Archives for January 2021

KOSOVA NË DY STUDIME MJEDISORE TË UNIVERSITETIT TË KOLUMBIAS

January 18, 2021 by dgreca

Dr. Pashko Camaj, ligjërues në Kolegjet “Lehman College” e “William Paterson”, dhe Universitetin “Columbia University”, rrëfen ekskluzivisht për “DIELLI”-n e VATRËS, studimin më të fundit mbi efektet afatgjata të ekspozimit ndaj plumbit mjedisor në “Minierat dhe shkrirësit Trepça” Mitrovicë, e udhëhequr nga Dr. Pashko R. Camaj si kryesues i ekipit shkencor në bashkëpunim të ngushtë me kolegë në Universitetin Columbia dhe Universitetin e Prishtinës: Joseph H. Graziano, Emine Preteni, Dusan Popovac, Nancy Loiacono dhe Olgica Balac. Me nënkryetarin e VATRËS Dr. Pashko Camaj bisedoi gazetari i Diellit, Sokol PAJA.

STUDIMI PËR EFEKTET AFATGJATA TË EKSPOZIMIT NDAJ PLUMBIT

Një studim hulumtues i botuar së fundmi për efektet afatgjata të ekspozimit ndaj plumbit mjedisor në Mitrovicë, Kosovë është botuar në një nje zhurnal shkencor ne “Journal of Environmental and Public Health” dhe është vepër e Dr. Pashko R. Camaj dhe kolegëve në Universitetin Columbia dhe Universitetin e Prishtinës. Ky është studimi i dytë i botuar nga i njëjti ekip që ndoqi një punë që Universiteti Columbia kishte bërë në Kosovë gjatë dekadës së fundit në shek 20-të. Kjo punë kërkimore 12-vjeçare prodhoi një numër të konsiderueshëm të botimeve që kontribuan në shkencën e mjedisit dhe shëndetit publik. Hulumtimi është një përfundim i një studimi afatgjatë që filloi në vitin 1985 kur një grup prej 1500 gra shtatzëna u vendosën në një grup për t’u ndjekur mbi efektet e plumbit, së pari tek ato dhe pastaj tek i porsalinduri i tyre. Grupet u ndanë nga një numër i barabartë i grave në dy qytete, një në Prishtinë që përfaqësonte një qytet jo të ekspozuar dhe gratë shtatzëna në Mitrovicë, i cili ishte një qytet shumë i ekspozuar nga shkrirësit e minierave të plumbit. Qyteti i Mitrovicës ishte shumë i ndotur gjatë kësaj kohe nga aktivitetet në lidhje me minierat e Trepçës, ku ata shkrijnë ndër të tjera dhe plumbin. Ishte e njohur për shumicën e komunitetit shkencor që ekspozimi ndaj plumbit sidomos në fëmijërinë e hershme ishte shumë i dëmshëm dhe ky studim u krijua për të hulumtuar saktësisht ato efekte dhe për të prodhuar rezultate që do të ndryshonin dhe siguronin prova që ekspozimi ndaj plumbit ishte vërtet shumë i dëmshëm. Si rezultat, Columbia në bashkëpunim me studiuesit në Universitetin e Prishtinës krijuan një grup studiuesish të cilët shumë shpejt kuptuan se sasia e ekspozimit dhe plumbi në gjakun e këtyre grave ishte jashtëzakonisht e lartë krahasuar me ekspozimin e qyteteve te ndotura në të gjithë botën.

PLUMBI SHKAKTON DËMTIME NË VESHKA DHE PENGON AFTËSINË PËR TË PRODHUAR ERITROPOETINË

Studimi më i fundit i botuar më 30 dhjetor 2020 nga Dr. Camaj dhe kolegët e tij raportojnë mbi efektet e hershme të ekspozimit në plumb dhe prodhimin e eritrociteve (rruazat e kuqe të gjakut), përmes efektit të plumbit në veshka dhe prodhimin e veshkave të një hormoni të quajtur erythropiotinë. Studimi “Efektet afatgjata të plumbit mjedisor në aktivitetin erythropiotines të rritjes së rinjtë” dhe udhëhequr nga Dr. Pashko R. Camaj dhe në punën e ngushtë me Joseph H. Graziano, Emine Preteni, Dusan Popovac, Nancy Loiacono, Olgica Balac, nga Universiteti i Kolumbias, realizon një studim në “Minierat dhe shkrirësit Trepça” në Mitrovicë ku ata kanë ekzaminuar ndërmarrjen midis ekspozimit të mjedisit me plumb dhe erythropiotinës në serum në një grup të rinjsh rritën në nivelin e duhur, kjo e ndjekur gjatësisht me kalimin e kohës. https://www.hindawi.com/journals/jeph/2020/3646252/ ( “Long-Term Effects of Environmental Lead on Erythropoietin Production in Young Adults: A Follow-Up Study of a Prospective Cohort in Kosovo”. Kërkuesit shkencorë testuan hipoteza mbi nivelet më të larta të ekspozimit ndaj plumbit para lindjes dhe gjatë fëmijërisë së hershme. Ky hormon (erythropiotina) prodhohet në veshka dhe është thelbësor në një rrugë sinjalizimi për prodhimin e rruazave të kuqe të gjakut. E rëndësishmja, tubulat e veshkave ku prodhohet ky hormon është vendi i akumulimit të plumbit pas një ekspozimi kronik ndaj tij. Koha shtesë, plumbi shkakton dëmtime në veshka dhe pengon aftësinë për të prodhuar eritropoetinë që mund të çojë në anemi, një numër i ulët i qelizave të kuqe të gjakut. Megjithëse mbyllja e aktiviteteve të shkrirjes së minierës Trepça ka lejuar që këto nivele plumbi në plumb të bien ndjeshëm dhe ndoshta të rikuperojnë disa nga dëmtimet e hershme në veshkë, studiuesit raportojnë anomali të zgjatura. Në raportin e tyre, shkencëtarët hulumtues tregojnë në këtë grup të rinjsh të rritur (25-26 vjecare) të cilët ishin të ekspozuar kronikisht ndaj plumbit në fëmijërinë e hershme, përqendrimet e erythropoetinës në serum përgjigjën në mënyrë të përshtatshme si një funksion i përqendrimit të hemoglobinës; por gjithashtu u rritën në mënyrë të papërshtatshme me ngritjen e plumbit n

