Kësaj radhe po botjmë dy letra të Papëve Kalisti III-të dhe Piu II-të nga vitet 1456 respektivisht nga viti 1463. Letrat në origjinal janë në gjuhën latine dhe ruhen në Arkivin Apostolik të Vatikanit. Pos tejshkronjëzimit në gjuhën latine, përkthimit në gjuhën shqipe, ne po botojmë edhe faksimilet e origjinalit që ruhen në dorëshkrimin e Stauteteve të Kishës Katedrale të Drishtit. Me këtë rast dëshirojmë ti kthejmë përgjigje: lalë Zef Chiaramonte-s se ne zakonisht në botimet tona sjellim dokumentet e tejshkonjëzuara në gjuhën origjinale, të përkthyera në shqip, dhe të shoqëruara me faksimile. Por, për shkak të natyrës së Diellit, duke mos dashur të keqpërdorim mirësinë dhe mundësinë që na ka ofruar editori i Diellit Dr. Sokol Paja, ne nuk i botojmë ato, por çdo herë, pa asnjë përjashtim, japim vendodhjen/signaturën e saktë të dokumenteve, burimin dhe institucionin: Arkivin apo Bibliotekën, ku ruhen ato. Jemi të vetëdijshëm që nuk janë të shumtë ata që kanë përgaditje profesionale paleografike për të lexuar e studiuar dokumentet në faksimile, dhe për fat të keq, është një numër shumë i pakët i aytre që mund të kuptojnë tejshkronjëzimin në latinisht.
Prof. Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest
Më 16 prill të vitit 1463, Papa Piu II-të i drejtohet me një letër kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Pal Engjëllit me të cilën i kërkon që të rishikohen edhe një herë Stautet e Kishës Katedrale të Drishtit, për të cilat, paraardhësi i tij, Papa Kalisti III-të kishte ngarkaur me detyrë që ato ti kontrollonte dhe ti aprovonte, ipeshkvin e Sapës, Gjergjin.
Menjëher pas letrës së Papës Piu II-të, po botojmë edhe letrën e Papës Kalisti III-të, e cila është e lëshuar me datën 10 qershor të vitit 1456.
Të dy letrat janë të tejshkornjëzuara në gjuhën latine, duke ju përmbajtur saktësisht origjinalit dhe duke ruajtur tërësisht gjuhën dhe terminologjinë e kohës.
Ne kemi bërë përkthimin në gjuhën shqipe, i cili vjen menjëher pas tejshkronjëzimit latinisht. Gjatë përkthimit ju kemi përmbajtur origjinalit latinisht, duke mos bërë ndërhyrje apo shmangje, edhepse në disa raste kemi vërejtur se një gjë e tillë do ishte e arsyeshme.
Në të dy letrat ajo nga viti 1456 dhe tjetra na viti 1463, të dy Papët Kalisti III-të dhe Piu II-të, trajtojnë çështjen e Stautetve të Kishës Katedrale të Drishtit duke u kujdesur që ato të mos bien në kundërshtim me të drejtën kanonike dhe rregullat e Kishës në njërën anë dhe në anën tjetër ato të përfshijnë në brendinë e tyre edhe të drejtën vendore zakonore, e cila ishte aplikuar më parë në ipeshkvinë e Drishtit. Është më rëndësi të ceket, se këto statute, të konfirmuara nga imzot Pal Engjëlli, kryeipeshkëv i Drishtit, duke qenë konform të drejtës kanonike dhe duke përmbajtur edhe zakonet vendore të shqiptarëve janë zyrtarizuar dhe miratuar më 12 janar të vitit 1468, pasiqë liria e besimit dhe liritë tjera, në shtetin e Gjergj Kastriotit Skendërbeut gëzonin përkrahje dhe mbështetje shtetërore dhe institucionale.
***************
Letra e Papës Piu II-të drejtuar kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Pal Engjëllit – varianti origjinal i tejshkronjëzuar në – gjuhën latine
Pius papa II. venerabilis frater et dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem.
Exponi fecerunt nobis dilecti filii, capitulum et canonici Drivastenses, quod felicis recordationis Calistus papa III, predecessor noster, episcopo Zapatensi eius nomine non expresso suis litteris dedit in mandatis ut ordinationes et statuta per eos condita et, quotiens opus fuerit, condenda, rationa-bilia et honesta auctoritate apostolica confirmaret.
Verum qum ante presentationem ipsarum litterarum bone memorie Georgius, episcopus Zapatensis, fuerit vita functus et extunc ecclesie Zapatensi nullus in episcopum fuerit prefertur, ipsique capitulum et canonici nonnulla statuta ediderunt, supplicatum est nobis humiliter ut sibi de oportuno remedio providere dignaremur.
Nos igitur, nolentes ut littere predicte suo fruste-ntur effectu, huiusmodi supplicationibus inclinati discretioni vestre committimus per presentes quatenus litteras predictas, si est ita, exequamini, vel alter vestrum exequatur perinde ac si vobis directe fuissent, decernentes irritum et inane quicquid contra ordinationes et statuta hui-smodi rationabilia et honesta que duxeritis confir-manda a quoquam quavis auctoritate forsan attemptatum est ac si per dictum episcopum Zapatensem vigore indulti predicti fuissent confirmata, in contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque.
