Archives for October 2021

Gjergj Basta njëri prej gjeneralëve më të shquar të epokës së tij. – Stradiotët shqiptarë, paraqitja e tyre dhe bëmat e shumta në fushëbeteja. – Emrat e disa prej stradiotëve më të shquar të shek. XV-XVI. – Basta si autor i disa veprave dhe traktave ushtarake. – Përshkrimi i personalitetit të Gjergj Bastës sipas autorëve të kohës. Stradiot shqiptar që lanë gjurmë në histori: Ferrante Kastrioti (nip i Vrana Kontit), Alfons Kastrioti, Thedor Krisma, Adrian e Nikollë Muzaka, Theodor Bukali, Mërkur Bua, Manuel, Kostandin, Gjergj e Nikollë Bokali (martuar me motrën e gruas së Gj. K. Skënderbeut), Konstandin Araniti, Leonida dhe Françesk Maria ( të dy bijtë e Kostandin Aranitit), Theodor Bischietto, Gjin Golemi, Gjergj Karisesa, Gjon Sheqeri, Nikollë Masi i mbiquajtur Mëzi, Lazër Mati, Gjon dhe Engjell Lazër Mati, Dhimitër, Qezar e Gjergj Kapuçmadhi, Pjetër e Dhimitër Basta, Teodri nga Sparta, Pjetër Petani, Gjon Volasi, Nikollë, Lekë, Martin, Andrea, Teodro e Martin Peta, Aleks Bua, Gjergj Gërbeshi, Pjetër, Domenik, Vetor, Gjergj dhe Reposh Busikioti, etj.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Është e zakonshme kur shfleton kronikat e shkeujve XV dhe XVI, për luftëtar shqiptar, menjëher të gjesh një mori stradiotësh, komandantë e kapitenë trima, të cilat arritën edhe gradat më të larta ushtarake, ato të gjenerlaëve në armata shumë të njohura të kohës. Të gjithë këta, pa përjashtim identifikohen si shqiptarë ose me origjinë shqiptare. Natyrisht, stradiot, ushtarë mercenarë, më pak të shquar kishte dhe nga kombësi tjera si grek, dalmatinas, hungarez, sllav, vllehë etj.

Dalja e stradiotëve në skenën luftarake të Evropës së shekujve XV e XVI, nuk mund të shënohet me saktësi, pasiqë për një gjë të tillë, deri me sot, nuk është zbuluar asnjë dokument që mund të konfirmonte një gjë të tillë, por, as kronikat e shumta të kohës, nuk na japin një vit preçiz. Edhepse disa studiues, shënojnë vitin 1414, si vit të trupave stradiote, kur në një dokument venedikas përmendet për herë të parë termi Stradiot, ky fakt nuk është aq bindës, për shkak se edhe më herët, në shërbim të Vendikut, kishte ushtarë shqiptarë me kuaj, përkatësisht që nga viti 1402. Mendimi se stradiotët i ndeshim si reparte luftarake pas fushatës së Karlit VIII, është i gabuar, sepse, të dhënat më të reja qoftë nga burimet arkivore, qoftë nga studimi i literaturës së botura [kronikat e shumta dhe vëllimet e panumërta me dokumneta] na ofrojnë të dhëna të freskëta. Sipas këtyre burimeve, në vitin 1481, stradiotët përmendën në Friuli, pastaj në vitin 1487 në Dolomite, në luftën e Venedikut me Austriakët si dhe në betejën në mes Ludovikut të Zi dhe zviceranëve të Valezës. Natyrisht, tashmë është e njohur se është pikërisht fushata e Karlit VIII, ajo që nxjerr në pah, fuqinë dhe namin e stradiotëve shqiptarë, duke ndërkombëtarizuar rolin dhe ndikimin e tyre në shumë beteja, që jo në pak raste, ata kanë luftuar edhe kundër njëri tjetrit. Për bëmat e tyre, ne kemi të dhëna të shumta në territoret e Fancës, Spanjës, Gjermanisë, Vendeve të Ulta, Hungraisë, etj.

