Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for June 2023

KEQARDHJE DHE HUMOR I ZI I POETIT ME HEROINËN E TIJ

by

(SPROVË MBI POEZINË “ZONJA LU” TË ALI ASLLANIT)

Sadik Bejko

1. Një zonjë e bukur e viteve 1930

Poeti këtë poezi e botoi për herë të parë në vitet ’60 tek përmbledhja me poezi “Vidi, vidi pëllumbeshë”. Nuk e ribotoi prapë te përmbledhja e mëpasshme “Kur merr zjarr rufeja”, Tiranë 1966. Përse? Edhe në ato vite të quajtura të socializmit, një poezi e të vërtetave të tilla nuk duhet të merrej seriozisht. Mund të pranohej si poezi humoristike, si tallje me një grua të pacipë, për më tepër ajo trajtonte ngjarje që kishin ndodhur diku prapa botës, në Kinën e së shkuarës. Kështu nën velin e shakasë dhe të asgjëje më shumë, poezia “Zonja Lu” edhe kur botohej, duhet të mbetej në hije, të kalonte në heshtje,. Kjo arrihej me dashjen e autorit të saj, që shkruante e nuk botonte në kohë, por më shumë “me dashjen” e shoqërisë sonë që nuk kishte stomak t’i gëlltiste të vërtetat e saj të hidhura, të vërtetat mbi njeriun dhe mbi vetveten.

Parë nga mendësitë e së sotmes, nga relativizmi ynë deri në shprishje i marrëdhënieve tradicionale martesore, kjo poezi nuk sjell gjë të re. Por poezia është shkruar në vitet ’30, atëherë kur thuhej se gruaja shqiptare martohej vetëm një herë: me burrin dhe pastaj (për herë të dytë) me qivurin. Mbase për këtë arsye autori është treguar i kujdesshëm; ngjarje që mund të kenë ndodhur përpara syve të tij, i ka çuar në Kinën e largët, në një hapësirë e në një kohë të papërcaktuar, vetëm të marrë me mend.

Nga biografët e poetit ka të dhëna se prototipi real i Zonjës Lu, një e ve me emrin e vërtetë Lulushe K. a Lulëzime, ka qenë një zonjëz që bënte pjesë në rrethin e afërt familjar të vetë autorit. Ishte e re dhe vërtet e bukur: “Iu afrova… një flori, mrekulli, një bukuri”.

Subjekti i kësaj poezie është si më poshtë. Poeti i madh kinez Lu dhe e shoqja e tij duheshin shumë. Dashuria e tyre e kishte kaluar provën e jetës. Po prova më e fundme, vdekja e njërit nga bashkëshortët, ç’mund të sjellë? Përkundër betimeve të gruas, që në rast vdekjeje të të shoqit, ajo do të vriste veten, apo do të mbetej e ve për tërë jetën, poeti Lu i kërkon së shoqes që ajo t’i mbetet besnike deri në ditën që do të thahet balta përsipër varrit të tij. “Vetëm prit e ki durim, sa të thahet varri im”. Poeti Lu vdes. Zonja Lu tenton të vetëvritet, por e ndalojnë. Pas kësaj ajo e ndan mendjen që të mbetej një e ve e devotshme për tërë jetën.

2. Sa t ‘më thahet balta e varrit

Dhe këtu fillon poezia. Vihet re diçka e pazakontë. Gruaja e ve, Zonja Lu, fillon të shkojë shpesh e më shpesh te varri i burrit të vdekur. Të gjallët shkojnë te të vdekurit, te varret e të afërmve të tyre për të bërë ritet, pra në ditë të caktuara, ose shkojnë kur e ndiejnë që i shtyn për atje një nevojë e brendshme e shpjegueshme a e pashpjegueshme. Në rastin e parë, shkohet në varreza për të respektuar kujtimin e të vdekurit, për të zbrazur lotët e dhembjes, në rastin e dytë, njerëzit shkojnë atje për veten e tyre, shkojnë në varreza nga që nuk i kanë punët mirë përbrenda vetes.