Datum Rome, apud Sanctum Petrum sub anulo piscatoris, die XVI aprilis MCCCCLXIII, pontificatus nostri anno quinto, Eneas de Piccolomini.
Në pjesën e pasme të letrës (në verso), të shkruar në pergamen ka këtë shënim:
Venerabili fratri et dilecto filio archiepiscopo Dyrrhachiensi et archidiacono Scutarensi, ac cuilibet eorum.
*************
Përkthimi në gjuhën shqipe i letrës së Papës Piu II-të: drejtuar
Kryeipeshkvit të Durrësit – imzot Pal Engjëllit
Vëllait të nderuar dhe birit të dashur kryeipesh-kvit të Durrësit dhe kryedhjakut të Shkodrës, dhe cilitdo prej [njerëzve] të tyre.
Papa Piu II [i uron] shëndet dhe bekim apostolik vëllait të nderuar dhe birit të dashur.
Bijtë tanë të dashur, kapitulli dhe kanonikët e Drishtit na kanë parashtruar se paraardhësi ynë, papa Kalisti III, i lumtur qoftë kujtimi i tij, ka urdhëruar në emër të vet, por pa ndonjë shkresë ipeshkvin e Sapës që t’i konfirmonte me autoritetin apostolik si të arsyeshme dhe të ndershme urdhëresat dhe statutet e vendosura prej tyre dhe që duhen hartuar sa herë të jetë e nevojshme.
Mirëpo, meqenëse përpara se të paraqitej kjo letër i ndjeri Gjergji, ipeshkvi i Sapës, u nda nga kjo jetë dhe që prej asaj kohe nuk është emëruar asnjë tjetër si ipeshkv i kishës së Sapës, dhe meqenëse vetë kapitulli dhe kanonikët kanë redaktuar disa statute, me përulje na u lutën që të kishim mirësinë t’i gjenim një rrugëdalje kësaj çështje.
Prandaj ne, duke mos dashur që letra e lartpërmendur të kalojë pa efektin e duhur, të shtyrë nga të tilla lutje ia besojmë urtësisë suaj që, nëse është kështu, ta zbatoni ju ose ndonjëri prej jush atë sikur t’ju drejtohej juve, duke shpallur të pavlefshme dhe të kotë çdo gjë që bëhet në kundërshtim me të çdo gjë të tentuar nga çfarëdo lloj autoriteti kundër urdhëresave dhe statuteve që ju ose i lartpërmenduri ipeshkv i Sapës i keni gjykuar se duhen konfirmuar si të arsyeshme dhe të ndershme me anë të indulgjencës së lartpërmendur.
Lëshuar në Romë, pranë Shën Pjetrit nën unazën e peshkatarit, me 16 prill 1463, në vitin e pestë të pontifikatit tonë, Enea Pikolomini.
Në pjesën e pasme (në verso) të letrës së shkruar në pergamen (në verso), ka këtë shënim:
Vëllait të nderuar dhe birit të dashur kryeipeshkvit të Durrësit dhe kryedhjakut të Shkodrës, dhe cilitdo prej [njerëzve] të tyre.
*************************
Letra e papës Kalisti III-të, drejtuar ipeshkvit të Sapës – Imzot Gjergjit – varianti origjinal i tejshkronjëzuar në gjuhën latine
Calistus episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri episcopo Zappatensi, salutem et apostolicam benedictionem.
Ex debito ministerii pastoralis, quo ecclesiaomnium regimini presidemus, ad eaper qui earundem presertim cathedralium ac in illis divinis laudatibus debitarum personarum demutatibus qum divini (f. 2r) cultus propagatione succuratur libenter intendimus. A hiis que propterea intendisse comperimus ut illibata persistant apostolicis muniminis libenter committimus addici firmitatem.
Cum itaque, sicut exhibita nobis nuper pro parte dilectorum filiorum capituli et canonicorum ecclesie Drivastensis petitio continebat, interdum contingat, quod novis emergentibus causis atque negotiis novis in ipsa ecclesia statutis et ordinati-onibus opus existat. Et propterea nec non pro reformatione et statu prospere dicte ecclesie illiusque utilitate ac personarum in ea degentium directione et divini cultus augmento ipsos, capitulum et canonicos, nonnulla rationabilia et honesta statuta et ordinationes edere expediat pro quorum singulorum confirmatione eis valde difficile redderetur ad apostolicam sedem habere recursum. Pro parte capituli et canonicorum eorundem nobis fuit humiliter supplicatum, ut super hiis oportune providere de benignitate apostolica dignaremur.