STUDIMI PËR EFEKTET AFATGJATA TË EKSPOZIMIT NDAJ PLUMBIT

PLUMBI SHKAKTON DËMTIME NË VESHKA DHE PENGON AFTËSINË PËR TË PRODHUAR ERITROPOETINË

EFEKTET AFATGJATA TË PLUMBIT TE TË RINJTË

Për t’u theksuar është se lidhur me këtë temë kaq delikate ka edhe një studim të mëparshëm të botuar në vitin 2018 nga i njëjti grup hulumtues i udhëhequr nga Dr. Pashko Camaj. https://www.hindawi.com/journals/jeph/2018/3180487/ (Long-Term Effects of Environmental Lead Exposure on Blood Pressure and Plasma Soluble Cell Adhesion Molecules in Young Adults: A Follow-Up Study of a Prospective Cohort in Kosovo). Ky studim raportoi se efektet afatgjata të plumbit ende qëndrojnë te këta të rinj të rritur. Fëmijët që kishin ekspozim më të lartë herët në fëmijërinë e tyre kishin presion arterial (presioni i gjakut) dukshëm më të lartë dhe atë efekt e shohim dhe kur këta janë të rritur në moshë të re (25-26 vjeçare). Si rezultat i ekspozimit ndaj plumbit përveç kësaj, studjuesit panë dhe një ndikim të ngjashëm të plumbit në vaskulaturën (venat dhe arteriet) ku ato që kishin ekspozim më të lartë ndaj plumbit në fëmijërinë e hershme treguan shenja të ndikimit të qëndrueshëm ndaj vaskulaturës së tyre dhe shënjuesit e dëmtimit të vaskulaturës, siç maten nga proteinat qarkulluese që zbulohen në gjak (sICAM-1 dhe sVCAM-1) që tregojnë faza të ndryshme të inflamacionit të venave.

MISIONI I STUDIMEVE MBI KOSOVËN

Misioni i këtyre punimeve shkencore ndërkombëtare në fushën e shëndetit publik janë: Së pari, për të treguar se ndikimi i ekspozimit mjedisor ndaj proceseve të ndryshme rreth shoqërive tona janë potencialisht shumë të dëmshëm për shëndetin tonë publik dhe se duhet të mësojmë nga hulumtime të tilla si ky rast studimor. E dyta për të sjellë ndërgjegjësimin që i duhet shoqërisë sonë në lidhje me hapat e përgjithshëm që duhen të ndiqen dhe masat paraprake të nevojshme, qoftë gjatë prodhimit apo përdorimit të aktiviteteve të ndryshme industriale, veçanërisht në afërsi të qytetarëve tanë, në mënyrë që të zvogëlohet potenciali për ekspozimin dhe zvogëlimi i dëmtimit të atyre që ne po përpiqemi të rrisim dhe të mos dëmtojmë të ardhmen tonë, që janë fëmijët tanë. Ne kemi mësuar gjatë muajve të pandemisë botërore COVID-19 rëndësinë e shëndetit publik dhe ndikimin e tij në një shoqëri masive. Ne kemi parë që ndikimi në shëndetin publik ka ndikim të mënjëhershëm në shoqëri, na ndikon në shumë mënyra jetën dhe veprimtarinë tonë. Ne kemi nevojë për të mbrojtur shëndetin tonë publik, të bëjmë më shumë në mënyrë që të sigurohemi që ndërsa shoqëria jonë përparon, gjithashtu të vendosen masa mbrojtëse efikase për të na mbrojtur nga aktivitetet industriale që përveç zhvillimit mund të rrezikojnë jetën tonë.

“Askush nuk e meriton drejtësinë nëse nuk lufton për ta patur atë”!!

January 17, 2021 by dgreca

NGA ALMA LIÇO/

Prej shumë e shumë vitesh kemi rënë në kurthin e një rrethi vicioz, ku në mënyrë të zemëruar ose të vajtueshme ankohemi për padrejtësitë që në mënyrë permanente dëmtojnë sistematikisht cilësinë e jetës sonë. Flasim me pasion, qahemi ku të mundemi, në familje, në shoqëri, në bare e kafene apo edhe në rrjete sociale. Duke përjashtuar militantët, jemi gjithashtu të ndërgjegjshëm se shkaktarë për gjëmat që na ndodhin janë përgjithësisht institucionet e qeverisjes me format banditeske të ushtrimit të pushtetit.

Vallë, mjafton evidentimi i problemeve, duke i përsëritur qoftë edhe me tone të larta, për të ndryshuar këtë situatë të padurueshme që po na ze frymën?

Aspak. Duhet reaguar, duhet kundërshtuar, duhet protestuar ndaj fenomeneve që çdo ditë e më shumë po na gjunjëzojnë e po na kthejnë në skllevër të një regjimi arrogant e korruptiv.

Ka shumë mënyra për të shprehur publikisht kundërshtitë ndaj neo-diktaturës që po instalohet e forcohet dita ditës: Protesta, peticione, mos bindje civile…etj…etj…

…Për sa më sipër, pa konstatuar e thënë asgjë të re, nuk do t´i shkruaja këto rreshta po të mos më impresiononte një formë e veçantë të protestuari, me të cilën u njoha disa ditë më parë. Një zonjë himarjote, nëpërmjet një akti dhurimi i riktheu tokën e përfituar nëpërmjet ligjit (antiligj) 7501, pronarit të saj të ligjshëm. Përveç se një akt qytetar drejtësie që vërteton shenjtërinë e pronës, me këtë veprim fisnik ajo zonjë protestoi ndaj një ligji abuziv dhe me pasoja shumë të rënda në dhunim të së drejtës së trashëgimisë së pronës, miratuar dhe implementuar që në fillim të periudhës së tranzicionit dhe përkeqësuar e komplikuar më tej në rrjedhën e viteve.