I kësaj periudhe është njëri prej figurave më të shquara stradiote, për të cilin janë shkruar vepra, monografi dhe studime të shumta, qoftë si komandat dhe pjesëmarrës i drejtpërdrejtë i betejave, qoftë si teoricien dhe njohës i jashtëzakonshëm i artit luftarak të kohës kur jetoi e veproi, pra, Gjergj Basta.

Emri i Gjergj Bastës është i nderuar, por, pothujase të barabartë me të, për nga trimërit dhe betejat janë edhe shumë emra stradiotësh shqiptarë. Pa dashur të bëjmë një listë të plotë të tyre, ne po përmendim vetëm disa nga më kryesorët, të cilët i citon në një studim të tij edhe at Zef Valentini. Këta janë: Ferrante Kastrioti (nip i Vrana Kontit), Alfons Kastrioti, Thedor Krisma, Adrian e Nikollë Muzaka, Theodor Bukali, Mërkur Bua, Manuel, Kostandin, Gjergj e Nikollë Bokali (martuar me motrën e gruas së Gj. K. Skënderbeut), Konstandin Araniti, Leonida dhe Françesk Maria ( të dy bijtë e Kostandin Aranitit), Theodor Bischietto, Gjin Golemi, Gjergj Karisesa, Gjon Sheqeri, Nikollë Masi i mbiquajtur Mëzi, Lazër Mati, Gjon dhe Engjell Lazër Mati, Dhimitër, Qezar e Gjergj Kapuçmadhi, Pjetër e Dhimitër Basta, Teodri nga Sparta, Pjetër Petani, Gjon Volasi, Nikollë, Lekë, Martin, Andrea, Teodro e Martin Peta, Aleks Bua, Gjergj Gërbeshi, Pjetër, Domenik, Vetor, Gjergj dhe Reposh Busikioti, etj.

Po kush ishte Gjergj Basta? Ai lindi më 30 janar të vitit 1544 në Roccaforzata, (atëher Rocca), provinca e Tarantos dhe vdiq më 26 gusht 1607 (rreth vitit të vdekjes ka disa paqartësi, sepse sipas disa të dhënave tjera, mund të ketë vdekur në vitin 1612 në Kurté /Belgjikë/?) në Vjenë. Duke qenë nga një familje fisnike shqiptare, i ati Dhimitri kishte lindur në Shqipërinë e Jugut, në qytezën e Basta, të cilën e kishin në zotërim dhe e cila ndodhej në mes të Butrintit dhe Sarandës. Si qytezë ishte ndërtuar nga venedikasit. Duke mos duruar pushtimin osman, ai me familje dhe disa bashkëqytetar fisnik ishte shpërngulur në provincën e Tarantos, pas vdekjse së Gjergj Kastritoit Skenderbut, më 1468, (ku gjyshi i Gjergj Bastës, Andrea Basta ishte bashkëluftëtar i heroit tonë kombëtar) si mercenar, kishte hyrë në shërbim ushtarak, në forcat kalorsiake të mbretit të Napolit. Sipas burimeve dokumentare dhe literaturës së shumtë për Gjergj Bastën e cila është botuar në gjuhë të ndryshme dhe mund të konsultohet, pos studimeve të veçanta edhe në shumë enciklopedi, fjalorë e leksikone biografike, studimet e para i mbaroi në Asti të Piemontes. Duke treguar zgjuarsi dhe aftësi të rralla në artin luftarak, dërgohet për studime të mëtejshme në akeminë ushtarake të Hollandës, ku tregoi rrezultate të shkëlqyera. 