Zonja Lu i shpeshton vizitat në varreza, por jo vetëm kaq: ajo atje i bënte veri varrit të burrit. I bënte fresk me erashkë. “Që t’i bësh veri një varri, është punë e një të marri” vëren autori. Mos është marrosur Zonja Lu? “Dorë e saja vente vinte, bën veri e bën veri”.

Zonjën Lu nuk e shqetëson më kujtimi a respektimi i të vdekurit, varri është problemi i saj tani. “Varri është i freskët, është i njomë e është i ri”. “Që të thahet shpejt e shpejt, Zonja Lu i bën veri”. Zonja Lu cdo ditë bën një punë prej të marri: e përkulur mbi varr, rreh të thajë baltën e njomë të tij.

Çfarë ka ndodhur? Dy ditë pas vdekjes së burrit, ndërsa ajo shkonte në varreza për të qarë, një burrë i ri dhe i pashëm shpejt ia prishi mendjen:

Pas dy ditëve vjen një djalë, një djalosh, një bukurrosh

e i thotë zonjës Lu: ti shëndosh e un’ shëndosh!

Zonjës Lu kjo e papritur i bie në kokë. Sa më shpejt duhet të hidhet në krahët e këtij burri të ri. Ajo është nga ato gratë e vendosura që i arrijnë dëshirat, që veprojnë t’i realizojnë ato.

I duhet që të shmangë vetëm mbetjen peng te një fjalë e dhënë burrit të saj të vdekur. “… zonja ësht’ besnike, ka dhën’ fjalën, ka bërë bé”. Burrit që vdiq, poetit Lu, ajo i ka premtuar se do të mbetet e ve, përjetë, ose, së paku, do të jetë e tillë deri sa atij t’i thahet balta e varrit. Ky është kushti që i ka vënë poeti i madh Lu. “…Luja ime, është e shkurtër jetë e shkret \ vetëm prit e ki durim, sa të thahet varri im”.

Ky është një detyrim. Zonja Lu ka përpara një varr të freskët, një tog me baltë të njomë, që duhet ta thajë. Asgjë më shumë.

Në vend që ta lajë me lotë të nxehtë, do që ta thajë me një erashkë baltën e njomë para saj.

Fillimisht të ndalemi te idioma “ të bësh veri” që do të thotë të bësh fresk kur je në vapë, ose të thash diçka që është e njomë, e lagur, siç thajmë flokët me tharëse. Idioma tjetër, prit sa të më thahet varri, është pak më e komplikuar. Poeti Lu e dinte se po të vdiste në muajt e verës, varri pas dy ditësh do të ishte i tharë. Po të vdiste në muajt me lagështi, duhet të pritej deri sa të kthehej dielli, që balta e varrit të thahej vetiu. Idioma “sa të më thahet varri”, do të thotë, më prit një periudhë kohore që zgjat sa një stinë, prit sa të thahet kujtimi im jo balta ime, dmth sa të harrohet vdekja ime. Kjo mund të nënkuptonte dhe një vit kohë, dhe disa vjet. Ky kusht “kinez” ngjan me një kurth. “Sa të më thahet varri” nuk ka të bëjë me baltën. Kushti kërkon atë kohë të mjaftueshme, atë largësi të respektueshme nga kujtimi i dikujt që e kemi patur ndër njerëzit tanë më të dashur.

Te tragjedia Hamlet e Shekspirit, hasim në shpërthime dramatike për atë që sa pa u ftohur gjellët funerale të vdekjes së mbretit, u shtruan gjellët e festës së martesës së gruas së tij Gertrudës, mbretëreshës së Danimarkës me kunatin e saj. “Se oh, se oh, u shua, \ i drunjti kalë u harrua”, shpërthen në sarkazmë Hamleti. Nuk paskemi pasur një mbret të vdekur, po një kalë të drunjtë që u thye dhe shpejt e flakim tutje, pa asnjë lëndim.