Teksa po admiroja veprimin e saj, nuk kish si të mos dëshiroja me gjithë zemër dhe njëkohësisht të mendoja se nëse të gjithë shqiptarët do të hiqnin dorë nga përfitimet abuzive tipike komuniste të ofruara nga një shtet vjedhës, vallë do të kishim këtë situatë ku e drejta e trashëgimit të pronës ndodhet në kaos të plotë?… ku numërohem mijëra viktima të vrarë e vetvrarë për shkak të anarkisë së qëllimshme të trajtimit të saj?… A do të kishim qindra familje të përçara, apo edhe të ngujuara për shkak të gjakmarrjes, po për këtë arësye???… A do të ndodhte që kjo e drejtë e dhunuar të kërkohet më së shumti në gjykatën e Strasburgut?… Duke përfituar në mënyrë të padrejtë, me ose pa dashje NE, qytetarët e këtij vendi ushqejmë këtë sistem abuziv dhe korruptiv.

Vallë, a do përgjigjen ndonjëherë ligjërisht shkaktarët e vërtetë të këtyre masakrave dhe jetëve të humbura?… Kurrë, nëse nuk do t´i detyrojnë NE.

Akti dhurues, por më shumë sfidues e protestues i zonjës së lartpërmendur vërteton faktin se edhe ne qytetarët kemi shumë në dorë të përmirësojmë këtë sistem të korruptuar që po na ze frymën. Dhe këtë mund ta bëjmë edhe në mënyrë individuale, ashtu si zonja në fjalë. Nevoja e ethshme për ndryshimin e situatës, përpara se të jetë një akt kolektiv, është nevojë dhe akt individual.

“Askush nuk e meriton drejtësinë nëse nuk lufton për ta patur atë”!!

GJERGJ KASTRIOTI SKENDERBEU

January 17, 2021 by dgreca

Me rastin e 17 Janarit, Ditëvdekjes së Heroit Kombetar/

Prej Peshkop Fan Stilian Nolit Ph.D./

Titulli i origjinalit: GEORGE CASTRIOTI SCANDERBEG (1405-1468) by Bishop Fan Stylian Noli Ph.D., International Universities Press, New York 1947. Njohuri të mëdha të artit ushtarak mund të nxirren nga jeta e Gustav Adolfit dhe nga ajo e Karlit XII, mbretit të Suedisë, si dhe nga jeta e Ziskës së Bohemisë; dhe do të ishte një punë e paçmueshme, po të mund të sigurohej një përshkrim i mjaftueshëm i bëmave të Skënderbeut, sepse ai shkëlqen midis gjithë gjeneralëve të kohëve të vjetra dhe të sotme si udhëheqës i një ushtrie të vogël mbrojtëse. Skënderbeun e kam gjetur në Historinë e Turqisë, por askund gjetkë…

Gjenerali Xhejmz Uollf (James Wolfe)

Devizes, e dielë, më 18 korrik 1756

(Willson, fq. 296-297)

HYRJE

Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë perms tri fazave të glorifikimit, të asgjësimit dhe të rivlerësimit. Kjo do të thotë se, në fillim, ai është ngritur në qiell prej admiruesve të tij; se pastaj është dërrmuar në mënyrë të pamëshirshme prej kritikuesve të tij; se, më në fund, është nxjerrë përsëri në shesh, nga varri, dhe me durim, me mundim dhe me mëshirë është vënë në vendin që i takonte prej historianëve të arësyeshëm, që s’kanë qenë verbuar as prej fanatizmit të admiruesve të heroit, as prej tërbimit të kritikuesve të tij.

Skënderbeu nuk i ka shpëtuar këtij rregulli të përgjithshëm. Dhe pyetja, pra, është kjo: ç’mbetet prej tij, pasi që kritika historike ka bërë çmos për ta vrarë dhe për ta ngjallë? Ose, duke shkuar edhe më larg, a është vallë historia e Skënderbeut një mit apo një fakt historik? Ky është problemi i parë për t’u zgjidhur në rastin e tij, si dhe në atë të çdo heroi tjetër, që ka kaluar nga historia prozaike në legjendën poetike.

Historia e Skënderbeut është një tregim i pabesueshëm, ashtu si çdo legjendë. Megjithëkëtë, ajo mund të shkruhet në një prozë të thjeshtë dhe të pastolisur, ashtu si dhe çdo tregim tjetër i kohës së tij. Dy historianë shqiptarë, Tivarasi, ose anonimi i Tivarit dhe Marin Barleti prej Shkodre, kanë shkruajtur biografi të gjata dhe të hollësishme të heroit. Pa pikë dyshimi, ata janë panegjiristë, por historia e tyre mund të kontrollohet, të ndreqet e të plotësohet me shkrimet e historianëvet bashkëkohës italianë, bizantine e turq, si dhe me burimet e arkivave që kemi në dorë tani.

Historianët kritikë në përgjithësi pretendojnë se më të shumtat e fitoreve të Skënderbeut kanë qenë pak a shumë të zmadhuara prej biografëve të tij, gjë që është e vërtetë deri në një fare pike; por pastaj hidhen në përfundimin se gjithë historia e Skënderbeut është një ballon i fryrë, gjë që është krejtësisht e gabuar. Duket sikur ata harrojnë që pika kryesore në historinë e Skënderbeut është një fakt historik, mbi të cilin, sidoqoftë, s’do duhej të kishte as pikën e dyshimit. Më 1443 Skënderbeu shtiu në dorë kështjellën e Krujës, dhe e mbrojti vazhdimisht, kundër Muratit II (1421- 1451) dhe Mehmetit II (1451-1480), pë një çerek shekulli. Kruja ra vetëm më 1478, dhjetë vjet pas vdekjes së Skënderbeut. Si pasojë, problemi kryesor në karrierën e Skënderbeut është ky: A kanë bërë Murati II dhe Mehmeti II njëri pas tjetrit, ndonjë përpjekje serioze për ta pushtuar Krujën, dhe a kanë qenë ata çdo herë të shtrënguar prej Skënderbeut të heqin dorë prej rrethimit e të tërhiqen? Po t’i përgjigjemi kësaj pyetjeje në mënyrë pohuese, dhe po të jenë fakte të vërtetuara këto ekspedita të mëdha e të udhëhequra personalisht prej dy sulltanësh të mëdhenj, atëherë çdo gjë tjetër bëhet e një rëndësie të dytë. Zmadhimet e biografëve të Skënderbeut u takojnë vetëm hollësirave të dyta, dhe këto hollësira nuk e lëkundin aspak faktin qëndror, domethënë që Sulltanët dështuan në përpjekjet e tyre për ta mundur Skënderbeun dhe për ta shtënë në dorë kështjellën e tij. Ky është, në bërthamën e tij, problemi qendror i historisë së Skënderbeut. Megjithatë, problemi i ngadhnjimeve të tjera të Skënderbeut s’duhet t’u shpëtojë syve tanë; në rast se këto fitore mund të vërtetohen në mënyrë të qartë, atëherë besueshmëria e biografëve të tij është e siguruar.