Me të marrë pushtetin në Vendet e Ulta, miku i famlijes Basta, Aleksander Farnesi, e emron Gjergjin si komisar të përgjithëm të reparteve kalorsiake për tërë Vendet e Ulta, (viti 1580), pasiqë më parë, kishte qenë gjithashtu student në akademinë e A. Farnesit. Ndërsa në vitin 1579, Gjergj Basta ishte komand i një trupe (regjmenti) kalorësie prej 200 luftëtarësh të stërvitur mirë dhe të gjithë shqiptarë të ikur nga trojet shqiptare, në Itali.Gjatë kohës sa ishte komisar i përgjithshëm ai shumë herë me trupat e tija përballoi me sukses sulmet e bëra nga Henriku i Navarrës. Në vitin 1584 e gjejmë duke luftuar në rrethinat e Anversit (Holandë); ndërsa në vitin 1588, ishte ndër komandantët më meritor për fitoren famëmadhe të pushtimit të Bonit. Pjesmarrja ne beteja ishte e shpeshtë, në fronte shumë të vështira. Në vitin 1590 shkon në Farnezin të Francës, në ndihmë të Lidhjes Krishterë, duke korrur një fitore të shkëlqyer, kurse në vitin 1593 merr pjesë në fushatën e Manofeldit po në Francë. Pas vdekjes së mikut të tij, A. Farnesi, Gj. Basta duke vërejtur se nuk nderohej dhe respektohej ashtu siç e meritonte, nga ana e pushtetarëve spanjol, të Madridit, vendos të kaloi në shërbim të perandorisë Austro-Hungareze në vitin 1596, duke u vendosur me ushtarët e tij kryesisht shqiptar në zonën e Danubit. Fati deshi që të korrte fitore të shumta kundër ushtrive osmane, tatare, vllehe, transilvaneze dhe kundër protestantëve hungarez. Këto fitore i mundësuan që të kishte funksione shumë të larta, derisa u bë kryekomandant i ushtrisë së perandorisë Austro-Hungareze për Hungari e Transilvani dhe njëherit u emrua edhe guvernator i përgjithëshm për këto dy krahina, duke fituar edhe gradën më lartë të mundshme ushtarake, atë të gjenealit (generalisimus). Duhet cekur se kronikat e kohës, sidomos ato hungareze, ofrojnë të dhëna të shumta për luftërat e tij, ku pothuajse njëzëri pohohet se ishte njëri ndër komandantët më të njohur të kohës së tij. Por, gjithashtu në ato kronika, ka të dhëna tjera për shkatërrime të pamëshirshme të viseve të cilat i pushtoi, nga ushtarët e tij, të cilët, ishin mercenarë dhe pos shqiptarëve, në radhët e stradiotëve të tij, kishte edhe hungarez, italianë, grekë, sllavë, italianë, bohemë etj. 

Në fillim të shekullit XVII, i ftuar nga perandori gjerman Rudolfi II (1599-1605), Gjegj Basta, emrohet njëri prej komandantëve kryesorë përkrah Michaelit të Vllahisë, për Siebenbürgen (Hungari), pasiqë princi i këtij qyteti, Sigismund Barthóry, kishte prishur traktatin e lidhur me perandorin gjerman duke mos pranuar që territori i sundimit të tij, të jetë pjesë e perandorisë së Habsburgëve, por kërkonte autonomi dhe të njihej si një Provincë e vetme e administruar nga ai, ngase në një taktat të fsheht, fronin e Siebenbürgit, ia kishte premtuar kushërit të tij, kardinalit Andreas Barthóry-t. Në vitin 1599, Michaeli i Vllahisë, pushton Siebenbürgen dhe kështu bëhet kundërshtar i perandorit gjerman Rudolfit II dhe njëkohësisht edhe Gjegj Bastës, edhepse më parë ata ishin miq dhe kishin luftuar krah njëri tjetrit në disa beteja. Gj. Basta, armikun e tij të ri, Michaelin e Vllahisë, që kishte për aleat Sigismund Barthóry-n i mund në fushëbetejën e Mirislós-ë me 18 shtaor të vitit 1600. Pëkundër disfatës, pas një viti, Michaeli i Vllahisë, prap forcohet dhe më 3 gusht të vitit 1601 e sulom Gjergj Bastën. Ky i fundit, duke treguar mjeshtri të jashtëzakonshme dhe manevrime të suksesëshme, humbjen e kthen në fitore, duke e zënë të gjallë Michaelin e Vllahisë, të cilin po atë ditë e vret, dhe komandantin tjetër, armikun e vjetër Sigismund Barthóry-n i cili ishte aleatë me Michaelin e Vllahisë. Në këtë betejë, Gj. Bastës ju vranë 300 luftëtarë ndërsa armiqëve të tij rreth 10 mijë; ai si pre lufte mori 110 flamuj, 40 topa dhe shumë plaçka tjera të ushtrive të mundura armike. Pas vrasjes së Michael-it, Gjergj Basta arriti të bashkoi Moldavinë, Transilvaninë dhe Vllahinë nën perandorinë Austro-Hungareze. 