Ali Asllani, butë, pa lëndime në dukje, na përcjell me nota humori, jo një mbretëreshë, po një grua të bukur, që nuk do të mbetet e ve, që po kapërcen mbi vdekjen e të shoqit për gëzimet që i premton tashmë një burrë tjetër.

3. Një grua e vogël, një njeri i rendit të tretë?

Në estetikën klasiciste por edhe në mendimin kritik të mëvonshëm deri te Tolstoi, përflitej termi “njeriu i vogël”, “njeriu i rendit të tretë”. Tragjikja, sublimja, e madhërishmja u përkisnin njerëzve të rendeve të larta. Njeriut të rendit të tretë i përkiste komikja, e shëmtuara, e ulta. Më tej realizmi, si drejtim artistik, zbuloi tragjiken dhe te njeriu i rendit të tretë.

Mos vallë zonja Lu bën pjesë te ky “njeriu i vogël”? Një zonjë që nuk është e denjë për tragjedi.

Hanko Halla e poemës me të njëjtin titull është tragjike e njëherësh komike, por kryesisht tragjike; ajo vuan e mbetet peng në moskuptimet e kohëve dhe të brezave. Zonja Lu nuk është as tragjike, as komike. Ajo është një grua e mbushur me dashuri dhe me përkëdheli të ëmbla. Duke qenë e bukur dhe nga një shtresë e mirë shoqërore, atë jeta e ka përkëdhelur. Vdekja e papritur e burrit të saj, një “Poet i madh i vendit, \ që peshohej këngë e tija me dërheme të ergjendit”, fillimisht e vë në situatën dramatike të vetëvrasjes. Por shpejt ajo e merr veten. Përballë sheh një tog me baltë, të cilin duhet ta thajë, për të ecur më tej me një martesë të re, të njomë mbi thatësirën e botës tokësore. Poezia sjell ndjenja, gjendje, të ngjara tokësore. Vdekjet si çdo gjë tjetër, përsëriten dhe lënë një varr prapa tyre. Ata që mbesin gjallë, vazhdojnë jetën. I gjalli me të gjallin, i vdekuri me të vdekurit. Vetëm kaq.

Zonja Lu, gruaja që i bën fresk me erashkë varrit të burrit të vdekur, është një nga imazhet më të rralla në krejt poezinë shqipe.

Si poezi me subjekt, me personazh qendror një grua, me situata që shtjellohen gjatë rrëfimit poetik, me një notë humori që ashpërsohet e ngjyroset me tonet e së errëtës, Zonja Lu disi afrohet me poemën “Hanko Halla”, kryeveprën e autorit.

Cili është faji i kësaj gruaje që satirizohet në poezi? Ali Asllani e paraqet atë si një grua pak lozonjare, por ai nuk moralizon. Heroina e tij tundohet nga një djalë i bukur dhe do që ai të zërë vendin e të vdekurit në shtratin e saj. Nuk bëhet fjalë për dashuri. Bëhet fjalë për joshje të ndërsjellë, për premtime të ëmbla, për shijimin e së hijshmes. “Ti e un’ një çift i ëmbël, çift i ëmbël, çift me shije, \ çift o çift që s’ka të dytë, si dy kokërrza qershije”, këto i thotë djaloshi. Zonja Lu si një fëmijë nuk pret sa t’i shijojë… “kokrrat e qershisë”.

Nuk besoj se këto që ndien zonja Lu janë të fajshme. As autori nuk e thotë. Autoi vetëm habitet, por me shumë elegancë gati sa nuk thotë që i pëlqen kjo që i del para syve: një mrekulli, një bukuri, një grua e gjallë, vitale.