Në rast se nuk tregohet në mënyrën e duhur, lufta e pabarabartë e Skënderbeut dhe e krahinës së tij të vogël malore kundër dy sulltanëve nga më të mëdhenjtë e Perandorisë Osmane që po ngrihej, kishte për të tingëlluar si një duel përrallor midis një Davidi të vogël të rreckosur dhe dy Goliathëve të veshur krejtësisht me hekur. Prandaj duhet të kemi kujdes të tregojmë mire se Skënderbeu nuk ka qenë fill I vetëm në luftën e tij epike, por ka qenë përkrahur nga faktorë të fuqishëm, të tillë si Papati, Mbretëria e Napolit, Republika e Venedikut, Qyteti i Raguzës, me një fjalë, nga e tërë bota katolike romane, çështjen e së cilës ai e mbronte në Ballkan. Këtyre duhet t’u shtojmë edhe faktorët gjeografikë, shoqërorë dhe ekonomikë që vepronin në dobi të Skënderbeut, dhe, më në fund, shqiptarët vetë, të cilët qëndruan me tv deri në pikën e fundit. Çdo faktor përbën një problem në vetvete dhe meriton të studiohet veçanërisht. Problemi për të gjetur se cili ka qenë, në rast se ka qenë, faktori vendimtar, do të mbetet gjithmonë i pazgjidhur. Por të gjitha së bashku, do të ndihmojnë për të shpjeguar karrierën e shkëlqyer të Skënderbeut. Kuptohet pa e thënë se faktorët shoqërorë dhe ekonomikë kanë qenë atëherë, ashtu siç janë gjithmonë, në rrënjët e gjithë punëvet.

Taktika ushtarake e Skënderbeut ka qenë ajo e luftës së çetave në mal. Pra, pyetja që duhet bërë është kjo: ku e mësoi ai zanatin e tij aq mire, sa të ishte i zoti të ndalonte me këtë armë primitive dy nga sulltanët më të medhenj? Mos vallë në mallet, ku kish lindur, apo në pallatin e sulltanit, ashtu siç e thonë gojëdhënat? Ky problem I rëndësishëm, që është enigma e pare, së cilës duhet t’I bëjë ballë historiani, ose është kapërxyer ose është trajtuar në mënyrë të përciptë.

Disa historianë e kanë pranuar legjendën rreth fëmijërisë së Skënderbeut; kurse disa të tjerë kanë shprehur dyshime sepse legjenda kundërshtohet prej aritmetikës dhe kronologjisë. Por askush nuk e ka thelluar në mënyrë të mjaftueshme çështjen, për t’I gjetur një rrugëdalje këtij fillimi përrallor. Ky problem do të bisedohet më gjatë atje ku e ka vendin. Këtu mjafton të thuhet se gojëdhëna është e papranueshme për më tepër se një arësye. Ajo duhet ose të hidhet poshtë krejtësisht ose të ndryshohet rrënjësisht. Sidoqoftë problemit nuk duhet dhe nuk mund t’i shkohet rrotull. Përndryshe, krejt biografia e Skënderbeut do të ndërtohej mbi rërë.

Autorët e dy vëllimeve monumentale të veprës Acta et Diplomata Albaniae mendonin të botonin edhe tri vëllime të tjera, me qëllim që të përfshinin periudhën e viteve 1407-1471, e cila përputhet me jetën e Skënderbeut. Lufta e Parë Botërore u dha fund punimeve të tyre. Më 1916 njeri nga tre dijetarët, hungarezi Ludwig von Thaloczy gjeti vdekjen në një ndeshje trenash; më 1918 vdiq çeku Kostantin Jireçek; dhe, më në fund, kroati Milan von Sufflay u vra prej një fanatiku sërb. Me vdekjen e këtij të fundit u varrosën jo vetëm tri vëllimet e pabotuara të veprës “Acta”, por edhe një Histori e Shqipërisë, që ai ishte duke shkruar. Vetëm një kapitull I kësaj të fundit I shpëtoi katastrofës, ai që është botuar në “Illyrisch-Albanisch Forschungen”. Gjithë kjo punë e madhe duhet të bëhet përsëri. Po ashtu, detyra e të shkruarit të histories së Skënderbeut është ngatërruar tashti prej faktit se burimet janë shpërndarë në katër anët e botës dhe duhet të gjenden e të mblidhen përsëri. Disa prej këtyre librave nuk gjenden në Shtetet e Bashkuara. Disa prej atyre që gjenden, nuk ndodhen në Boston ose në Cambridge. Duhet të bësh një udhëtim në qytetin e New York-ut për të gjetur veprën e Saadeddinit “Kurora e Historive” në gjuhën turqishte, si dhe për katër vepra të tjera shumë më të rëndësishme. “Historia e Shkurtër e Shqipërisë” e Jorgës në gjuhën frëngjishte, gjendet vetëm në Washington, D.C. Për fat të mire, Biblioteka e Kongresit është aq zemërgjerë, sa t’ia jape hua këtë libër bibliotekave të tjera, me kërkesën e këtyre, për një kohë të shkurtër. Me gjithë këto pengesa që hasëm, gjetëm një material të mjaftueshëm për të përligjur një libër të rim bi skënderbeun.

