Archives for November 2022

Fëmijët e Shkollës Shqipe në Saint Louis festuan ditën e Flamurit

November 22, 2022 by s p

Shoqata Iliria Saint Louis

Fotografi nga festa e Flamurit zhvilluar me nxënësit dhe prindërit ditën e shtunë 19 nëntor 2022 në zyrën e shoqatës. Ky është viti i dytë që shoqata “Iliria” organizon një aktivitet të tillë. Fjalën hapëse e mbajti, kryetari i shoqatës z. Besian Gjika ku pasi uroi për festën të pranishmit dhe fëmijët, u ndal më tej në rëndësinë e ditës së shënuar dhe fokusin e shoqatës tek fëmijët qoftë në vazhdimësinë e mësimit të gjuhës shqipe në shkollë, si dhe në investimin e bërë këtë vit në formimin e ekipit të futbollit për fëmijë. Në fund të jalës së tij falenderoi trajnerët e pranishëm z. Afet Fejza, z. Lamçe Murati, z. Albano Dede si dhe mësuesen e shkollës shqipe znjsh. Rafaela Hajdini e cila po bën një punë të shkëlqyer me plot sakrifica dhe vetëmohim për të mbajtur të gjallë dëshirën e fëmijëve për të mësuar gjuhën shqipe.

Më tej fjalën e mori z. Lamçe Murati i cili e fokusoi kumtesën e tij në rrugën e gjatë e plot mundime të popullit shqiptar deri në realizimin e ëndrrës shekullore të shpalljes së pavarësisë në 28 nëntor 1912.

Më tej nën drejtimin e mësuese Rafaelës fëmijët kënduan himnin shqiptar dhe recituan poezi të ndryshme patriotike. Pas programit të recitimit fëmijët luajtën lojra të ndryshme e kërcyen nën ritmin e muzikës shqiptare. Një përshëndetje e veçantë shkon për Bello’s Bakery (11744 Manchester rd, Des Peres, MO, USA) e cila dhuroi për aktivitetin ëmbëlsira të ndryshme e të shijshme.

Gëzuar Festën e Pavarsisë për të gjithë shqiptarët kudo janë. Pa sakrificë nuk ka sukses!

“DITËT E DREJTSHKRIMIT” NË COD

November 22, 2022 by s p

AKAD.GJOVALIN SHKURTAJ: MBROJTJA E GJUHËS SHQIPE LETRARE NUK ËSHTË CENSURË, POR DETYRIM E PENG MORAL GJITHËKOMBËTAR

-Kemi pasur e kemi probleme jo me gjuhën e normat e saj, por me mungesën e kulturës dhe me mungesën e dëshirës për ta nxënë e për ta shkruar e folur shqipen; ka mjedise që nuk i zbatojnë rregullat e drejtshkrimit e normat morfo-sintaksore, ashtu si nuk i zbatojnë as rregullat e mirësjelljes gjuhësore.

– Gjuha letrare e njësuar është̈ sfondi kryesor, është̈ varieteti më i parapëlqyer, por nuk është̈ dhe nuk mund të jetë as vetëm një̈ dhe as i vetmi varietet, as për një̈ bashkësi të gjerë kombëtare në përgjithësi, as për gjuhën e letërsisë̈ artistike në veçanti.

– Midis shqipes së shkruar e të njësuar vepron parimi i enëve komunikuese: dialektet marrin nga shqipja standarde terma, fjalë e mënyra të thëni dhe kështu zhvillohen e përparojnë̈; edhe gjuha standarde përthith e pranon vazhdimisht edhe prurje nga krahinat e dialektet dhe, ndonëse në fillim ato sjellin një̈ farë turbullimi, me kohë treten e bëhen pronë e shqipes standarde, por edhe mund të mbeten jashtë̈ saj…

-Sigurisht, edhe ajo që vjen prej dialekteve, kur pranohet në standard duhet t’u përshtatet rregullave të drejtshkrimit të njësuar. Siç shprehej aktori i shquar italian Vittorio Gazman, secili njeri mendon në dialekt, por shprehet në gjuhën e përbashkët e të njësuar. Qysh në lashtësi, ka mbetur proverbi “Caesar non supra gramaticos” (Cezari nuk është përmbi gramatikanët).-

#AShSh

#COD

#Ditëtedrejtshkrimit

Akademia e Shkencave e Shqipërisë nisi sot programin e bashkëbisedimeve pesëditore me temë “Ditët e drejtshkrimit” në Qendrën për Hapje dhe Dialog (COD), në Bibliotekën e Kryeministrisë.

Kjo veprimtari e organizuar në bashkëpunim me COD në kuadër të 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, do të mbahet deri më 25 nëntor, në orën 11. 00 të paradites.

Sot u diskutua tema “Shqipja standarde në funksionet zyrtare” nga prof. dr. Emil Lafe, akad. emeritus Gjovalin Shkurtaj dhe prof. asoc. dr. Linda Mëniku.

Leksionet e hapura, ku ishin të pranishëm akademikë, studiues, profesorë e studentë, u shoqëruan me konkluzione dhe diskutime për arritjet e deritanishme të gjuhës dhe zhvillimet e reja e prirjet e shqipes së sotme, si dhe problemet që dalin në keqpërdorimin e gjuhës në shkolla, në institucione të vendit dhe sidomos në media.

Probleme të shumta u përcaktuan jo vetëm në përdorimin e fjalëve të pasakta nga ana e drejtshkrimit e drejtshqiptimit, por edhe në sintaksë, ku vitet e fundit kanë ndikuar edhe modelet e gjuhëve të huaja.

Gjuhëtarët Lafe, Shkurtaj e Mëniku argumentuan se gabimet drejtshkrimore që vërehen sot në praktikë, flasin më tepër për pakujdesi dhe përgatitje të pamjaftueshme gjuhësore gjatë shkollimit, sesa për rregulla të papërshtatshme të standardit. Drejtshkrimi i shqipes mund të vështrohet si i qëndrueshëm e i përcaktuar përfundimisht.

Dolën në rrafsh të parë detyra të tjera të mëdha për të përballuar, që i diktojnë ndryshimet politike të rajonit dhe statusi i ri që ka fituar gjuha shqipe në Kosovë e në Maqedoni.

U shtrua kërkesa që shteti të luajë një rol më të madh në ndalimin e këtyre dukurive, nëpërmjet formave të ndryshme, forcimit të kërkesave në sistemin arsimor dhe praktikave ligjore që i shërbejnë ruajtjes së shqipes, si detyrim gjithëkombëtar, ku rezja e veprimit të shqipes standarde ka ardhur duke u shtrirë gjithnjë e më shumë si në pikëpamje territoriale, ashtu edhe në pikëpamje të shtresave shoqërore. Në Shqipëri e në Kosovë gjuha shqipe është gjuhë zyrtare, në Maqedoninë e Veriut statusi i gjuhës shqipe ka përparuar dhe ka marrë edhe funksionet e gjuhës zyrtare në komunat me popullsi shqiptare.

“Mbrojtja e gjuhës shqipe letrare nuk është censurë, por detyrim e peng moral gjithëkombëtar”, tha akademik emeritus Gjovalin Shkurtaj.

***

Përmbledhje e shkurtuar të leksionit të akad. Gjovalin Shkurtaj

Lidhur me këtë̈ anë, marr lejen e të pranishmëve të kësaj Konference të mos zgjatem shumë, meqë̈, prej vitesh, qoftë në librin tim “Kultura e gjuhës në skenë dhe në ekran” (Tiranë 1988), në ligjëratat universitare, në tekstin e “Sociolinguistikës”, qoftë edhe në kumtesa e artikuj të ndryshëm, dhe, së fundi në përmbledhjen “Kultura e gjuhës sot” (Pegi,2022) besoj se , jo vetëm e kam thënë̈, po edhe ta kem argumentuar, se gjuha letrare e njësuar është̈ sfondi kryesor, efshtë̈ varieteti më i parapëlqyer, por nuk është dhe nuk mund të jetë as vetëm një dhe as i vetmi varietet, as për një bashkësi të gjerë kombëtare në përgjithësi, as për gjuhën e letërsisë artistike në veçanti.

Kam mendimin se kjo rrethanë duhet të merret parasysh më shumë e më mirë edhe nga shkolla shqiptare, në mënyrë që, në të gjitha nivelet e saj, larmia dhe gjerësia e varieteve të gjuhës shqipe, të gjejnë hapësirën e vet dhe të jenë kurdoherë si gurra të pasurimit e freskisë shprehëse. Sociolinguistika e sotme, po edhe dialektologjia tradicionale apo “gjeografia gjuhësore” kanë dëshmuar bindshëm se sa të shumta kanë qenë e janë kudo në botë, pra edhe tek ne, përthyerjet e degëzimet krahinore të gjuhës, po edhe se krahas dialekteve territoriale ka pasur edhe degëzime apo dialekte sociale, lindja dhe mbijetesa e të cilave ka të bëjë me faktorë të ndryshëm të ndarjes dhe të diferencimit shoqëror, si: seksi, mosha, besimi fetar, mjeshtëria apo profesioni, arsimi dhe edukata, mjedisi apo vendi ku kryhet komunikimi e deri edhe gjendja shpirtërore apo humori i folësit në çastin e ligjërimit.