Duke ju shtuar nami si komandat i pathyeshëm i stradiotëve, me 1604, perandori gjerman Rudolfi II, e fton përsëri në ndihmë Gjergj Bastën me luftëtarët e tij, por kësaj radhe në luftë kundër perandorisë Osamne. Gjergji Basta udhëhoqi më shumë se 100 beteja në vende të ndryshme si: Spanjes, Flander, (Belgjike) Holandë, France, Gjermani, Hungari, Transilvani, Itali, etj. Për merita të shquara ushtarake duke qenë i pathyeshëm, ai arriti gradën e lartë ushtarake të gjeneralit (generalisimus). Perandori gjerman Rudolfi II (1599-1605), në vitin 1605 e emëroi “Kont të Perandorisë së Shenjtë Romake.” 

Pas një karriere shumë të sukseshme, ku njihte vetëm fitore, Gjergj Basta në fillim të vitin 1606 (fundi i janarit) tërhiqet nga jeta aktive ushtarake. Perandori e shpërbleu me prona të mëdha të Husit e Maramureshit të cilat më vonë i shkëmbeu me ato të Tropaut, për shkak të cilësisë dhe bonitetit më të lartë. Më parë, Gjergj Basta kishte blerë në vitin 1594 feudin e San Martinos dhe në vitin 1606, para se të largohej nga jeta aktive ushtarake, kishte blerë edhe feudin tjetër të Monteparanos.

Përkundët angazhimeve të shumta në fushëbeteja, ai gjeti kohë të merret me shkrime dhe krijime nga fusha e artit luftarak, duke botuar disa vepra. Por, si duket, ato më kryesoret i shkroi pasi u tërhoq nga jeta aktive ushtarake. Ne na janë të njohura tre nga ato, të cilat i kemi konsultuar në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit dhe atë Venedikut, Marciana. Veprat e Gj. Bastës, mund të quhet edhe traktate të artit luftarak. Ato mbajnë titujt: Il maestro di campo generale /Udhëheqësi i veprimeve të përgjithëshme luftarake/, botuar në Venedik, në vitin 1606; vepër kjo që çmohet shumë dhe sipas specialistëve të artit ushtarak cilësohet si “ungjill i vërtet i komandantit në luftë.” Është përkthyer në disa gjuhë dhe atë në: gjermanisht, frengjisht, dhe ribotuar dy herë në italisht; vepra e dytë është: Il governo della cavaleria leggiera /Drejtimi i kalorsisë së lehtë/. Botuar italisht, në Venedik, në vitin 1612. U përkthye në frengjisht tre herë radhazi në: Bruksel, Hanódhe Ruán, si dhe gjermanisht në Frankfurt dhe spanisht, Madrid. Në artin luftarak, kjo vepër konsiderohet si “rrgullorja” elementare mbi organizimin e kalorësisë së lehtë. Kjo vepër botohet post mortum nga ana e bashkëluftëtarëve të tij stradiot: Pjetër Armitatit dhe Jeronim Sirtorit, me disa plotësime nga botuesit. Pos rregullave themelore, autori, këtu lavdëron aftësitë e rralla të oficierëve shqiptarë, trimërinë e tyre dhe traditën luftarake, duke përmendur edhe fitoret e shkëlqyera të heroit tonë kombëtar Gjegj Kastriotit Skenderbut, si dhe komandantëve stradiotë: Gjin Golemit, Gjergj Karisesë dhe gjyshit (Andresë), të atit (Dhimitrit) dhe vëllait të tij Nikollës. Ndërsa vepra e tretë është: Del governo dell’artiglieria. /Mbi drejtimin e artilierisë/. Këto vepra, për shekuj me radhë u përdorën si tekste studimi në akademitë ushtarake të Evropës, duke u cilësuar si të shkëlqyera nga specialistë të fushave prëkatëse si: Gabriel Nodé (1600-1653); Pierr Baile (1647-1706); Zhan Sharlou-Folardi (1669-1752), etj.

