbadorazi profesionalisht, për t’u ngritur shpejt e me siguri në këmbë. Sepse, përmes varianteve të njëpasnjëshme gjuhësore të Jusufit, do pikasja forcën, saktësinë dhe bukurinë e veçantë të përkthimit të tij.
Ja një episod tjetër i atyre viteve, përsëri aq domethënës (dhe episode të tilla do thoja, kam plot, që do t’ia vlente një ditë t’i hidhja në letër). Kërkohej nga lart, aty nga mesi i viteve tetëdhjetë, një listë shprehjesh të vështira në shqip për çdo botim, për të ditur se si ishin përkthyer ato në gjuhë të huaj, e në radhë të parë në frëngjisht. Ishin shprehje të tipit “bëj be e rrufe” (jurer les grands dieux), “nxis urat” (jeter de l’huile au feu), “t’i rikthehet copa në diell”” (regagner sa place au soleil), “mbërritën si kofini pas të vjelave” (ils arrivèrent comme la moutarde après le dîner), e plot të tilla, që për fat të mirë i kam ruajtur. Dhe ja ku shfaqet në shqip, si shprehje e vështirë për përkthim, shprehja “të shtrëngojmë rripin”. Dhe Mjeshtër Vrioni që e përkthen bukur: serrer la ceinture d’un cran (të shtrëngojmë rripin një vrimë). Po pyetja drejtpërdrejt nga lart në margjinaturë të fletës daktilografike ngulmonte: “përse një vrimë?” I sikletosur për të dhënë përgjigje, Profesori vjen e më takon në shtëpi (sa kënaqësi për time më kur e përshëndeste ëmbël: “mirëdita Zonjë!”, ndërkohë që fjala “Zonjë” ishte zhvlerësuar krejt në thelbin e vet të fisnikërisë). Dhe më “qahet”: “Fotaq, të lutem, një a dy vrima, zgjidhe këtë muhabet ti vetë, po unë kam dashur të japë idenë e sakrificës, se të shtrëngosh rripin gjer në fund të barkut është si të bësh hara-kiri.” Ia ktheva me buzëqeshje, ëmbëlsi e mirëkuptim, e qetësova tek folëm gjatë në dhomën time modeste që ai e pëlqente, ku mbisundonte një bibliotekë faqe muri me serinë e librave klasikë të Garnier Flammarion. E sigurova plotësisht se do bëhej siç e kishte përkthyer ai. Dhe ashtu ndodhi: profesori im i dashur u çlirua edhe nga ai siklet!…
Vihej re përgjithësisht një dallim midis intelektualëve shqiptarë të formuar në Perëndim para çlirimit dhe atyre të formuar në ish Bashkimin Sovietik, dallim që e kanë pasqyruar në librin e tyre 57, Boulevard Stalin, Paris, 1990 edhe çifti i pedagogëve frëngj në Shqipëri në atë kohë Elisabeth e Jean Pierre Champseix: intelektualët e grupit të parë shfaqeshin më sportivë, më elegantë në trup, më “bons viveurs”. (Ja ku po ndesh këtu në vështirësi përkthimi shqip. Jo, kjo shprehje nuk është thjesht në kuptimin “qejflinj”, siç e jep Prof.Vedati në Fjalor, me njëfarë konotacioni negativ që e ka vetë shqipja; një “bon viveur” a një “bon vivant” (le të kujtojmë që nuk ka sinonimi absolute!) është përherë një njeri me humor të gëzueshëm, që shijon kënaqësitë e jetës, pa shpërdorime, është pra një njeri i dashuruar pas vetë artit të të jetuarit – pikërisht kjo që na ka munguar historikisht.)
Pra, në atë grup intelektualësh të shquar, nga të parët që kanë bërë me biçikletë itinerarin Tiranë-Durrës (plazh) gjatë sezonit të verës kanë qenë Petro Zheji, Sherif Delvina, Dhimitri Pilika, vëllezërit Kokona, Jusuf Vrioni, Riko Konica, Zafer Vila, etj. Shpirti i tyre sportiv shfaqej në tërë format dhe natyra (det, mal, pyje, rërë, liqen, diell) mbetej burim i pashtershëm për energji jetësore.