Sado heshti buzë e kuqe, foli syri i saj i zi… \ dorë e saja s’kish të lodhur: bën veri e bën veri

Zonja Lu “gaboi” vetëm kur e mori fjalë për fjalë “tharjen e varrit”. Kushti “sa t’më thahet balta e varrit”, në dukje ngjan me një shaka. Po ky kusht kaq i pafaj dhe i parëndësishëm bëhet shtysa më boshtore e krejt poezisë, si në vazhdimin e saj rrëfimor, edhe në zbulimin më të plotë të personazhit. Zoti Lu si burrë dhe si poet e dinte që me vdekjen e njërit nga bashkëshortët, tjetri që mbetet i gjallë, është i zgjidhur nga detyrimet për dashuri dhe për besnikëri. Dashuria, besnikëria janë dukuri të kësaj bote, nuk kanë punë me botën tjetër. Poeti Lu (Ali Asllani) e di se sa të paqëndrueshme janë lidhjet njerëzore. Përmasa e njerëzores i bën ato të tilla: të brishta, të thyeshme.

4. Humor i zi: thahet vallë varri me një erashkë?

Zonja Lu nuk gaboi që u marros pas një tjetri, vetëm dy ditë pasi i vdiq burri. Kjo ishte natyra e saj. Nga të dhënat e biografëve vjen kumti që Lulushe K., zonja Lu e jetës reale, pas një jave nga vdekja i tha së ëmës: pëlqej një burrë tjetër dhe nuk pres sa të martohem me të. Lulushja e Vlorës u martua pas dy-tre muajsh nga vdekja e burrit, pa pyetur për mospëlqimet e njerëzve të afërm. Këta të afërm nuk ia falën, nuk i folën përjetë. Por zonja Lulushe K. iu dha kënaqësive të jetës, i shkeli rregullat e sjelljes së mirë në shoqëri, deri dhe lidhjet me të afërmit e saj.

Ali Asllani e ndëshkoi atë me shkruarjen e kësaj poezie. E vuri me një erashkë në dorë sipër një varri të njomë. Gjë që nuk ka ndodhur, por si situatë tragjikomike e fantazuar është e një forcë artistike të pashoqe. Njëherësh duke ndjerë keqardhje për të, ai e fshehu këtë poezi në sirtar, sikur të ndruhej nga publikimi i saj. Mbase e botoi kur prototipi i zonjës Lu, nuk ishte më në jetë. Nuk ishin më as familjarët e tjerë që mund të fyheshin. Nuk i shkonte një zotërie si ai, që me një poezi të tillë, të lëndonte kujtimin e të afërmve, kujtimin e heroinës së tij.

Patriarkalizmi i kohës së Hanko Hallës në vitet ’30 po shthurej, por jo deri në atë masë sa shoqëria e asaj kohe t’i pranonte ashiqare e me plot gojën shkëputjet me të kaluarën. Shoqëria e mirë kërkonte respektimin e klisheve zakonore.

Megjithatë autori nuk i fsheh te vertetat; na ka vënë përballë një zonjë Lu të papërmbajtur, që nuk pret sa të hidhet në krahët e të gjallit. Një zonjë Lu që përtej betimeve shtijanike dhe veprimeve sa për sy e faqe, i vihet punës që ta thajë varrin me pahir. Poezia e stërzmadhon gjer në sarkazmë, gjer në një situatë të humorit të zi gjestin e Zonjës Lu. Thahet varri me një erashkë?

Me kë tallet kësisoj kjo poezi? Me patriarkalizmin? Me zonjën Lu? Me natyrën e njeriut? Me fatkeqësinë e vdekjes që e vë njeriun para provave të tilla, sa ai zbulon lakuriq vetveten? Mos vallë tallet dhe me varrin që e përdhosin me tharjen dhunshëm të baltës së tij, në vend që të bënin të kundërtën, ta ngrohnin me shiun e lotëve. Mos po përdhosim vdekjen, atë që duhet ta respektojmë? Mbase autori tallet nga pak me të gjitha këto më lart.

Imazhi është vërtet çmeritës: një grua që gjasme qan burrin, po që nuk I pritet as sa t’i thahet varri.

Histori të tilla ishin të rënda për t’u thënë me zë të lartë edhe deri tani vonë.

Mbase autori me këtë poezi na thotë se martesa është një shfaqje konvencionale dhe dashuria në martesë një teatralitet i ndjenjës. Edhe disa nga veprimet e betimet tona janë teatrale. Nuk janë të vërteta. Të vërteta themelore janë jeta, vdekja, gjaku i nxehtë i njeriut dhe dheu i varrit që e mbulon atë. Të tjerat janë relative.