Nuk është aspak e rastit që sociologu amerikan Joshua Fishman, sot i mirënjohur kudo si themelues i një disipline të re e të tumiruar, siç është sociolinguistika, në vitet ’50 të shekullit të njëzetë pushtoi zemrat e mendjet e studiuesve të shkencave shoqërore me formulimin e tij, tashmë lapidar, të ndryshimeve të panumërta e të gjithllojshme gjuhësore e stilistike në gji të çdo bashkësie kombëtare, sipas kriterit-çelës: “Who speak, with whom, where, why and in what language variety? ” “Kush flet, me kë, ku , përse dhe në çfarë varieteti gjuhësor”.

Ritheksoj se kam qenë e jam mbrojtës i shqipes së njësuar e të përbashkët, sepse e konsideroj si mbërritje me vlerë të shënueshme kombëtare dhe historike të kombit shqiptar, por, ndërkaq, kam qenë e jam i bindur se gjuha shqipe, si çdo gjuhë tjetër e kombeve të qytetëruara, shkon duke bërë edhe zhvillimet e veta, ndien dhe pasqyron edhe trysnitë e zhvillimeve të gjithanshme gjeoplolitike dhe ekonomiko-shoqërore e sidomos arsimore e kulturore të shoqërisë shqiptare në kushtet e sotme të ecjes drejt Europës e nën trysninë e globalizmit.

Kam qenë e mbetem ithtar i thënies urtake të Atë Justin Rrotës se “gjuha shkon tue bamë ato ndryshimet e veta” si dhe i konceptit të shëndoshë të atij studiuesi se njeriu sipas rasteve e rrethanave “mundet me e dredhë g-juhën” duke iu përshtatur rrethanave dhe mjediseve të caktuara. Pra, të njëjtit njerëz, edhe sot e gjithë ditën, sipas nevojës e rrethanave të shprehjes, mund të shkruajnë e të flasin në shqipen standarde, të cilën e nxënë në shkollë, po edhe në të folmen a dialektin e vendlindjes përkatëse.

Midis shqipes së shkruar e të njësuar (që duke zbatuar terminologjinë e sociolinguistikës bashkëkohore quhet “standard”) vepron parimi i enëve komunikuese: dialektet marrin nga shqipja standarde terma, fjalë e mënyra të thëni dhe kështu zhvillohen e përparojnë; edhe gjuha standarde përthith e pranon vazhdimisht edhe prurje nga krahinat e dialektet dhe, ndonëse në fillim ato sjellin një farë turbullimi, me kohë tretën e bëhen pronë e shqipes standarde, por edhe mund të mbetën jashtë saj.

Prurjet nga krahinat nuk e prishin gjuhën, ato vetëm e begatojnë dhe e përtërijnë forcën shprehëse e kumtuese të shqipes. Sigurisht, edhe ajo që vjen prej dialekteve, kur pranohet në standard duhet t’u përshtatet rregullave të drejtshkrimit të njësuar.

Situata e sotme e kulturës gjuhësore në krejt bashkësinë shoqërore shqiptare nuk është ashtu si duhej të ishte dhe, në disa mjedise e raste, sidomos në ligjërimin e politikanëve dhe të mjaft gazetarëve, është vërtet shqetësuese. Ka shumë vjet që është lënë pas dore kujdesi për shqipen e shkruar dhe të folur.

Ka gazeta e revista që dalin pa pasur asnjë redaktim a përkujdesje drejtshkrimore e pa i respektuar normat e rregullat morfo-sintaksore të shqipes. Kultura dhe etika e të folurit publik kanë pësuar ”krisje” të dukshme e të rënda. Ka shpërthyer një vërshim i pafrenueshëm i fjalëve të huaja të panevojshme, shtimi i termave të huaj në vend të termave shqip që përdoreshin normalisht. Sa herë flitet për zjarret që bien gjatë stinës së thatë,apo për përmbytjet e vërshimin e ujërave kur ka reshje të shumta po thuhet “Të gjithë jemi në alert”. Edhe një emision famëkeq në një nga televizionet ka titullin “Alert”.

Po shohim të shkruar në faqet zyrtare apo në postime on-line të shtetarëve, si dhe në publikime të shkruara e në faqet zyrtare, foljet dakordësoj, dakordësohem dhe emrat e formuar préj tyre si dakordësim, dakordësi, të cilave u janë qasur me dashuri të donkishoteske gati të gjithë zyrtarët shqiptarë! E pse na u dashka që, pa asnjë arsye as kuptimore, as stilistike të lëmë pa përdorur flalët shqipe merrem vesh, marrëveshje apo mosmarrëveshje.

Ismail Kadareja, i cili ka shkruar edhe një libër të tërë me titullin “Mosmarrëveshja” as që e ka ndier nevojën ta përdorë, qoftë edhe një herë të vetme “mosdakordësinë” apo “dakordësinë”.

Tmerri veshçjerrës i fjalëve fokus, fokusohem e fokusim, si dhe i reklamave ku nuk mungojnë limit, limtoj, i limituar na shoqëron çdo ditë, qëkur hapim televizorin për të dëgjuar lajmet e deri në emisionet e orëve të vona të mbrëmjes. Kjo është me të vërtetë një sëmundje ngjitëse, që mund të marrë përmasat e një epidemie gjuhëvrasëse. Kemi shkruar e folur shpesh për këtë gjendje të pamirë të shkrimit e përdorimit të shqipes në zyrat e shtetit, në botimet dhe në institucionet arsimore e kulturore dhe, sidomos në reklamat e televizioneve e në ligjërimin e politikanëve. Ka ardhur koha që të marrin fund shkeljet kaq të rënda e të padurueshme të normave të gjuhës letrare zyrtare. Shteti dhe të gjitha institucionet zyrtare duhet të veprojnë ashtu siç veprohet në çdo vend të qytetëruar, duke mos lejuar botime e shkresa që nuk i zbatojnë rregullat e gjuhës letrare kombëtare.

Pakujdesia dhe papërgjegjshmëria për shqipen e shkruar e të folur shfaqet dukshëm edhe në rendjen e pamotivueshme e të papranueshme pas fjaëve të huaja dhe mënyrave të të thënit të “shartuara” sipas modeleve të anglishtes, por që nuk janë as të pranueshme dhe as të nevojshme.Gjithmonë shqiptarët kanë thënë, p.sh.: pi kafe, ha bukë, ha drekë, ha darkë etj. Tashti “modernët” po thonë gjithnjë e më shpesh: konsumoj një kafe, po konsumoj një drekë apo darkë etj.

Me keqardhje shohim se është zbehur ose edhe mungon kujdesi apo disiplina gjuhësore e shtetit dhe e institucioneve arsimore e kulturore,sikundër e kemi theksuar shpesh prof.EmilLafe dhe unë, apo ajo që akad.Shaban Sinani e ka quajtur me të drejtë “higjiena” e të shkruarit dhe e të folurit në mjediset e për qëllime zyrtare, shtetërore.

Ruajtja dhe mbrojtja e gjuhës shqipe letrare nuk është censurë, por detyrim zyrtar për secilin institucion që shkruan e boton. Kjo duhet bërë sidomos në titujt e gazetave e revistave, në përkthimet me shkrim të filmave, në reklamat e faqet popullarizuese etj.Të ndjekim shembullin e Francës dhe të vendeve të tjera të Evropës së qytetëruar, të cilat punojnë shumë për mbrojtjen e gjuhës amtare si tipar i përbashkësisë dhe i njëjtësisë së kombit.

Në Francë revista “Defence organizèe de la langue française” (Mbrojtja e organizuar e gjuhës frënge) vazhdimisht boton artikuj e studime “contre le franglais” kundër fjalëve të huaja nga anglishtja). Edhe në Itali, cdo të shtunë e të diel, në RAI-1 mbahet rubrika “Prontosocorso linguistico” (Ndihma e shpejtë gjuhësore), si dhe punohet me kujdes për cilësinë e të gjitha llojeve të botimeve zyrtare.

Gjuha shqipe, si çdo gjuhë tjetër e kombeve të qytetëruara, i pasqyron trysnitë e zhvillimeve të gjithanshme gjeopolitike dhe ekonomiko-shoqërore e sidomos arsimore e kulturore të shoqërisë shqiptare.

Jam ithtar i thënies urtake të Atë Justin Rrotës se “gjuha shkon tue bamë ato ndryshimet e veta” si dhe i konceptit të shëndoshë se çdo njeri “mundet me e dredhe g-juhën” sipas rasteve dhe mjediseve të caktuara. Prurjet nga krahinat nuk e prishin gjuhën, ato vetëm e begatojnë dhe e përtërijnë forcën shprehëse e kumtuese të shqipes.