Problemi i marrjes së librit të një biblioteke me qëllim konsultimi nuk është gjithmonë i thjeshtë. Ka mundësi që, këtë të jetë duke e përdorur dikush tjetër ose, ca më keq, që ndonjë djalosh I papjekur ta ketë humbur përkohësisht librin, ose që ky të mos jetë kurrë në vendin e vet, kështu që të duhen kërkime të gjata për të kthyer librin në bazë. Mësimi për t’u nxjerrë nga kjo përvojë e hidhur ka qenë që të kopjohej çdo gjë në lidhje me subjektin para se libri t’I kthehej djaloshit të pakujdesshëm dhe të hiqej gjithmonë nga qarkullimi. U deshën muaj të tërë për të bërë këtë punë kopjimi. Por prej kësaj pune deri te një shtojcë, që do t’I bënte konsultimet më të lehta si për autorin, ashtu edhe për lexuesin, mbetej vetëm një hap për t’u hedhur. Shtojca ideale kishte për të qënë ajo që do të përmbante çdo dokument të rëndësishëm që ka të bëjë me Skënderbeun. Kjo nuk mund të bëhet, sepse do të duhej një vëllim i veçantë. Kështu u desh që shtojca të shkurtohej deri në një përmbledhje të vogël materialesh që kanë qenë lënë pas dore ose që meritojnë të theksohen më shumë.

Historia e Skënderbeut është interesante nga katër pikëpamje të ndryshme: si një kryqëzatë kristiane kundër turqvet; si një luftë klase e fshatarësisë së lirë shqiptare kundër feudalizmit turk, nga njëra anë, dhe kundër kapitalizmit venedikas, nga ana tjetër; si një luftë e gjatë rezistence kundër dy sulltanëve më të mëdhenj të turqve; dhe, më në fund, si një kapitull shumë i rëndësishëm i historisë së Gadishullit Ballkanik. Ajo meriton të tregohet përsëri në gjuhën inglishte, pasi libri i Moor-it mbi këtë temë, i shkruar rreth një shekull më pare, është vjetëruar. Ky libër kishte për qëllim ta plotësonte këtë mungesë. E parashtruar në fillim si një disertacion për titullin e doktorit të filozofisë së Universitetit të Bostonit, vepra tani është përpunuar për publikun e gjërë, duke shtuar burimet, shtojcën, shënimet, të cilat janë vënë në fund të librit, ku mund të konsultohen prej atyre që kanë nevojë, pa shqetësuar lexuesin e mesëm.

Përfitoj nga ky rast për t’u shprehur botërisht falënderimet e mia profesorit Warren Ault dhe profesorit Frank Nowak, që kanë lexuar këtë libër dhe më kanë ndihmuar me vërejtjet e tyre.

F. S. NOLI

Boston, Mass., më 7 shkurt 1946.

(vijon)

JOE BIDEN (XHO BAJDËN) PRESIDENTI I DYTË KATOLIK NË HISTORINË E SHTETEVE TË BASHKUARA

January 17, 2021 by dgreca

NGA FRANK SHKRELI/

Ditën e mërkurë me 20 Janar, 2021, në mesditë, Joe Biden betohet presidenti i 46-të i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Z. Biden do të jetë presidenti i dytë katolik në historinë e këtij vendi, që do të shërbejë si President i Amerikës. Presidenti i parë që i përkiste fesë katolike ka qenë John F Kennedy, i cili pikërisht në këtë ditë — 60-vjetë më parë — me dorën e tij të djathtë mbi Bibël u betua se do të zbatonte dhe do të “mbronte Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara nga armiqët e brendëshëm dhe të jashtëm”.

Megjithëse, katolikët amerikanë përbëjnë grupimin e dytë më të madh fetar në k;t; vend, pas protestanëve — për një kohë të gjatë kishte një paragjykim ndaj tyre ndërsa mendohej, gabimisht, se një politikan katolik amerikan mund të ishte më besnik ndaj Papës se sa ndaj Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara. Por ishte Presidenti John F. Kenendy ai i cili, si të thuash, e zhduku këtë paragjykim fetar nga mentataliteti historik i shumicës protestane amerikane ndaj politikanëve katolikë që synonin karrigën e Presidentit të Amerikës.

Gjatë fushatës për president 60-vjetë më parë, John F. Kennedy i kishte siguruar votuesit amerikanë për qëndrimin dhe besimin e tij të palëkundur për ndarjen e kishës nga shteti. “Unë nuk jam kandidati katolik për president”, kishte deklaruar ai në atë kohë, “Por jam kandidati i Partisë Demokrate për President, që njëkohësisht, i përkas fesë katolike. Unë nuk flas në emër të Kishës për çështje publike dhe Kisha nuk flet për mua.” Historianët janë dakort se gjatë 1000-ditëve të presidencës së John F. Kennedy, feja e tij katolike nuk ka pasur asnjë ndikim në vendimet e tija politike dhe publike gjatë jetës së tij politike. Për më tepër, për gjashtë dekadat e kaluara, ç’prej inaugurimit të Presidentit John F. Kennedy e këndej, asnjë kandidat katolik për president të Amerikës nuk është kundërshtuar nga shumica protestane, si rrjedhim i pikëpamjeve fetare ose praktikimit të besimit katolik.

John F. Kennedy, presidenti i parë katolik në Amerikë i zgjedhur në vitin 1961

Kështu ndodhi edhe me kandidatin e Partisë Demokrate, Joe Biden në zgjedhjet e nëntorit të vitit të kaluar: përkatësia e tij fetare katolike nuk u përmend asnjëherë gjatë fushatës presidenciale, as nga kundërshtarët e tij politikë as nga media, megjithëse ish-Senatori Joe Biden njihet botërisht, jo vetëm si anëtar i Kishës Katolike, por edhe si praktikues i rregullt dhe i devotshëm i këtij besimi.

Ata që e njohin mirë Z. Biden thonë se feja katolike është pikë referenca e tij thelbësore se si e shef ai botën në përgjithësi. Sipas burimeve të ndryshme, ai mban rruzaren në xhep dhe merr pjesë në meshë çdo të djelë, megjithse mban disa pikëpamje që ndoshta nuk përputhen me doktrinën kishtare, siç është çeshtja e abortit – diçka që ai e kundërshton personalisht, por nuk beson se duhet të imponohet ligjërisht.