Dhe ja ku aty nga fundi i viteve 70, Jusufi më kërkon një ditë qershori, me shumë drojë, në mund të flija netëve në shtëpinë e tij për nja dy javë gjatë verës, si për t’i ruajtur shtëpinë, kur vetë do shkonte familjarisht në plazh të Durrësit. Pa e vrarë shumë mendjen dhe nisur nga adhurimi që kisha për të, i premtova, dhe ashtu bëra: fjeta në shtëpinë e Profesorit dhe mbrëmjet e gjata i kaloja në kabinetin e tij të vogël të punës, ulur në tryezën e punës të Mjeshtrit, duke shfletuar libra nga etazheri i tij i vogël me pesë rafte, e sidomos fjalorë të vyer që ndodheshin të rreshtuar në të. Më është ngulur në mendje që nga ajo kohë një fjalor analogjik i trashë, një fjalor i vështirësive gramatikore, një manual për pastërtinë e gjuhës frënge (me përshtatje të foljes dhe emrit), libra këto të vjetër, ashtu sikurse edhe ca vizatime në format të vogël, me fletë të zverdhura nga koha e me korniza të holla metalike varur në murin e sallonit të pritjes mbi një tryezë të madhe që, vërtet ishin antikuare, por flisnin për luks të dikurshëm dhe për dhuratë të vyer. Dhe një ditë prej ditësh, kur unë “bëja roje” në shtëpinë e vogël dykatëshe të prof. Vrionit, venë e i thonë tim eti, duke i fryrë gjërat, se “yt bir shkon në shtëpinë e filanit, se kështu e ashtu”, për ta tmerruar. I qetë, im atë jep përgjigjen: “Po mirë, ai bën punë të nderuar, e dini ju?” Dhe andralla, për fat të mirë, u mbyll me aq.
Flet me hollësi Profesori te libri i tij Kujtimet e një Europiani për atë ditë gushti 1984 kur në moshën 68 vjeçare i ra infarkt në plazh në 30° C (u fol se kishte luajtur volejboll me një grup të rinjsh dhe se, më pas, kish bërë me not pash 100 metrat e tij të përditshme.) Vetë Jusufi e përshkruan me detaje dhe gjithë dramaticitet atë shuarje graduale të pulsit dhe atë “ikje” të mjegullt lehtake, si një “ngritje” e ngadaltë në ajër e trupit të tij, me atë pëshpëritje e lutje të fundit në buzë: “më lini, mos më ngacmoni, më lini të ikë kështu”, apo siç shprehet ai vetë mrekullisht bukur në libër: “më lini t’i bëj reverencën e fundit kësaj jete”.
Edhe sot e kësaj dite, Sherif Delvina, miku dhe adhuruesi im, më kujton herë-herë, me atë të folur të tij elegante e të gjallë prej poeti, se si ia kishte përshkruar skenën e infarktit vetë Jusufi në shtratin e reanimacionit, ku nuk mbeti shok e mik pa i vajtur në spital. “Isha – kujton Sherifi fjalët e Jusufit -, si në një ëndërr të bukur. Ah! Ajo re e trëndafiltë që po më merrte me vete, po më çonte përpjetë, aq ëmbël, puhizë e vërtetë qiellore. Sa e desha, sa e kërkoja një ëmbëlsi të tillë, një fund të tillë, një shpërblim të tillë, pa pikë vuajtje!”…
Por flet me adhurim Profesori te libri i tij jetëshkrimor edhe për dy miqtë e tij të dashur të punës: lopata, në vitet e prangosjes së lirisë së tij dhe makina e shkrimit Triumf, me të cilën triumfoi betejave të vështira të përkthimit. Dhe më kujtohet fare mirë ajo ditë kur mbollëm pemë kolektivisht në kopshtin e vogël para godinës së Shtëpisë Botuese: ca shkurraje gjelbrane si gardh përgjatë trotuarit dhe disa ligustra me trung të brishtë e të shtrembër, përkrah dy pishave të larta të hershme, njëra prej të cilave ekziston edhe sot e kësaj dite. Admirova atë ditë mënyrën si e manipulonte mjeshtërisht lopatën Jusufi, tek e mbushte me dhé pa sforcim, me një ritmikë të rregullt, dhe tek kalonte lehtë majën e gjuhës në buzën e poshtme, si për ta njomur, tepër i përqendruar e serioz, si t’i jepte jetë pemës nga vetvetja, nga djersa e tij.