Sigurisht, edhe ajo që vjen prej dialekteve, kur pranohet në standard duhet t’u përshtatet rregullave të drejtshkrimit të njësuar. Siç shprehej aktori i shquar italian Vittorio Gazman, secili njeri mendon në dialekt, por shprehet në gjuhën e përbashkët e të njësuar. Qysh në lashtësi, ka mbetur proverbi “Caesar non supra gramaticos” (Cezari nuk është përmbi gramatikanët).

Kemi pasur e kemi probleme jo me gjuhën e normat e saj, por me mungesën e kulturës dhe me mungesën e dëshirës për ta nxënë e për ta shkruar e folur shqipen; ka mjedise që nuk i zbatojnë rregullat e drejtshkrimit e normat morfo-sintaksore, ashtu si nuk i zbatojnë as rregullat e mirësjelljes gjuhësore. Ngjashëm me shoferët që nuk i zbatojnë rregullat e qarkullimit rrugor dhe dihet se sa veta humbin jetën ose gjymtohen për sherr të tyre. Për këtë dukuri, si dhe për shumëçka tjetër që lidhet me shqetësimet dhe detyrat e sotme të bashkësisë shoqërore e sidomos të detyrave që u dalin strukturave shtetërore e publike sapo kam botuar këto ditë librin “Kultura e gjuhës sot” (Botimet Pegi, 2022). Në krerët apo sythat e tij shqyrtohen raste të shumta të sinkretizimit (në fakt të varfërimit) të shprehjes në emër të “modernitetit”, si p.sh. fillimi i letrave dhe i “letrave on-line’” (E-mail-eve) me fjalën e paadresuar dhe krejt të përgjithshme: “Përshëndetje”, në vend të asaj game të gjerë të përshëndetjeve të bukura me mbiemra cilësorë, që ka pasur shqipja e shkruar në traditën e saj, qysh kur ka filluar të shkruhet, dhe që janë edhe sot të gjalla në gjuhën e folur: i nderuari, i ndershmi, i dashuri, i paharrueshmi, i përndritshmi, i shtrenjti etj.

Gjuha e reklamës po i eklipson fjalët e bukura duke i zëvëndësuar me fjalë të huaja, apo me elemente të zhargonit të pakrehur e të papranueshëm,ku zotërojnë fjalë me kuptime të ndryshuara, si çmendur (i,e) për i mirë, shumë i mirë apo i lirë, shumë i lirë ( i çmime të çmendura), çmenduri për gjë e bukur, veprimi a kujtimi më i bukur (cila është çmenduria më e madhe që ke bërë?); folja rrëmbej me kuptimin fitoj, marr,meritoj (rrëmbeu çmimin, rrëmbeu medaljen) dhe kjo, madje, edhe në një reklamë televizive për një lloj ëmbëlsire (Rrëmbe një Snikers) etj.

Pra, kemi probleme me kulturën, me mungesën e kulturës, me mosnjohjen e vlerave të kulturës shqiptare e të gjuhës shqipe dhe, mbi të gjitha, me raste të shpërfilljes e mënjanimit të padrejtë të vlerave të mira etnokulturore e gjuhësore të popullit tonë, gjoja në emër të “modernitetit” e me parapëlqime të pamotivuara e të panevojshme të së huajës.

Tiranë,21.11.2022

www.akad.gov.al

See Insights and Ads

Boost post

Memli Krasniqi përfundon vizitën zyrtare në SHBA me homazhe pranë varreve të vëllezërve Bytyqi

November 21, 2022 by s p

New York, 20 nëntor – Pasi e nisi vizitën e tij zyrtare në nderim të heronjve amerikanë në Arlington në Washington DC, kryetari i Partisë Demokratike të Kosovës, Memli Krasniqi e ka përfunduar sot vizitën zyrtare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës duke nderuar me homazhe në Yonkers të New Yorkut, heronjtë shqiptarë, vëllezërit Bytyqi.
“Bashkë me vëllain e tyre, Ilirin, si dhe bashkëluftëtarë të tyre nga Batalioni “Atlantiku”, nderuam guximin heroik dhe sakrificën e Mehmetit, Agronit dhe Yllit. Vëllezërit Bytyqi janë shembull i atdhedashurisë. Në kohët më të vështira për Kosovën dhe popullin tonë, me bekimin e prindërve të tyre, ata lanë rehatinë e jetës në SHBA dhe morën rrugën e lavdisë për çlirimin e vendit, duke iu bashkuar radhëve të UÇK-së”, tha Krasniqi.
Kryetari i PDK-së Memli Krasniqi tha se populli i Kosovës do t’i jetë përjetësisht mirënjohës familjes Bytyqi për kontributin e tyre të jashtëzakonshëm në çlirimin e Kosovës.
“Ndërkaq, Kosova dhe institucionet tona nuk duhet të ndalen së kërkuari drejtësi, deri kur kriminelët serbë të marrin dënimin e merituar për vrasjen e vëllezërve Bytyqi! Lavdi e përjetshme!”, tha Krasniqi.

Fan Noli nga qielli i puthi në ballë nxënësit e Shkollës Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit në Bronx

November 21, 2022 by s p

Nga Keze Kozeta Zylo

Fan Noli dhe Korifejtë e Vatrës iu dhanë bekimin për të mësuar Gjuhën Shqipe, gjuhën tonë hyjnore.

Kur të shohësh mbesa ime,

Se disa nuk flasin shqip,

Merr guxim dhe bëhu trime,

Hap shumë shkolla krejt pa frikë.

Se Shqipëria zemra ime,

Është e vjetër sa vetë bota,

Ndaj mëso të marrësh dije,

Shqipen, mos e hiq nga goja!

Kishte kohë që Bordi, mësuesit e Bronxit si: Davida Hasanaj, Mehrije Shala, Vjosa Rraci, Kade Lajqi dhe Merita Sinanaj asistente, nën drejtimin e themeluesit të Shkollave Shqipe Alba Life në gjithë Nju Jorkun dhe në Online z. Qemal Zylo kishin menduar që të festonin tek Vatra Ditët e Alfabetit Shqip dhe 110 Vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë.

Nxënësit mësuan nga mësueset nëpër klasa se cila ishte historia e Vatrës dhe natyrshëm kjo histori e mësuar teorikisht u ilustrua tek shtëpia e Vatrës në Bronx. Që në hyrje të Vatrës tek shkallët e saj na mirëpriti ngrohtësisht editori i Diellit Sokol Paja. Ishte tejet emocionuese të shikoje nxënësit se si ndaleshin pranë stendave të varura në mur dhe lexonin historinë e Vatrës filluar me korifejtë e Kombit Fan Nolin dhe Faik Konicën, ndaleshin pranë Flamurit dhe betoheshin. Ata të veshur kuq e zi e bënin festiv mjedisin, dhe sillnin gjallëri ashtu siç di vetëm bota e tyre e kristaltë.

` Fjalën përshëndetëse në emër të Federatës Pan Shqiptare “Vatra” dhe gazetës më të vjetër në hapësirën shqiptare Dielli e solli Editori i saj z. Sokol Paja. Midis të tjerash ai theksoi ndihmën dhe mbështetjen që Vatra e Dielli i ka dhënë Shkollave Shqipe në historinë 110 vjeçare. Fëmijët që mësojnë shqip, që këndojnë shqip, që flasin shqip jashtë Atdheut, janë ambasadorët e vërtetë të Kombit tonë. Z.Sokol Paja me nje elekuence në të folur ashtu siç i shkon atij vendi të lartë iu uroi suksese gjithë mësuesëve dhe nxënësve për këtë punë shumë nderuese që po bënin për të ruajtur dhe mësuar Gjuhën Shqipe.

Z. Qemal Zylo falënderoi Vatren kryetarin e saj z.Elmi Berisha, vatranët si dhe Editorin e Diellit z.Sokol Paja për vazhdimin e rrugës së ndritur të Federatës Pan Shqiptare “Vatra”.

Është kënaqësi të sjellim sot nxënësit pranë Vatrës së Nolit dhe Konicës dhe të festojmë së bashku. Ata do të njihen më nga afër me punënt titanike të vatranëve qe iu parapriu Pavarësisë së Shqipërisë. Prindërit dhe nxënësit vazhdimisht janë njohur me reportazhet dhe shkrimet për Shkollën Shqipe “Alba Life” të botuara tek Dielli dhe ky është vlerësim që e çmojmë gjithmonë. Ne kujtojmë këtu dhe 100 Vjetorin e Pavarësisë ku ish Konsulli i Përgjithshëm dhe ish Kryetari i Vatrës z.Dritan Mishto tha se Shkolla Shqipe “Alba Life” do të hapi siparin e aktiviteteve në gjithë Diasporën në prag të kësaj feste mbarë kombëtare. Në fund iu uroi gjithë vatranëve, nxënësve, pjesëmarrësve dhe mbarë shqiptarëve: Gezuar Ditën e Flamurit!

Programi i Shkollës Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit Në Vatër

Programin e drejtoi me plot dashuri dhe me një gjuhë të kulluar nxënësja e talentuar Altea Bala e cila premton shumë.