Në fjalimin me rastin e fitores së tij në detyrën më të lartë të vendit, pasi u shpall fitues i zgjedhjeve Nëntorin e kaluar në Amerikë, Presidenti i zgjedhur Joe Biden nuk hesitoi aspak t’i referohej rolit që mund të luaj besimi i tij në kryerjen e detyrës më të lartë të këtij vendi, duke thekësuar se ai do të jetë, “president që nuk kërkon të përçajë, por të bashkojë njeërzit”. Duke cituar një paragraf nga Bibla, Z. Biden u shpreh se, “Për gjithçka ka një stinë: ka një kohë për të ndërtuar, një kohë për të korrur frytet; një kohë për të mbjellur dhe një kohë për të shëruar plagët”, duke shtuar se, “Tani është koha për të shëruar plagët dhe për të pajtuar Amerikën”.

Presidenti i ardhëshëm i Shteteve të Bashkuara, Z. Biden përfundoi fjalimin e tij me një thirrje për unitet duke cituar fjalët e himnit katolik “On Eagle’s Wings”, (Në krahët e Shqiponjës), me qëllim për të nënvijuar mesazhin e tij për bashkim dhe pajtim kombëtar. “Dhe tani, së bashku mbi krahët e shqiponjës, ne fillojmë detyrën që Zoti na ka thirrur të bëjmë, me kurajo, besim dhe me duar të qendrueshme, me besim në Amerikën dhe në njëri tjetrin, me dashuri për Atdheun dhe me punë për drejtësi dhe përgjegjësi individuale e shoqërore – Le të punojmë për një komb të bashkuar, për një komb të fortë dhe për një komb të pajtuar”, ka thënë në fjalimin e tij, Z. Biden.

Udhëheqsit e Kishës Katolike në Shtetet e Bashkuara — përfshir Konferencën e Ipeshkvënore të Amerikës, e cila përfaqëson të gjithë ipeshkvijtë katolikë amerikanë due jurisdikcionet e tyre — e pritën mirë fitorën e Presidentit të zgjedhur Joe Biden dhe zevendës-presidentes Kamala Harris dhe u bënë thirrje udhëheqësve politikë, “Që të bashkohen në frymën e unitetit kombëtar dhe të angazhohen për dialog dhe kompromis, për të mirën e përbashkët.”

Në një editorial redaksional, revista e njohur katolike, “America” që botohet nga jezuitët amerikanë, komenton në numrin e muajit të kaluar, se fituesi më i madh i zgjedhjeve presidenciale të vitit 2020 ishte populli amerikan dhe shton se një shumicë e qartë e votuesve amerikanë i dha Z. Biden një mandat të bindshëm. Një mandat, sipas revistës në fjalë, “Për të riparuar marrëdhëniet shoqërore të kombit, për të shëruar plagët dhe për të na bashkuar të gjithëve si pjesë e një kombi”. Por Z. Biden nuk ka, sipas redaktorëve të revistës jezuite, “America”, “një mandat për të vendosur një rrregull të ri legjislativ radikal në vend…Shumë votues madje edhe republikanë dhe të pavarur kanë votuar jo për partinë (e Z. Biden) por për vendin e tyre. Z. Biden dhe kolegët e tij demokratë duhet të qeverisin duke mos harruar këtë fakt”, porosit revista në editorialin mbi fitoren e Z. Joe Biden.

Revista e njohur katolike e jezuitëve amerikanë, “America”, i bën thirrje gjithashtu presidentit të dytë katolik në historinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës që të “shërojë plagët” dhe të punojë për drejtësi sociale. Shtetet e Bashkuara kanë nevojë për një udhëheqës, thuhet në komentin redaksional të kësaj reviste prestigjoze katolike amerikane, ndërkohë që i kërkohet presidentit të ardhëshëm amerikan që të mbajë premtimin e dhenë prej tij se do të jetë, “President i të gjithë amerikanëve” pa përjashtim dhe se do të qeverisi, sipas fjalëve të Abraham Lincolnit, “Me keqdashje ndaj askujt dhe me bamirësi e dashamirësi për të gjithë”.

Si çdo president tjetër i Amerikës para tij, edhe Presidenti Joe Biden — pa marrë parasysh përkatësinë e tij fetare — pas betimit të tij të mërkurën, ai dhe administrata e tij do të gjykohen dhe vlerësohen, jo për fjalët e bukura dhe deklarata të fushatës, por për veprat konkrete dhe për angazhimet serioze gjatë mandatit të tij, të cilat duhet të çojnë drejt një pajtimi dhe uniteti më të fortë të vendit, duke pasur në qendër të vëmendjes periudhën kritike që po përjeton, aktualisht, vendi ynë si dhe pasojat, afat gjata dhe afat shkurtëra, të ngjarjeve të fundit në Washington.

Frank Shkreli

Ndihmesë me rëndësi për etnokulturën e Hotit të Malësisë së Madhe

January 17, 2021 by dgreca

(Libri Shoqëria kulturore-artistike “Rapsha”, Drume, Hot, Malësi e Madhe, dyzet vjet të veprimtarisë, kryeredaktor dhe përgatitja për shtyp: prof. dr. Zymer Ujkan Neziri, Tuz, 2018, 438 f.) /

Nga Prof. Zymer Ujkan Neziri/ Dielli

Libri Shoqëria kulturore-artistike “Rapsha”, Drume, Hot, Malësi e Madhe, dyzet vjet të veprimtarisë, hapet me“Parathënien” e hartuar me shumë kujdes dhe me të dhëna të shumta nga Prëlë N. Junçaj, me titull: “Dyzet vjet të veprimtarisë së shoqërisë kulturore-artistike “Rapsha” e Drumes së Hotit të Malësisë së Madhe”. Në vijim është Hyrja: ’’Dëshmi për dyzet vjet të veprimtarisë së shoqërisë kulturore-artistike “Rapsha” e Drumes së Hotit të Malësisë së Madhe’’.