Nos itaque de premissis certam notitiam non habentes huiusmodi supplicationibus inclinati fraternitati vestre de qua in hiis et aliis specialem in domino fiduciam obtinemus per apostolica scripta committimus et mandamus quatenus ad requisitionem capituli et canonicorum eorundem, quotiens opus fuerit, statuta et ordinationes per ipsos edenda huiusmodi dummodo rationabilia et honesta sint, ac rite et rationabiliter processerint, auctoritate apostolica aprobes et confirmes; eaque robur perpetue firmitatis obtinere ac inviolabiliter observari facias et decernas, suppleasque. Omnes et singulos deffectus, si qui forsan intervenerint in eisdem, contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo, non obstantibus quibuscumque aliis statutis et consuetudinibus dicte ecclesie, etiam iuramento, confirmatione apostolica vel quacumque firmitate alia roboratis, ceterisque contrariis quibuscumque.
Datum Rome apud Sanctum Petrum. Anno incarnationis dominice MCCCCLVI quarto Idus Junii [f. 2v] pontificatus nostri, anno secundo.
Për llogaritjen e kësaj date veprohet kështu: nga idus Junii që është 13 qershor heqim shifrën 4 që qëndron përpara idus Junii, dhe datës 9 që del i shtojmë 1. Për llogaritjen e datës shih Collins Latin Dictionary Plus Grammar, “Grammar and Verb Tables,” f. 78. Shih gjithashtu edhe kalendarin e ofruar nga Torstein Jørgensen & Gastone Saletnich SYNDER OG PAVEMAKT. Botsbrev fra Den Norske Kirkeprovins og Suderøyene til Pavestolen 1438-1531. /Diplomatarium Poenitentiariae Norvegicum/, f. 212-213, si dhe A. Cappelli, Cronologia, Cronografia e Calendario Perpetuo dal Principio dell’èra Cristiana ai nostri giorni, 173, 272.
*************
Përkthimi në gjuhën shqipe i letrës së Kalisti III-të: drejtuar Ipeshkvit të Sapës
imzot Gjergjit
Ipeshkvi Kalist, shërbëtor i shërbëtorëve të Perëndisë, shëndet dhe bekim apostolik vëllait të nderuar ipeshkvit të Sapës.
Për hir të detyrës së shërbimit baritor, me të cilin kryesojmë qeverisjen e të gjithë kishës, me dëshirë synojmë që me përhapjen e kultit hyjnor të kontribuohet në atë për të cilën [janë krijuar] katedralet, në lëvdatat hyjnore dhe në ndërrimin e borxheve [detyrave] të njerëzve. Meqenëse informohemi që këta synojnë të ruajnë të pacënuar mbrojtjen apostolike, i urdhërojmë që me vullnet të lirë t’i kushtojnë qendrueshmërinë [e tyre].
Prandaj meqenëse, siç përmbante kërkesa që pak kohë më parë na u paraqit nga ana e bijve të dashur të kapitullit dhe kanonikëve të kishës së Drishtit, ndodh nganjëherë, që për shkaqe të reja që dalin në pah, dhe për vështirësi të reja, janë të nevojshme statute dhe urdhëresa në atë kishë. Veç kësaj, ia vlen që për reformimin dhe mbarësinë e kishës në fjalë, për dobinë e saj, për drejtimin e personave që jetojnë aty, si dhe për rritjen e kultit hyjnor, ata vetë, bashkë me kapitullin dhe me kanonikët, të shpallin disa statute dhe urdhëresa të arsyeshme dhe të ndershme për konfirmimin e një-për-një të të cilave ata do ta kishin të vështirë t’i drejtoheshin Selisë Apostolike. Nga ana e kapitullit dhe e vetë kanonikëve na u parashtrua përulësisht lutja që për hir të mirësisë apostolike, ne t’u gjejmë zgjidhjen e duhur këtyre çështjeve.
Duke mos pasur njoftime të sigurta për rrethanat në të cilat janë bërë të tilla lutje, dhe meqë në sajë të Perëndisë kemi besim të plotë në ty për të tilla punë dhe të tjera, me anë të shkresës apostolike po të ngarkojmë ty si vëlla, dhe po të porosisim që, sipas kërkesës së kapitullit dhe të vetë kanonikëve, të aprovosh dhe të përforcosh me autoritetin Apostolik Statutet dhe Urdhëresat që duhet të shpallen prej tyre, sa herë që ta kërkojë nevoja, mjaft që ato të jenë të arsyeshme dhe të ndershme e të zbatohen ashtu si duhet dhe siç e kërkon arsyeja; dhe të përpiqesh e të vendosësh që ato të fuqizohen njëherë e mirë dhe të respektohen pa u shkelur. Edhe nëse rastësisht mes tyre shfaqen të meta në kundërshtim me sa u tha, atëherë ti me anën e Censurës kishtare me apelim të pastajmë t’i anullosh dhe t’i zëvëndësosh të gjitha, pavarësisht se aty mund të ketë disa statute dhe zakone të tjera të kishës në fjalë të përforcuara me anë të betimit, të konfirmimit apostolik ose me çfarëdo përforcimi tjetër, dhe disa të tjera në kundërshtim me sa u tha.
Lëshuar në Romë, pranë Shën Pjetrit, në vitin 1456 të mishërimit hyjnor, me datën 10 qershor, në vitin e dytë të pontifikatit tonë.