Ajo tha: “Pershendetje dhe nga unë Altea Bala nxënëse e Shkollës Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit prej disa vitesh. Unë jam shumë e lumtur të prezantoj sot para jush Shkollën Shqipe Alba Life këtu në Vatrën e Nolit dhe të Konicës. Gëzohem shume kur lexoj artikujt e shkrimtares dhe mësueses së dashur Kozeta Zylos rreth Shkollës Shqipe të botuara në gazetën “Dielli” në gazetën më të vjetër shqiptare.

Tani ju ftoj të dëgjoni këngën: 1- “Ty Flamur të duam Shumë” në nderim të 110-të Vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë.

2- Nxënësit Erza Shala dhe Leon Gashi intepretuan “O Flamur gjak, o Flamur shkabë” shkruar nga Fan Noli.

3- Jozef Juncaj intepretoi poezi për Fan Nolin

4-Poezia “Atdheu im” u recitua nga motrat simpatike Era dhe Morea Krasniqi

5-Poezia “Flamuri” u recitua nga: Ilirida Lajqi

6-Altea Bala këndoi: “Rroftë Shqipëria”!

7-Poezia “Flamuri Kuq e Zi” u recitua nga Apollonia dhe Mikail Saiti

8- Nxënësi Jozef Juncaj dukej sikur bashkoi gjithë trojet me këngën: “Thërret Prizreni mori Shkodër”

9-Poezia: “Mërgimtari” u recitua nga Eliona Shala

10-Altea Bala intepretoi poezinë “Ëvetarin e Veqilharxhit” shkruar nga K.Z.

11- Nxënësit të gjithë kënduan këngën Hymn të Shkollës Shqipe “Alba Life”,

Gjuha shqipe, Gjuha jonë!

12- Programi për koncertin dinjitoz artistik u mbyll me Vallen e Mirënjohur të Tropojës.

Në këtë vizitë historike dukej sikur Fan Noli dhe Korifejtë e Vatrës iu dhanë bekimin për të mësuar Gjuhën Shqipe, gjuhën tonë hyjnore dhe për ta vazhduar atë përjetësisht.

19 Nëntor, 2022

Bronx, New York

ÁT DANIELE FARLATO DHE VËLLIMET E BOTUARA TË KRYEVEPRËS SË CORPUSIT “ILLYRICUM SACRUM”

November 21, 2022 by s p

Në këtë kryevepër është mbledhur gjithçka që ka qenë e mundur të mblidhet sipas metodës dhe kritereve të shkencës historike të asaj kohe. Shkencëtarët, historianët dhe studiuesit, jo vetëm të asaj kohe, por edhe në shekujt e mëvonshëm si p.sh. Assemani, Sommervogel, Theiner, Valentinelli, Šufflay, Cambi, Ljubić, Jireček, Katalinić, Šišić, Bulić, Patriarca, etj., me respektin më të madh kanë pranuar punën dhe rezulatet që kanë arritur autorët e veprës, duke e quajtur atë si një vepër e jashtëzakonshme historike, por natyrisht, edhe duke vënë në pah lëshimet e natyrshme që ishin karakteristike për shkollën e asaj kohe, si rrjedhojë e kushteve objektive, por edhe faktorëve të ndryshme shoqërorë, kulturorë dhe politikë. Át Farlsti i vetëdijshëm se shumë dorëshkrime, burime historike, dokumente dhe libra ishin jokomplete, të dëmtuara dhe të mangëta, ai nuk i hedh ato si të pavlefshme, por përkundrazi, i shfrytëzon, duke i plotësuar dhe krahasuar me burime të tjera të besuara “acta et monumenta interpolata et mendosa non rejicienda, se corrigenda.”

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies

Budapest

Studiuesi kryesor që ka meritën e paraqitjes vizuale dhe përmbajtësore në formën ekzistuese të veprës Illyricum Sacrum, është at Daniele Farlati.[1] Është pikërisht Daniele Farlati ai që ndoshta ka meritën kryesore për metodën kritike të aplikuar në këtë vepër, gjë për të cilën ajo do të bëhej e famshme në të gjithë botën e atëhershme.

At Daniele Farlati ishte njëri ndër studiuesit më të njohur të historisë kishtare të shekullit të XVIII-të, e veçanërisht të asaj të Ilirisë. I formuar si studiues dhe historian, me një përgjegjësi të lartë për punën që bënte, ai përdor metodën kritike për inkorporimin e burimeve dhe të të dhënave të ndryshme arkivore në veprën e tij gjë për të cilën mendonte se është e domosdoshme: ars critica historico necessaria.[2] Arsyet e një pune të tillë ia diktonte vetë puna me burimet. Sipas dëshmisë së vetë at Farlatit, në burimet e dyshimta dhe ngjarjet e pasigurta, ishte i detyruar të shërbehej me burime të tërthorta, rikonstruktime dhe hipoteza të ndryshme, sepse “historico licet conjecturis uti ubi certa et explorata desunt”.[3] Ngjashëm kishin punuar dhe do të punonin edhe shumë studiues të tjerë, që do të nxirrnin në dritë kryevepra botërore.

I vetëdijshëm se shumë dorëshkrime, burime historike, dokumente dhe libra ishin jokomplete, të dëmtuara dhe të mangëta, ai nuk i hedh ato si të pavlefshme, por përkundrazi, i shfrytëzon, duke i plotësuar dhe krahasuar me burime të tjera të besuara, “acta et monumenta interpolata et mendosa non rejicienda, se corrigenda.”[4] Ndërkohë, ai është i vëmendshëm kur duhet të nxjerrë përfundime nga burimet e tërthorta dhe ato të dorës së dytë “vitanda tum temeritas, tum morositas in assentiendo,”[5] dhe me modesti duke pohuar se në fund të fundit, historianin dhe punën e tij e gjykojnë lexuesit, kolegët dhe koha, “auctor omnia sua judicio lectorum subjicit, a quibus doceri et corrigi cupit.”[6]

Për jetën dhe veprën e tij kemi shumë studime të veçanta si dhe burime arkivore të ndryshme, të cilat në mënyrë të gjithanshme mundësojnë një njohje të këtij personaliteti në të gjitha fushat krijuese me të cilat u mor ai, gjatë tetëdhjetë e tre vjetëve të jetës së tij.

At Daniele Farlati ka lindur më 22 shkurt të vitit 1690[7] në Shën Daniel të Friulit [San Daniele del Friuli].[8] Mësimet e para i mori nga një prift,[9] duke treguar zell, zgjuarsi dhe pjekuri të veçantë.[10] Prindërit, pastaj e dërguan te jezuitët, në Lyceun e Goricës,[11] për të studiuar shkencat humanitare. Me kërkesën e tij, me të mbushur 18 vjet, pranohet në Urdhërin e Jezuitëve më 12 nëntor 1707[12] duke shërbyer në Bolonjë. Pas dy vjet rishtarie dhe studimesh mbi letërësinë si prift,[13] kalon në kolegjin e Jezuitëve të Bolonjës, për studime filozofie.[14] Nga Bolonja shkon në Kolegjin e Padovës në një sprovë pesë-vjeçare [1713-1718],[15] ku emërohet profesor ad humaniores litteras docendas[16]si dhe për letërsinë klasike (greke e latine). Gjatë qëndrimit në Padovë, me talentin e tij të rrallë dallohet në oratori, letërsi dhe poezi,[17] ndërsa në mësimdhënien e gjuhëve klasike shpalos talent duke treguar që dinte të alternonte hirin dhe dinjitetin e gjuhës së Ciceronit, lartësinë e mendimit, gjallërinë e imazhit dhe shkëlqimin e të shprehurit në italishten idiomatike.[18]

Në vitin 1718[19] dërgohet në Romë për të kryer specializimin në kursin e teologjisë në “Collegium Romanum”[20] ku mbaroi me rezultatin më të lartë të mundshëm. Në këtë univesitet, i cili është i njohur në gjithë botën, për selinë shumë të vjetër të filozofisë dhe teologjisë, dhe i nderuar nga papët, mban leksione për studentët e jashtëm në gjuhën greke [1720].[21] Në vitin 1721[22] punon si asistent për metafizikë, ndërsa më 1722[23] për teologji në “Collegium Germanicum.”[24]

Në vitin 1721 shugurohet prift.[25] Ndërsa në vitin 1722[26] merr provimin në të gjitha traktatet e filozofisë dhe teologjisë, më parë duke mbrojtur me sukses studimet për Shkrimin e Shenjtë, historinë e kishës dhe teologjinë universale, duke fituar kështu gradën shkencore, doktor në filozofi e teologji.[27] Rikthehet në Kolegjin e Padovës për të bashkëpunuar me at Riçeputin në veprën e madhe historike, IllyricumSacrum [1722],[28] në të cilën do të punonte deri në vdekje, duke arritur të botonte katër vëllime; të pestin e kishte të gatshëm për botim, ndërsa të gjashtin e kishte para përfundimit dhe vëllimin e shtatë sapo e kishte filluar.[29]