Sot, pas kaq vjetësh, sa herë që më bie rruga të kaloj nga ish Shtëpitë Botuese, nuk përmbahem pa u ndalur një hop me admirim përpara të vetmes ligustër që ka mbetur aty, pa kaluar dorën përgjatë trungut të saj dhe pishës së lartë, tek i përkëdhel lehtë si për të përshëndetur tërë atë plejadë përkthyesish, redaktorësh, korrektorësh, tërë atë kolektiv që gjallonte e gumëzhinte në atë godinë për vite të tëra, me ato mbrëmje vallëzimi “Te Xhaja” dhe fytyra të qeshura që më janë skalitur në mendje. Pikërisht, në një nga ato mbrëmje, më 1981, me rastin e 65 vjetorit të lindjes së tij, pata fatin dhe nderin t’i vendosja në gjoks Mjeshtrit një dekoratë (Urdhërin Naim Frashëri) dhe duart po më dridheshin nga emocionet. Nuk po arrija dot të mbërtheja nga pas telin e sertë me majë të dekoratës, dhe një çast u shpova në gisht. Tek pa pikëzën e gjakut në gishtin tim, i emocionuar sa dhe unë, Jusufi më pëshpëriti në vesh, me një buzëqeshje të ëmbël, nga ato që shkëmbenim shpesh me shumë domethënie: “U la me gjak edhe kjo punë, mon cher”.
Vite më vonë, me ardhjen e demokracisë, u takova me Jusufin kur drejtonte Komitetin shqiptar të Helsinkit për të drejtat e njeriut. U interesua me se merresha, më këshilloi të mos hiqja dorë nga përkthimi, duke më përmendur përvojën e fituar. Më pas, do takoheshim në Pallatin e Europës në Strasburg në maj 1998, do admironim bashkërisht statujën e Poseidonit në lëndinën përpara Këshillit të Europës, ku më shpjegoi gjithë finesë të pazakontë se “statuja origjinale me siguri duhet të ketë pasur edhe heshtën tredhëmbore, përderisa dora e djathtë e statujës është mbledhur rrumbullak, si të mbajë diçka, dhe kur krejt pozicioni i saj është ai i një heshtari”. Shëtitëm krah për krah të lidhur, nën një diell të rrallë pranveror alzasian, ku vozisnin në ajër një çiflt lejlekësh të Parkut të Oranzhërisë dhe ndjehesha i lumtur, fatlum që vazhdoja të kisha përkrah Mjeshtër Jusufin.
Ruaj nga ai takim, si kujtim të çmuar, një fotografi me të në holin qendror të Këshillit të Europës, ku në mes kemi vënë Meritën, time shoqe. Por kujtimin më të vyer nga Profesori kam pikërisht librin e tij me autograf, ku më përshëndet Frater – Paternellement (Vllazërisht e Atërisht) atë nëntor 1998.
Vite më pas (2007), i kushtova Mjeshtrit antologjinë time Pena të arta franceze për shqiptarët, me rreth 150 autorë, duke e mbyllur vëllimin me kapitullin “Shkrime rreth jetës dhe veprës së Jsuf Vrionit” nga miqtë e tij francezë, Eric Faye, Jacques Lang, Marc Semo, Vincent Hugeux, Alain Salles, Yves Mabin, etj. Dhe, ashtu si në vëllim, po e mbyll edhe këtë shkrim për Mjeshtrin dhe Profesorin e nderuar me përshëndetjen tonë, të përditshme e të përhershme: “Bonjour Jusuf”.
*(botuar në librin “Përkthimi një histori pasioni”, nga prof. Eshref Ymeri)