5. Zonja Lu ndër poezi të tjera dashurore të autorit

Zonja Lu zë një vend të veçantë në krejt poezinë e Ali Asllanit. Pasuria e lirikës së tij dashurore na ka zbuluar ndjenjat e së bukurës, të dhimbjes, të përgjërimit e të gëzimit dashuror në një poezi të së lartës, të sublimes e të së përjetshmes. “Zonja Lu” vjen si kontrapunkt i poezive të tjera të dashurisë të autorit, i poezive të përgjërimeve, të përkushtimeve, të lektisjeve, të turbullirave dhe të pështjellimeve shpirtërore, në atë dhënien me mish e me shpirt pas së bukurës. Derisa kjo e bukur është e përkohshme si edhe jeta, pse mos të jemi edhe ne të tillë: përkohësisht të dhemshuruar, të përgjëruar, të nxehtë dhe të turbulluar deri në marramendjen dhe përhumbjen më të thellë të mundshme? Një përkohësi e së përjetshmes. Një e përjetshme e përkohshme e harxhuar dhe kurrë e përmbushur.

Prapë mund të thuhet se zonja Lu është njeriu tjetër, jo njeriu i thellësive të mëdha të lirikës së Ali Asllanit. Zonja Lu është njeriu i vogël, ajo që estetët e dikurshëm e quanin njeriu i rendit të tretë. Te ky njeri lakuriqësitë tona janë të shprehura më ashiqare. Përballë një varri dhe një dashurie të shfaqur, ne tashmë e dimë se kë zgjedhim. Dhe njeriu i rendit të tretë a njeriu i rendit të parë kanë se ç’të gjejnë te kjo Zonja Lu. Kanë seç të gjejnë në veten e tyre: të varrosin sa më parë atë që vdiq, për të përqafuar të gjallin që na premtohet. S’kanë nga t’ia mbajnë.

“…Zonja Lu i bën veri”. Imazhi është konkret, i zhveshur, i prekshëm. Ky imazh përfundimtar na jep të gjithëve një fshikullimë të fortë, një flakërimë, për të na thënë se jemi gati të shkelim jo më mbi premtimet, po dhe mbi varrin, për të arritur synimet e gjakut e të ndjenjave tona. Autori këtu është një realist i ashpër. Humori bëhet i zi dhe cinizmi, sado i butë dhe i fshehur, i zhvesh dhe i hedh tej maskat tona të mjera.

Përshkallëzimi poetik nëpër nyjet e subjektit është degradues dhe çon nga humori përqeshës dhe jo nga dramatika dhe tragjikja.

6. Universaliteti i kumteve

Pjesa e dytë e poezisë shpjegon dhe përgjërimet boshe dashurore të pjesës së parë. Natyra e marrëdhënieve burrë-grua është teatrale, por një teatralitet i luajtur bukur, se njerëzit më tepër se sa ndjenja të thella shprehin imitimin, shkërbimin e ndjenjave të tilla brenda një lidhjeje konvencionale siç është martesa. Zonja Lu është e tillë në Shqipërinë e viteve ’30, në Kinën e lashtë dhe në Shqipërinë e sotme. Poezia kështu merr një përmasë universaliteti dhe thellësie në zbulimin e natyrës njerëzore. Sadoqë Ali Asllani duke i hedhur ngjarjet në Kinë, u mundua t’i fshehë, t’i transferojë gjetkë fajet, kjo ishte, kjo është Shqipëria. Universale në përjetimet e njeriut të saj si kushdo tjetër në botë dhe provinciale në fshehjen e këtij universaliteti. Meskine në hipokrizinë e saj dhe prapë universale në shfaqjet e ndjesive të së njerëzishmes \ të së panjerëzishme, të asaj që quhet jetë.