Pas vdekjes së at Riçeputit, papa Benedikiti XIV i shkruan udhëheqësit të Urdhërit të Jezuitëve[30] që të emëronte personin që do të vazhdonte punën me veprën IllyricumSacrum dhe të cilit njëherësh do t’i besohej drejtimi i “Museo Illiyrico”[31] në Padovë. Udhëheqësi i Urdhërit, Tamburini, pasi ishte informuar deri në hollësi për punën që kishte bërë at Daniel Farlati gjatë njëzet viteve si bashkëpunëtor i at Riçeputit, i beson atij detyrën e vështirë për të vazhduar punën dhe njëherësh për të filluar botimin e vepërs IllyricumSacrum. At Daniel Farlati, pranohet nga të gjithë si personalitet me talent të rrallë,[32] njohës me përvojë i stilit latin të kohës, i palodhur në studim, këmbëngulës në punë, besimtar i devotshëm, me një jetë të përvuajtur dhe modeste.[33] Derisa kishte bashkëpunuar me at Riçeputin, at Farlati, me përpikmërinë më të madhe kishte ndjekur idetë dhe planet e tij për botimin e veprës, edhe pse ishte më i përgatitur se ai.[34]

Me korrektësinë më të madhe, tregon respektin dhe nderin e veçantë për paraardhësin e tij, at Filip Riçeputin, në vëllimin e parë të IllyricumSacrum, por njëkohësisht, thekson edhe disa nga shkaqet më kryesore se përse at Riçeputi nuk arriti të botonte veprën e tij deri në vdekje. Nga këto shkaqe, katër janë më kryesoret:

a) përkundër dëshirës dhe ambicjes së tij për të përfunduar veprën, at Riçeputi nuk arriti ta bëntë këtë për shkak të lëndës së shumtë, si dhe vështirësive të cilat nuk mund t’ i përballonte dot;[35]

b) shkaku i dytë ishte se duke qenë Iliria e lashtë një tërësi territoriale gjeografike e lidhur ngushtë mes veti, at Riçeputi ishte shumë i ndërgjegjshëm se nuk mund të botonte veprën e tij pjesë-pjesë, pa përfunduar së shkruari të tërën, ngase shkëputja ose ndërprerja e veprës mund të humbte vlerën dhe rëndësinë e saj;[36]

c) për shkak të mungesës së burimeve origjinale për lashtësinë dhe mesjetën e hershme, at Riçeputi u është shmangur hipotezave të imagjinuara, duke krijuar një sistem të veçantë të tij, për të ardhur tek e vërteta si dhe të dhënat sa më të sigurta gjithnjë duke eliminuar hamendësimet. Një gjë e tillë i merrte shumë kohë, duke shkaktuar vonesa të theksuara;[37]

d) shkaku i katërt, ai më i rëndësishmi, ishin kërkesat e shumta dhe presionet e pandërprera që vepra të botohej sa më parë, duke i shkaktuar huti, kokëçarje, humbje vullneti e dëshire për punë të mëtejshme.[38]

At Daniel Farlati thekson se për shkaqe dhe qëllime shkencore, ka ndërruar konceptin fillestar të veprës, “Histori e Ilirisë”, që kishte projektuar at Filip Riçeputi, ngase gjithnjë sipas tij, disa tërësi apo vëllime ishin të lidhura mes veti në atë mënyrë sa nuk ishte e mundur të shkruhen ndaras, si p.sh. historia e shenjtorëve, ipeshkëve, regulltarëve, koncileve etj. Prandaj vendosi që të shhkruante historinë e ipeshkvive dhe ipeshkëve të Ilirisë, duke treguar përmes saj historinë kishtare e cila kishte të bëntë me historinë e shenjtorëve, ipeshkëve, regulltarëve, koncileve, kuvendeve, etj.[39] Përveç HistorisëkishtaretëIlirisë, Farlati kishte planifikuar të shkruante edhe Historinë eIlirisë si dhe disa tema të tjera, për të cilat kishte siguruar burime, dokumente dhe literaturë të mjaftueshme.[40]

Pas ndryshimit të konceptit fillestar[41] të Riçeputit, at D. Farlati përcaktoi edhe hapësirën gjeografike të territoreve, për të cilat do të shkruante në veprën e tij. Duke qenë se Iliria, gjatë periudhave të ndryshme historike shtrihej në hapësira të ndryshme, herë më të gjëra e herë më të ngushta,[42] ai u përcaktua për kufijt gjeografikë të Ilirisë në kohën e perandorit Justinian,[43] duke zvogëluar kështu edhe territoret të cilat kishte planifikuar at Riçeputi. Ky ndyshim ndoshta është ndër më të rëndësishmit, sepse një pjesë e mirë e territoreve ku shtrihej Iliria e lashtë do mbesin pa u përfshirë në IllyricumSacrum.[44]

Me të filluar përgatitjet për botimin e vëllimit të parë, at Farlati, bën risistemimin e lëndës arkivore: dorëshkrimeve, dokumenteve dhe librave të shumtë, duke vazhduar kërkimet në arkiva e biblioteka të Italisë, por edhe gjetiu,[45] për të plotësuar[46] ato boshllëqe që vëreheshin pas konceptimit të ri të veprës.

Vëllimi i parë[47] i Illyricum Sacrum[48] i përkushtohet papës Benedikti XIV-të,[49] ndërsa hyrja e vëllimit i përkushtohet Pacifik Bicës, kryeipeshkvit të Splitit dhe primatit të Dalmacisë e Kroacisë, ku trajton historinë e Ilirisë që nga antikiteti deri në shekullin e IV-të. Duke dëshiruar që të kishte një paraqitje sa më të saktë të historisë së Ilirisë, at Farlati në “Prolegomena”[50] të vëllimit të parë, na e paraqet këtë histori të ndarë në tre kapituj: “ProlegomenonIllyrico,”[51] “Prolegomenonde Dalmatia,”[52] dhe “De Illyrica et Dalmatica ecclesia, tum de Salona et ecclesia Salonitana.”[53]

Të dy kapitujt e parë trajtojnë historinë laike të Ilirisë dhe të Dalmacisë; ndërsa kapitullin e tretë, Farlati e ndan në dy nënkapituj: në nënkapitullin e parë[54] trajton kohën apostolike dhe fillimet e krishterimit në Iliri[55] dhe Dalmaci, për të vazhduar në nënkapitullin e dytë,[56] me historikun e qytetit të Salonës, metropolisë. Këtu ai boton edhe katalogje të ndryshme të sufraganive të kësaj ipeshkvie.

Vëllimi i dytë i Illyricum Sacrum[57] i përkushtohet papës Benedikti XIV-të[58] dhe vazhdon me trajtimin e historisë kishtare të Salonës deri në shkatërrimin e qytetit por edhe historisë së Ilirisë dhe Dalmacisë, nga shekulli i IV-të deri në fillim të shekullit të VII-të. Pastaj trajtohet historia e perandorit Dioklecian të lindur në Salonë si dhe shënime interesante të akteve të martirëve. Rëndësi të veçantë në këtë vëllim ka shqyrtimi dhe analiza e letrave të papës GregorioMagno[59] nga fundi i shekullit të VI-të ngase hedhin dritë mbi gjendjen e Gadishullit Illirik në kohën e dyndjes së sllavëve në Ballkan. Vëllimi ka një shtojcë me faqosje të veçantë, e cila mund të ishte edhe studim në vete, ku paraqiten mbishkrimet në objektet e ndryshme të mermerit, të cilat ishin të shpërndara në një hapësirë të gjerë territoriale. Këto mbishkrime janë të ilustruara me shënime të shkurtëra nga at Francesco Zaccaria.

Vëllimi i tretë i Illyricum Sacrum[60] i përkushtohet papës Klementit XIII-të[61] dhe trajton historinë kishtare të Splitit, me theks të veçantë mbi popullsinë e Dalmacisë dhe Kroacisë. Pas sulmeve avaro-sllave dhe shkatërrimit të Salonës, selia kishtare bartet nga Salona në Split. Në këtë mënyrë Spliti u bë kryeipeshkvi e tërë Dalmacisë dhe Kroacisë. Kjo është edhe periudha kur populli kroat pranon krishtërimin dhe krijon shtetin e tij të pavarur. At D. Farlati duke trajtuar historinë e kryeipeshkëvisë së Splitit, në vija të trasha paraqet historinë mesjetare të Dalmacisë dhe të Kroacisë.[62]

Vëllimi i katërt i Illyricum Sacrum[63] i përkushtohet kryeipeshkëvit të Splitit Giovani Luca Garagnino[64] dhe trajton historinë kishtare të kishave sufragane të metropolisë së Splitit, disa nga të cilat kishin vepruar për një kohë të shkurtër.[65] Në këtë vëllim, në mënyrë të veçantë janë trajtuar ipeshkvitë: Belgradensis et Scadronensis, Bosnensis, Corbaviensis, Modrusensis, Seniensis et Ottociensis, Dumnensis, Macarensis sive Macarchensis, Nonensis, Phariensis, Tinniensis, Traguriensis ex quo Sibenicensis.[66]