Pjesa e parë e librit përbëhet nga punimet studimore, të shkruara posaçërisht për këtë përvjetor, nga autorë të njohur në disa fusha të albanologjisë: gjuhësi, folkloristikë, etnologji, etnomuzikologji dhe etnokoreografi. Pjesa e dytë e librit, Aktivitete, ka të dhënat kryesore të punës gjatë dyzet vjetëve të kësaj shoqërie kulturore – artistike: pjesëmarrje në festivale të folklorit, organizimi i festivaleve të foklorit, pjesëmarrje në manifestime kulturore dhe organizime të manifestimeve kulturore. Në pjesën e tretë janë të renditura këngët e kënduara gjatë dyzet vjetëve në SHKA ’’Rapsha’’, të lekturuara me kujdes nga mr. sc. Marjan Lulgjuraj, që po ashtu kanë rëndësi shumë të madhe për trashëgiminë tonë kulturore në fushën e lirikës dhe të epikës gojore të Malësisë së Madhe. Në pjesën e katërt janë renditur vendimet, reagimet, mirënjohjet, çmimet dhe shkrimet e gazetave. Pasojnë Pasthënia, Regjistri i emrave të njerëzve dhe Regjistri i emrave të vendeve.

Pjesa e punimeve studimore fillon me fushën e gjuhësisë, ku prin akad. i asoc. prof. dr. Gjovalin Shkurtaj, me punimin studimor shumë me interes “E folmja e Hotit dhe vlerat e saj dialektologjike e etnolinguistike”, ku konstaton se të dhënat nxjerrin në pah afrinë shumë të madhe që kanë të folmet e Malësisë së Madhe njëra me tjetrën, sa mund të flitet si për një të folme të vetme, me disa dallime e luhatje. Të folmet e Malësisë së Madhe, sipas tij, dallohen prerazi nga të folmet e tjera të grupit veriperëndimor dhe të mbarë gegërishtes edhe për arsye të ruajtjes së togjeve uo dhe ua, për fjalëformim e leksik dhe për raste të rralla të rotacizmit, kurse në të folmen e Hotit dallohen edhe formimet e emrave farefisnorë të shkallës së tretë zanafillore, togfjalësha të qëndrueshëm e frazeologjizma.

Nga fusha e folkloristikës, prof. dr. Zymer Ujkan Neziri paraqitet me punimin studimor “Eposi i Kreshnikëve në fillim të shekullit XXI: Malësia e Madhe me qendër në Tuz”, ku, në kuadër të projektit ballkanik E5, për UNESCO (15 vëllime), trajton vëllimin me këngë nga kjo ane, të hulumtuara, të shënuara dhe të incizuara në vitet 2012-2014. Lahuta (lavda), këtu ende përdoret, si në kohën e mbledhësit të parë, Nikollë Ivanaj (1905), ku kreshnikët vazhdojnë së jetuari edhe në shek. XXI. Legjendariteti, fantastikja, mitikja, rrëfimi i gjatë epik, Ora e Zana ende e mbajnë themelin e këtyre këngëve. Shquhen edhe formulat, figuracioni poetik, pamjet poetike, portretet e heronjve, dialogu, dyluftimet, tiparet etike e morale, kodeksi i nderit, leksiku vendor etj.

Nga fusha e folkloristikës edhe dr. sc. Ismail Doda paraqitet me punimin studimor “Këngët kreshnike dhe baladat e rinjohjes në Hot, Malësi Madhe”. Gjatë hulumtimeve më 1988, në Drume të Epërme, ka mblodhur dhe ka incizuar edhe dy këngë për Mujon e Halilin dhe dy balada. që trajtohen në këtë punim: realizimi i dëshirave dhe i planeve të personazheve, bëmat e tyre, mbajtja e besës, fuqia shprehëse gjuhësore, folklorike dhe estetike e vargjeve, interpretimi, roli i kalit e martesat me rrëmbim, Aga Imeri e rinjohja me gruan e parë pas kthimit nga Spanja në Ulqin etj. Autori vë në pah edhe risitë, elementet e veçanta dhe të përgjithshme të këngëve në kuadrin gjithëkombëtar dhe më gjerë.

Studiuesja prof. dr. Afërdita Onuzi, nga fusha e etnologjisë, paraqitet me punimin studimor “Xhubleta shqiptare nëpër shekuj”. Që në fillim konstaton se ndoshta asnjë veshje shqiptare nuk është konsideruar aq simbolike sa ajo me xhubletë, e përdorur nga gratë e zonës alpine të Shqipërisë Veriore. Veçoritë e kësaj veshjeje kanë tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve. E veçanta qëndron kryesisht në prerjen e saj. Mbi të gjitha, veshja me xhubletë ka një sistem dekorativ shumë të rrallë, ashtu si edhe repertori i motiveve, por simbolika e tyre fatkeqësisht ende nuk është trans-kriptuar, pohon ajo dhe përfundon se veshjet në terakota janë me pamje fundi në formë këmbane (si e xhubletës së malësive shqiptare), të njohura që në mijëvjeçarin e dytë para Krishtit.

Dr. sc. Rovena Vata paraqitet me punimin studimor “Frymimi shqip i kulteve, i dokeve, i zakoneve dhe i simboleve kombëtare në Hot”. Krahina e Hotit të Malësisë së Madhe është dalluar për traditë kombëtare dhe kjo traditë vazhdon edhe sot e kësaj dite, në ruajtjen dhe në kultivimin e saj, në ceremonitë e lindjes, të dasmës apo të vdekjes, thotë ajo. Kultet, doket e zakonet edhe në këtë krahinë ruhen si shtresëzime kulturore përgjatë shekujve, përfundon ajo, duke shtuar se tradita është tregues i karakteristikave sociale dhe individuale të njeriut, të shijeve të tij estetike, të karakterit, të moshës, të gjinisë dhe të etnisë edhe në Hot dhe në Malësinë e Madhe.