Janë mjaftë interesante përshkrimet që i bëjnë biografët portetit dhe vetive të tija fizike, jo vetëm ata që kishin dëgjuar për të, por edhe të tjerë që e kishin njohur dhe takuar në shumë raste. Psh. C. Spontoni, i cili edhe e kishte takuar në Venedik, në veprën e tij: Historia della Transilvania, të botuar në Venedik më 1638, e përshkruan: nga pamja paraqitej i zymtë dhe i trishtuar, por pas bisedave me të, ndryshonte kjo përshtypje dhe ai ishte i dashur dhe shumë i qeshur, veçanërisht me bautat e tija të lezetçme për ndodhitë në fushëbeteja dhe atyre në jetën e përditshme. Ndërsa një autor tjetë, L. Crasso, në veprën e tij:  Elogi di capitan illustri, botuar poashtu në Venedik më 1683, shkuran: stradioti me origjinë shqiptare, Gjergj Basta kishte fëtyrë të plotë, me tipare të rrepta, hundë shqiponjë, sy të mëdhenjë, ishte shtatlartë dhe esmer, me gjymtyrë të shëndoshta dhe trup atleti; ishte sypatrembur në beteja, dhe mjeshtër i vërtet në përdorimin e armëve, i etur për fitore dhe lavdi. Shquhej si besimtar në fe, dhe ishte njeri i fjalës, armik i përbetuar i tradhëtisë dhe pabesisë, ishte i pakorruptueshëm dhe zemërohej lehtë, ishte shumë dyshues dhe kishte një shpirt hakmarrës dhe kishte shumë zili lavdinë e tjerëve, nuk përtonte kurrë të ishte i pari në betejë dhe të tërhiqej i fundit nga ajo.”

Me vlera të konsiderueshme janë dorëshkrimet dhe letërkëmbimet e Gjergj Bastës, një pjesë e mirë e të cilave ruhen të shpërndara në: Arkivin Sekret të Vatikanit; Bibliotekën Apostolike të Vatikanit; Arkvin e Qytetit të Venedikut; Bibliotekën Nacionale Qendrore Marciana të Venedikut; Bibliotekën Civico të Muzeut Korrer të Venedikut; Arkvin Shtetëror Hungarez; Bibliotekën Kombëtare Szecheny të Budapestit, Bibliotekën Kombëtare të Vjenës, Bibliotekën Nacionale të Katalunjës, etj. Botimi i tyre, pas një studimi dhe shqyrtimi kritik, do të plotësonte këtë figurë të shquar të artit luftarak, jo vetëm si pjesmarrës të drejtëpëdrejtë në fushëbeteja, por edhe në teorinë e artit ushtarak, veçanërisht për fusha të kalorësisë së lehtë, drejtimin e betejave dhe artilierisë, në mesjetë, duke nxjerrë në dritë ngjajshmëritë dhe shembujt e luftëtarëve dhe komandantëve të tjerë shqiptarë, që i kanë shërbyer Gjergj Bastës në veprat e tija në dorëshkrim.