Vëllimi i pestë i Illyricum Sacrum[67] i përkushtohet Giovani Carsana,[68] kryeipeshkvit të Zarës dhe ishte përgatitur ekskluzivisht nga at Daniele Farlati, por nuk u botua për sa kohë ai ishte gjallë.[69] U botua më vonë, me emrin e tij, nga Jacopo Coleti. Në këtë vëllim trajtohet historiku i kishës metropolitane të Zarës dhe sufraganisë së Zagrebit si dhe archiepiscopatus, olim episcopatus[70] Jadertinus cum Appendice de episcopatus Pagensi; episcopatus Absorensis, Arbensis, Veglienis; episcopatus Siscianus nunc Zagrabiensis.[71] Në hyrje të këtij vëllimi, Jacopo Coleti, ka shkuar një studim biografik për jetën dhe veprën e at Daniele Farlatit.[72]

Vëllimi i gjashtë i Illyricum Sacrum[73] u përkushtohet Rektorëve dhe Këshilltarëve të Republikës së Raguzës[74] dhe trajton historinë kishtare të kryeipeshkvisë së Raguzës dhe sufraganive[75] të saj: Rhizniensis dhe Kotorrit. Në mënyrë të veçantë është paraqitur historia e Epidaurit, i cili u rrënua në shekullin e VII-të, dhe banorët e të cilit u vendosën në Raguzë [Dubrovnikun e sotëm]. Gjatë mesjetës, qyteti i Raguzës u zhvillua në një komunë të lirë, ndërsa në shekullin e XV-të quhet Republikë. Në këtë vëllim janë studiuar archiepiscopatus Ragusinus, olim episcopatus Epidaurenis, episcopatus Tribuniensis et Mercanensis, Zachlumiensis, sive Stagnensis, Corcyrensis, Rhiziensis, episcopatus Catharensis olim Ascriviensis.[76]

Vëllimi i shtatë i Illyricum Sacrum[77] i përshkushtohet papës Piu VII-të[78] dhe trajton historinë kishtare të Shqipërisë dhe pjesërisht atë të Epirit.[79] Në të paraqitet historia kishtare e episcopatus et archiepiscopatus Diocletanus, episcopatus et archiepiscopatus Antibarensis, Arbanensis seu Albanensis, Balleacensis, Buduensis, Daynensis sive Dagnenis, Drivastensis, Olciniensis, Pullatensis Major, Pullatensis Minor, Sardensis et Sappatensis, Suaciensis, Scodrensis primum archiepiscopatus dein episcopatus. – Episcopatus et archiepiscopatus Dyrrhachiensis, episcopatus sufraganei Metropolis Dyrrhachiensis, Lissensis seu Alexiensis, Amantinus, Apolloniensis, Aulonensis, Bendensis, Priscensis, Stephanensis, Bullidensis, Canoviensis, Crojensis, Lestronensis, Scampensis. Ky vëllim është i pajisur edhe me një apendiks metropolinë e Durrësit, dhe në të gjenden ipeshkvitë e Akroceraunisë, Pulkeriopolit, kryeipeshkvia e Krajinës, etj. (Appendix ad metropolim Dyrrhachiensem, in qua epsicopatus Acroceraunius et Pulcheriopolitanus, et archiepiscopatus Crainensis, episcopatus et archiepiscopatus Sirmiensis episcopatus Sirminensi metropoli subjecti, Bassianensis, Cibaliensis, Mursensis, Aemonensis, Horre-Margensis, Margensis, Singidunensis, Viminiacensis, Aquensis, ad Castra Martis, Iscensis et Ratiariensis.)[80] Përveç shumë dokumenteve të botuara për herë të parë, origjinalet e të cilave kanë humbur ose janë zhdukur pa gjurmë, në këtë vëllim gjejmë edhe letërkëmbimin e Skenderbeut,[81] pastaj tekstin komplet në gjuhën latine[82] të Kuvendit të Arbërit, etj.[83]

Vëllimi i tetë i Illyricum Sacrum[84] i përkushtohet prefektit të Propaganda Fide, Francisco Fontana-s[85] dhe trajton historinë kishtare të Shqipërisë, Maqedonisë, Bullgarisë dhe disa viseve të tjera të Ballkanit, duke paraqitur historinë e këtyre ipeshkvive: Archiepiscopatus Scopiensis. Suffraganei episcopatus metropolis Scopiensis. Naissitanus, Staliensis, Ulpianensis, Zappatensis. Apendix ad metropolim Scopiensem, in qua patriarcatus Ipechiensis. Archieçiscopatus Sardicensis et Sophiensis, suffraganei episcopatus metropolis Sardicensis, Pautaliota, Remessianensis. Archiepiscopatus Marcianopolitanus, suffraganei episcopatus metropolis Marcianopolitanae, Nicopolitanus, Abritensis, Appiariensis, Axipolitanus, Comensis, Dorostorensis, Novensis, Odysseus, Sexantapristensis, Sugdaensis, Tiberiopolitanus, Dionysopolitanus seu Varnensis. Appendix ad metropolim Marcianopolitanam, in qua episcopatus Tomitanus. Episcopatus incertae metropolis, Belgradensis, Semandriensis, Bidiensis. Episcopatus Lychnidensis, ex quo archiepiscopatus Jusitinianae primae et Achridanus. Suffraganei episcopatus metropolis Achridae, Prisrensis. Espicopatus Debeleti et Zagorensis, ex quo archiepiscopatus Ternobensis. Suffraganei episcopatus metropolis Ternobensis, Belesbugdensis Brandizuberiensis.[86] Në kuadër të vëllimit të tetë, botohet edhe “Martyrologium Illyricum,” që më herët ishte botuar nga Jakob Koleti në vitin 1818, në Venedik.[87]

Vëllimi i nëntë, ose i ashtuquajturi, “Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti”[88] botuar nga don Frane Buliqi, përfshin shtesat dhe korrigjimet e bëra nga at Jacopo Coleti për pesë vëllimet e para [I-V], të Illyricum Sacrum,[89] dorëshkrimi origjinal i të cilave ruhet në Bibliotekën Marciana të Venedikut.

Metoda e punës së at D. Farlatit konsistonte kryesisht në formën e pyetsorëve[90] që ua dërgonte ipeshkëvie dhe kryeipeshkëvive të ndryshme. Me anë të tyre, ai kërkonte të dhëna sa më të sakta nga klerikët përgjegjës për historikun e selive të tyre ipeshkvnore, respektivisht kryeipeshkvnore që nga themelimi. Në këta pyetsorë, sigurisht që nuk liheshin mënjanë pyetje të veçanta që preknin gjendjen aktuale dhe pozitën e tyre.[91] Me të njejtën metodë, at Farlati ka marrë edhe informacionet e nevojshme nga ipeshkvitë shqiptare të Shkodrës, Lezhës, Durrësit, etj. Në këto pyetsorë kemi pyetje që kërkojnë të dhëna të përgjithshme[92] si dhe shënime të detajuara për ipeshkvët[93] si dhe për kushtet dhe pozitën e tyre nën sundimin osman.

Në këtë kryevepër është mbledhur gjithçka që ka qenë e mundur të mblidhet sipas metodës dhe kritereve të shkencës historike të asaj kohe. Shkencëtarët, historianët dhe studiuesit, jo vetëm të asaj kohe, por edhe në shekujt e mëvonshëm si p.sh. Assemani, Sommervogel, Theiner, Valentinelli, Šufflay, Cambi, Ljubić, Jireček, Katalinić, Šišić, Bulić, Patriarca, etj., me respektin më të madh kanë pranuar punën dhe rezulatet që kanë arritur autorët e veprës, duke e quajtur atë si një vepër e jashtëzakonshme historike,[94] por natyrisht, edhe duke vënë në pah lëshimet e natyrshme që ishin karakteristike për shkollën e asaj kohe, si rrjedhojë e kushteve objektive, por edhe faktorëve të ndryshme shoqërorë, kulturorë dhe politikë.[95]

[1] Mbiemri i at Daniele Farlatit, sipas rregullave drejtshkrimore duhej te shkruhej me dy tt, Farlatti, mirëpo është bërë e zakonshme ta gjejmë me një t, ngase në të shumtën e rasteve edhe ai vetë e shkruante me një: t. Ne do të ndjekim formën Farlati, pra me një: t, ashtu siç është shkruar në Illyricum Sacrum. Shiko: Illyricum Sacrum, v. I, frontespici, por edhe në shumë dokumente dhe letërkëmbime që ruhen në: ARSI, BAV, Venedik – Museo Correr, Padova, Firencë, Split, etj. M. Vanino S. I., Illyricum…, f. 263, referenca nr. 14.