Nga etnomuzikologjia kemi punimin e ma. sc. Esat Ruka, “Vështrim etnomuzikor i repertorit në festivalet folklorike të SHKA-së“Rapsha” -Hot, Malësi e Madhe: Disa mendime rreth organizimit të festivaleve folklorike kombëtare”, ku flet për organizimin e festivaleve folklorike dhe konstaton se në rreth 80% të programeve të tyre të performuara në skenë tingëllojnë jonet muzikore. Por, nga përvoja jonë organizative dhe skenike, thotë ai, analizat dhe vlerësimet etnomuzikologjike dhe etnoorganologjike janë të pakta. Në këto veprimtari të dimensioneve të mëdha është e nevojshme prania e specialistëve, e ekspertëve folkloristë, etnologë, etnomuzikologë e koreologë dhe kontributi i tyre analitik, përfundon autori.

Nga etnokoreografia, ma. sc. Dilaver Kryeziu, paraqet punimin “SHKA “Rapsha” e Hotit të Malësisë së Madhe, organizuese e festivalit të madh folklorik në Vitojë: këngët dhe vallet -epika dhe lirika”. Krahina e Malësisë së Madhe ndryshon nga të gjitha krahinat shqiptare, sepse mbizotëron epika, thotë ai. Ndër pasuritë më të mëdha të kësaj zone konsiderohen të jenë këngët dhe vallet malësorçe me epikën dhe me lirikën e tyre, sidomos vallet njëshe dhe dyshe. Interpretimi, larushia kostumografike unike (xhubleta), indentifikojnë folklorin e Malësisë së Madhe. SHKA “Rapsha” është organizuese e festivalit të madh folklorik në Vitojë, ku këto vlera të mëdha etnolkuture pasqyrohet që dyzet vjet.

Haziz Hodaj, kryetar i SHKA “Malësori”, shkruan artikullin “Binjakëzimi / Vëllazërimi: U bashkuam për t’mos u ndarë kurrë”, duke theksuar që në fillim se nga viti 2002 SHKA-së “Malësori” Gjonaj, Has, ka një motër në Malësinë e Madhe – SHKA “Rapsha” e Drumes së Hotit. Sot, gati dy dekada pas asaj kohe, thotë ai, është i freskët momenti i paraqitjes në skenën e festivalit “Hasi jehon 2001” të SHKA – së “Rapsha” nga Drumja e Hotit. Ishte vëllazëror jetësimi i kësaj aspirate për binjakëzimin. Propozimi u bë në Gjonaj, ndërsa u konkretizua në Vitojë, në gusht të vitit 2002, atëherë kur “Rapsha” organizoi festivalin e parë me SHKA-të shqiptare aktive të Malit të Zi.

Në vijim, Agron Dizdari shkruan artikullin “Për miqtë e mi në SHKA “Rapsha”: Për brezat në vazhdimësi” dhe fillon me mendimin se vallet e bukura, epike dhe lirike, në “Rapshë” janë punuar me mjeshtëri, që të spikasë e bukura, e fuqishmja, delikatesa, harmonia, burrëria, dashuria, pra, shpirti i malësorit. “”Rapsha”, i ka kushtuar vëmendje edhe instrumentistëve, që shoqërojnë këngët e trimave dhe të burrëreshave me tematikë nga e kaluara e lavdishme dhe shqetësimet e sotme. Ideali dhe ndjenja kombëtare janë lajtmotivi kryesor i aktiviteteve të tyre. Kostumet popullore janë ruajtur me fanatizëm. Sa do të dëshiroja që punën e palodhur të kësaj shoqate të nderohej me titullin “Nderi i Kombit”, përfundon autori.

Ma. sc. Anton Lajçaj vjen me artikullin “Roli i mërgimtarëve me banim në SHBA, në përkrahje të SHKA-së “Rapsha”. Shumë shqiptarë nga Malësia e Madhe me qendër në Tuz morën rrugën e gurbetit, shkruan ai. Në mesin e tyre ishin edhe bashkëthemeluesit e shoqatës “Rapsha”, që asnjëherë nuk e harruan. Ajo, për shumë rapshjanë ka qenë një ideal. Mërgata në SHBA ishte mbështetësja e saj kryesore financiare për 40 vjet. Mërgata rregulloi “Skenës verore” në Vitojë, më 2003. Më 2008, vazhdon ai, formuam “Fondin Humanitar Rapsha” në Detroit, kurse më 2010 u formua edhe SHKA “Rapsha” në mërgim, në kuadër të Fondit, me ish – anëtarë të “Rapshës” dhe me pasardhës rapshjanë të lindur dhe rritur në Amerikë.

Pjesa vijuese e librit, e përgatitur me shumë zell e vullnet të madh nga Prëlë Junçaj, që ka të dhëna për dyzet vjet aktivitete të “Rapshës”, është shumë e rëndësishme, por edhe bën të jetë model për historikun e shoqërive të tjera kulturore – artistike.

Libri mbyllet me “Pasthënie” dhe me regjistrin e emrave të njerëzve e të vendeve, punë me shumë vlerë nga Avdi Gashi dhe Valon Fetahu. Tekstet e librit janë shqyrtuar me shumë përkushtim nga Këshilli Botues, po edhe nga recensuesit e redaktorët: akad. prof. Zeqirja Ballata, dr. sc. Ardian Ahmedaja, prof. asoc. dr. Bashkim Lajçi; prof. dr. Afërdita Onuzi, prof. dr. Zeqirja Neziri, prof. as. dr. Albin Sadiku, mr. sc. Esat Ruka.

Kjo vepër është përgatitur për shtyp sipas standardeve teknike-shkencore: punimet studimore kanë shkurtore (abstrakte), fjalë çelësa, përfundim, rezyme në gjuhën angleze dhe bibliografi. Madje, edhe artikujt kanë rezyme në gjuhën angleze, për hir të lexuesve të shumtë në Evropë e në SHBA. Edhe fotografitë sjellin dëshmi me shumë peshë dhe e plotësojnë e e zbukurojnë librin Shoqata kulturore-artistike “Rapsha”, Drume, Hot, Malësi e Madhe, 40 vjet të veprimtarisë, që bën të konsiderohet ndihmesë me shumë rëndësi për etnokulturën shqiptare të Malësisë së Madhe.