[2]Arti për të gjykuar, është i domosdoshëm për historianin. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XL; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[3]Historianit i lejohet që të shërbehet me parashikime kur mungojnë argumentat e sigurta dhe të verifikuara. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXXV; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[4]Burimet dhe dokumentat e fallsifikuara dhe të pasakta nuk duhen refuzuar, por korrigjuar. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLI; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[5]Kush shmang pasaktësinë pajtohet me pedantërinë. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[6]Autori ia nështron çdo gjë të tijën gjykimit të lexuesve, nga të cilët dëshiron të studiohet dhe të korrigjohet. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[7] At D. Farlati ishte djali i Anna Maria Fabricit dhe Valentin Farlatit, nga provinca e Udinos. Gian Giuseppe Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite da letterati del Friuli. /Supplemento di Gian Giuseppe Liruti signor di Villafreda ec. Alle sue notizie delle vite ed opere de’ Letterati del Friuli/. Venezia: Tipografia Alvisopoli; ristampa: Forni editore Bologna]. Venezia, 1830 [Bologna, 1971; – Italia Gens. Repertori di bio-bibliografia italiana, nr. 21], f. 389; Rita Levi-Montalcini, Dizionario biografico degli italiani. Shiko te zëri: Farlati, Daniele, Silvano Cavazza, 1995, vëll. XLV, f. 47; Jaroslav Šidak, Farlati, Daniele. Në: Enciklopedija Jugoslavije, 1986, vëll. IV, f. 90.

[8] Jacobus Coletus, De vita Danielis Farlati, në Illyrici Sacri. /Ecclesia Jadertina cum Sufraganeis et ecclesia Zagrabiensis/. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permisu, ac Privilegio), 1775. Vëll. V, f. VII-XI; Emilio Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum. Udine: Arti Grafiche Friulane, 1935, f. 7; Angelo Mercati dhe Augusto Pelzer, Dizionario Ecclesiastico. Torino: Unione Tipografico-Editrice Torinese, 1953, vëll. I, f. 1068; Pietro Tacchi Venturi. Enciclopedia Italiana di Scienze, Leterre ed Arti…, 1951. vëll. XIV; f. 815; C. O’Neill, dhe J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús… vëll. II, f. 1376; Josip Lučić, Daniele Farlati (1690-1773). U povodu 200. godišnjice smrti. Historijski Zbornik. Zagreb: Izdaje Povijesno Društvo Hrvatske, 1973, viti XXV-XXVI, 1972-1973, f. 230; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48; C. Sommervogel S. I., Bibliothèque de la Comapgnie de Jésus…, 1892, vëll. III, f. 546; L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; R. L.-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47; ndërsa në “Hrvatska Enciklopedija” e gjejmë shënimin se ka lindur në Padovë. Dalibor Brozović, Hrvatska Enciklopedija. [Leksikografski Zavod Miroslav Krleža]. Zagreb, 2001, vëll. III, f. 583, te zëri, Farlato Daniele; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[9] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7.

[10] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389.

[11] S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; C. Sommervogel., Bibliothèque de la Compagnie de Jésus…, vëll. III, f. 546; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7. Ndër ata që shënojnë emrin e qytetit të Goricës në mënyrë të gabuar është edhe autori i shkrimit: “Iliriku i Shenjte”…, f. 19; po kështu edhe L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; etj.

[12] E. D. Mcshanse, New Catholic Encyclopedia. Washington, D. C.: Thomson & Gale/ In association with The catholic University of America. Washington, D.C. 2003. Vëll. V; f. 627; L. Koch, Jesuiten-Lexikon…, f. 543; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7;J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; C. O’Neill– J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús. vëll. II, f. 1376; C. Sommervogel., Bibliothèque de la Comapgnie de Jésus…, vëll. III, f. 546; S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele;; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 256; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[13] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[14] D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[15] R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 582.;E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[16] K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8. Pohimi se D. Farlati: “kishte dhënë disa vjet mësim lëndët klasike në Kolegjin jezuit të Bolonjës”, është i gabuar; “Iliriku i Shenjte”…, f. 19.

[17] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[18] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[19] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 583.

[20] R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, vëll. 45, f. 47; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48.

[21] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 583.

[22] C. O’Neill, – J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús. vëll. II, f. 1376; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[23] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[24] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[25] C. O’Neill, – J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús. vëll. II, f. 1376; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47. Në shkrimin: “Iliriku i Shenjte”…, f. 19, në mënyrë të gabuar shënohet viti i shugurimit si prift i at Farlatit, 1722!

[26] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 5,f. 627; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8-9; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[27] R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47.

[28] M. le Hoefler, Nouvelle Biographie générale depuis les temps plus reculés jusqu’a nos jours avec les reneseignements bibliographiques et l’indication des soucres a consulter publiée par MM. Paris: Firmin Didot Fréres, fils et C^ie, Éditeurs. 1856. vëll. XVII, f. 122; L. Koch, Jesuiten-Lexikon…, f. 543; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 9; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; A. Mercati – A. Pelzer, Dizionario Ecclesiastico. 1953, vëll. I, f. 1068; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312; ndërsa J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144, pohon se at Farlati ka filluar bashkëpunimin në vitin 1721 me at Riçeputin.

[29] M. le Hoefler, Nouvelle Biographie générale depuis les temps plus reculés…, f. 122; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 49; por vëllimet në vazhdim, V-VII, dalin me emrin e at D. Farlatit, përkundër faktit se ai kishte vdekur. Ndërsa, P. Chotch, Bibliografia del Montenegro. /Pubblicazioni dell’Instituto per l’Europa Orientale in Roma. Bibliografie. I/. Roma: Anonima Romana Editoriale. 1925, f. 35, pohon se at D. Farlati kishte botuar 6 vëllime në Venedik në vitet 1751-1800! Ndërsa, J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 241, shkruan se “Fryt i punës dhe përkushtimit të tij ishin pesë vëllimet e “Illyricum Sacrum”, të cilat i kishte shkruar me dorën e tij. Vëllimin VI, pothuajse e kishte përfunduar, ndërsa atë nr. VII, sapo e kishte filluar”; por të dhënat më të sakta për këtë i gjejmë në vëllimin e V-të, të Illyricum Sacrum, ku Jakopo Coleti shkruan: “Quid vero unus ipse praestiterit annorum triginta spatio, testantur volumina quinque Illyrici Sacri seu consilio, ingenioque disposita, suo labore confecta, suis descripta manibus, methodo, doctrina, eruditione, stilo nobilissima et typis jam evulgata, queis adde sextum fere absolutum, et septimum proxime inchoatum…”. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VIII; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144, shkruan se “pas vdekjes së D. Farlatit, J. Coleti vazhdoi botimin e vëllimeve VI e VII me bashkautor Farlatin; ndërsa vëllimin e VIII-të, e botoi me emrin e tij;” ndërsa Ferdo Šišić, Povijest Hrvata u vrijeme Narodnih Vladara. /Hrvatska povijest od najstarijih dana do potkraj 1918/. Zagreb: Izdano troškom naklade Školskih knjiga. Tisak Zaklade Tiskare «Narodnih Novina», 1925, vëll. I, libr. I-III, f. 32, pohon se Farlati “kishte shkruar pesë vëllimet e para,” ndërsa Koleti i ishte redaktuar, ndërkohë që nga vëllimi i gjashtë, katër(sic!, m.a.) vëllimet tjera i kishte shkruar.” Siç vërehet, edhe F. Šišić, gabon në numrin e vëllimeve që kishte shkruar Koleti. Një të dhënë tjetër të gabuar e gjejmë te Gianni Nazzi, Dizionario Biografico Friulano. Udine: Union Scritors Furlans, Ribis, 1992, f. 213, ku pohohet se pesë vëllimet e “Illyricum Sacrum” u botuan në vitet: 1750-1755!

[30] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 16; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234.

[31] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234.

[32] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48.

[33] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 16-17; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[34] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VIII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234;

[35] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XIX; “Nam primum quidem incredibilis magnitudo atque difficultas concepti operis vaste per omnes aetates, ac regiones propemodum immensas diffusi, et ingens illa, ac dissipata rerum omnigenarum copia, quam sibi congesserat, ac digeri redique in ordinem, et suis locis apte distribui oportebat plurimum et annorum laborem et adjutorium operam postlabat…”. Shiko: J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 15; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 281.

[36] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXI; “Altera causa, quae moram intulit, et impedimentum Historiae Illyricae haec fuit, quod auctor illius, cum eam quatour in partes, ac tomos duodeviginti distribuisset ita secum ipse statuerat nullam eius partem, sive tomum confici et absolvi antea posse, quam reliquarum partium materia parata esset ac digesta; et res propemodum singulae, suis quaeque momentis perpensae, et aliae cum aliis collatae, diligens examen, ac acre judicium subjissent…”. Shiko: J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 16; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[37] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXII-XXIII; “Uc adde tertium quemdam obicem… cum enim in rebus perantiquis, et ob eam causam incertis, omnique litterarum luce destitutis versaretur, neque scriptores aut monumenta suppeterent, unde certa illarum et clara notitia deprimi posset, ad eas quoquomodo probandas, et illustrandas necesse habuit conjecturas adhibere, supra quas systemata quaedam sua, ut vocabat sive geographica sive historica exsturebat…”. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 17; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[38] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXIII; “Sed fortasse nullum aliunde majus impedimentum obiectum est historiae Illyriae, quam ob crebris expostulationibus; et querelis multorum eam efflagitantium, et a nimia quadam, auctori injecta, ejus celeriter conficiendae cura, sollicitudine, festinatione… Erant praeterea, qui eum arguerent majus ac difficilibus, quam pro sua facultate et ingenio, opus suscepisse aut serio rem agere et aliena credulitate abuti, aut certe desperare ob se perfici posse, quae meditatus esset, ac pollicitus fuerat…”. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 18; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor J. Lučić], vëll. VI, f. 586; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[39] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXVII; “Nam partes singalae ita sunt inter se implicitate, et aliae cum aliis nexu quodam serique rerum cohaerent, ut tractatione distrahi et separatim explicari plane perfecteque nequant. … Ex his intelligi potest, quanta sit conjucto seriesque reru, Pontificalium, et synodalium, hagiologicarum, et monasticarum, ut alia ex alia, et omnes inter se aptae colligataeque videantur. … Ita fiet, ut quae ad historiam cujusque Episcopatus et ecclesiae pertinent, ea simul omnia continuatione rerum ac temporum conjucta lectores percurere queant.” J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 19; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[40] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXVIII; “Historia profana Illyrica a nobis edenda si per otium licebit… Itemque Historia generalis Hierachica totius Illyrici cum suis ibidem tabulis”.J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 20.

[41] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[42] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 42; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[43] Për më shumë hollësi, të konsultohet harta e botuar në vëllimin e parë të “Illyricum Sacrum”, faqe e pafaqosur, që duhej të ishte nr. 54; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 174-175.

[44] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 279.

[45] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[46] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[47] E. Patriarca, në studimin e tij, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 20, tregon këtë histori të dorëshkrimit të vëllimit të parë: “At Farlati pasi përgatiti vëllimin e parë të Illyricum Sacrum ia besoi dorëshkrimin një shërbëtori të kuvendit, i cili shkonte në Venedik, që t’ia dorëzonte për botim editorit dhe botuesit Sebastiano Coleti. Shërbëtori, duke ecur rrugës me kalë në mënyrë të pakujdesshme, humbi trastën në të cilën ishte dorëshkrimi, “cecidit vidulus, cui volumen erat inclusum.” Ai u kujtua për dorëshkrimin vetëm kur arriti në Mestre. Duke shikuar se ka humbur trastën me dorëshkrimin, shërbëtori kthehet prapra duke kërkuar trastën me dorëshkrim, duke pyetur kalimtarët e rastit, se mos kishin gjetur ndonjë trastë me ca letra brenda. Gjithë mundi i shkoi kot, ngase nuk gjeti gjë. I ndodhur në një situatë të vështirë, shërbëtori e njofton at Farlatin për mënxyrën që i kishte ndodhur. At Farlati ruajti të patrazuar butësinë e shpirtit të tij, dhe nuk u soll vrazhdë me shërbëtorin, por iu përvesh punës që të shkruante përsëri vëllimin e parë nga fillimi.” Në një formë paksa më të ndryshuar këtë rrëfim na e sjell në studimin e tij edhe K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 50-51; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588.

[48]Illyrici Sacri. Tomus primus. Ecclesia Salonitana. Ab ejus exordio usque ad Saeculum quartum Aerae Christianae, auctore Daniele Farlato presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1751. f. [V-LII] + 1-780.

[49] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 2, f. 247-248. [17 gusht 1740-3 maj 1758]; F. P. Casavola, Enciclopedia…, Mario Rosa, te zëri: Benedeto XIV.[Prospero Lambertini], f. 446-461; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[50] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLIV-XLV.

[51] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 1.

[52] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 87

[53] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 234.

[54] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 234.

[55] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 20.

[56] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 272.

[57]Illyrici Sacri. Tomus secundus. Ecclsia Salonitana. A quarto saeculo Aerae Christianae usque ad excidium Salonae. Accessere Vita Diocletiani Imperatoris, Acta Sanctorum ex ejus genere, et Marmora Salonitana, auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti. (Superiorum permissu, ac privilegio), 1753. f. [III-XII] + 1-636 + [V-XLVIII].

[58] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588.

[59] C. Rendina, I papi…, f. 157-167.

[60]Illyrici Sacri. Tomus tertius. Ecclesia Spalatenis olim Salonitana. Auctore Daniele Farlati, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1765, f. [III-XVI] + 1-586.

[61] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 3, f. 790-793. [6 korrik 1758 – 2 shkurt 1769]; F. P. Casavola, Enciclopedia…, L. Cajani dhe A. Foa, te zëri: Clemente XIV. [Carlo Rezzonico], f. 461-475; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[62] W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 21; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588-589.

[63]Illyrici Sacri. Tomus quartus. Ecclesiae sufraganea Metropolis Spalatensis. Auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1769, f. [III-XII] + 1-528.

[64] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[65] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237.

[66] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. IV, f. VI; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589.

[67]Illyrici Sacri. Tomus quintus. Ecclesia Jadertina cum sufraganeis, et ecclesia Zagrabiensis. Auctore, Daniele Farlati, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1775, f. [III-XVI] + 1-672.

[68] R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[69] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 25.

[70] Kryeipeshkvive, dikur ipeshkvive.

[71] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. XII. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[72] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VII-XI, De vita Danielis Farlati S. J.

[73]Illyrici Sacri. Tomus sextus. Ecclesia Ragusina cum suffraganeis, et ecclesia Rhiziniensis et Catharensis. Auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jacobo Coleto olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1800, [III-VIII] + 1-540.

[74]D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VI, f. III.

[75] C. Rendina, I Papi…, f. 747-753.

[76] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VI, f. VIII ; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589-590.

[77]Illyrici Sacri. Tomus septimus. Ecclesia Diocletiana, Antibarenis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis, cum earum sufraganeis. Auctore, Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jakobo Coleti olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1817, f. [III-XVI] + 1-638.

[78] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. III; E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 11, f. 378-382. [14 mars 1800 – 20 gusht 1823].

[79] Për ilustrim po sjellim shënimet e bëra për vëllimin e shtatë në një botim të Bibliotekës Kombëtare të Tiranës: Shpëtim Mema dhe Lindita Bubsi, Albanica. II. Bibliografi e viteve 1800-1849. Tiranë: Biblioteka Kombëtare. Sektori i Albanologjisë. 1987, f. 74-75, nr. 54,. [Tom 7, Venetis 1817. Ecclesia diocletiana. Antibarensis, Dyrrachiensis et Sirmensis cum earum suffraganeis, 638 f. Mikrofilm. /Ndarja Aministrative dhe kishtare e kryepeshkopatës së Tivarit (peshkopatat e Arbërisë, Drishtit, Ulqinit, Shkodrës). (f. 8-34) dhe të Durrësit (peshkopatat e Lezhës, Krujës, Amantias, Apolonisë, Vlorës, Bylisit, Bendës, Priskës etj) (f. 336-434). Histori e kishës në këto krahina. Renditje kronologjike e kryepeshkopëve dhe peshkopëve të tyre. Përshkrime gjeografike dhe të dhëna historike. Familjet feudale të Topiajve, Balshajve dhe Kastriotëve. (f. 411-413). Gjergj Kastrioti – Skenderbeu. Marrëdhëniet e tij me Vatikanin, me Mbretërinë e Napolit dhe me Hungarinë. (f. 416-424, 426-429). Të dhëna biografike për Marin Biçikemin dhe Marin Barletin. (f. 318-319)].

[80] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. XVI; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 590.

[81] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 413-429.

[82] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 142-170.

[83] Vinçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703. Ulqin-Tuz: Instituti i Filozofisë dhe Sociologjisë, Prishtinë. Botimi i dytë, Shoqata “Don Gjon Buzuku”, 1999, f. 108.

[84]Illyrici Sacri. Tomus octavus. Ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Archidensis et Ternobensis, cum earum sufraganeis. Auctore, Jacobo Coleto, olim presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1819, f. [III-XV] + 1-330.

[85] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. III.

[86] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. XVI; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 590.

[87] Jacobo Coleto, Martyrologium Illyricum Fabiano Blascovicchio Episcopo Macarensi. Dictatum Accedunt notationes et de hoc opere Commentariolum auctore Jacobo Coleto Olim Societas Jesu Presbytero. Venetiis: Impensis Simonis Occhi, 1818.

[88] Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti. Manoscrito inedito publicato dal prof. Frane Bulić. [Supplemento al “Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata,” anno 1902-1910. Spalato, 1910; f. [4 faqe të pa paginuara] + 1-339.

[89] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 240.

[90] Pyetsorë të tillë na janë ruajtur, në Padovë, në Arkivin e Kolegjit të Ipeshkvisë; HDA, Zagreb, Trogir dhe në ARSI, Opp. NN, 222.

[91] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[92]Ricerche generali. Hrvatski Državni Arhiv, Zagreb [HDA], fondi: Zbirka Fanfogna-Garagnin. Sign. 8.9. J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[93]Ricerche particolari intorno ai vescovi.

[94] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 26-27.

[95] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238-239.