Ngjan se i biem shumë në qafë Zonjës Lu, përpëlitjeve të saj në marrëdhëniet me martesën, me jetën dhe me vdekjen. Janë përpëlitje dhe hipokrizi që të gjithë i luajmë, ndonëse pa e kuptuar se po i luajmë. Jemi shumë të sinqertë në lojën tonë. Madje fyhemi po të na thuash që luajmë, që nuk jemi realë. Në këtë pikë zonja e bukur dhe e ëmbël Lu është mrekullia vetë. Është më e sinqerta nga të gjithë dhe në mënyrën se si e vizaton autori, është më e pafajshmja. Në çdo moment ajo është vetvetja. Kur betohet se do të vrasë veten, nëse humbet burrin, është e sinqertë. Sapo ndodh vdekja, ajo vërtet merr thikën të vrasë veten. E pengojnë të bëjë vetvrasje dhe aty ajo kujtohet për premtimin e dytë: të mbetet përgjithmonë vejushë. Edhe këtë herë ajo e ka me gjithë mend. I shfaqet një burrë i ri dhe i bukur dhe ajo kujtohet për kushtin e vetëm dhe të vockël: tharjen e varrit. Ashtu bën: duhet të thahet varri, pa të bashkohet me të riun. Ai gjesti i saj që bën veri për të tharë varrin sa më shpejt, nuk është fort i honepsshëm moralisht, por në gjithçka ajo e respekton ish-burrin. Pra, ajo është brenda vetes në të gjitha rastet. Një grua si Zonja Lu vetëm kështu mund të veprojë. Edhe me burrin e ri do të jetë po kaq e sinqertë. Do t’i betohet me gjithë shpirt për dashuri ashtu si burrit të parë. Edhe me një të tretë të mundshëm po e tillë do të jetë. Siç thamë, Ali Asllani nuk moraizon. Ai vetëm e paraqet ashtu si është personazhin e tij.

7. Freskia e gjuhës, e ritmit, e rrëfimit

Edhe në këtë poezi Ali Asllani është poet i përshkrimeve të gjalla dhe shqisore. Disa nga vargjet më mbresëlënëse e shprehin këtë: “Ti e un’ një çift i ëmbël, çift i ëmbël, çift me shije, / çift o çift që s’ka të dytë, si dy kokërrza qershie”. Zonja Lu do të vetëvritet “ta bëjë copa-copa mishtë… me biçakun e fildishtë”.

Përsëritja, krahasimet, rima, ritmi i gjallë dhe fluturues, imazhet goditëse, idiomat nga gjuha e folur, ironia si edhe në këtë poezi, janë nga tiparet më të ngulëta të poetikës së Ali Asllanit.

Poezia “Zonja Lu” krijon një personazh të paharruar. Ajo nuk i arrin lartësitë e poemës “Hanko Halla”, po mbetet ndër poezitë e tij që përherë do të tërheqin vëmendjen e lexuesit dhe të kritikës.

Është një zonjë e re që do të thajë, varrin, vdekjen. “… zonja Lu i bën veri, bën veri.”

Me këto fjalë fillon dhe me këtë varg mbyllet poezia “Zonja Lu” e Ali Asllanit.

Shënim: citimet janë nga poezia Zonja Lu, në librin “Vidi vidi pëllumbeshë”, TOENA, Tiranë 1999

Personaliteti me dy biografi

by

Bajram Mjeku/

Si e njihte shqiptaro-amerikani Gani Perolli, ish-kryetarin e Lidhjes së Dytë të Prizrenit, Xhafer Deva, i cili ishte edhe ministër i Punëve të Brendshme në Qeverinë Mitrovica në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Shqiptaro-amerikani, Gani Perolli është i lindur në vitit 1939 në Perollaj të Hasit të Shqipërisë së Veriut dhe që nga viti 1956 jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Fati e deshi që ai për një kohë të jetonte në Boston të Shteteve të Bashkuara dhe të punonte e ta njihte për së afërmi ish-ministrin e Brendshëm, Xhafer Deva.

Këtë shkrim, gjithmonë sipas kujtimeve të mikut tim Gani Perolli e publikoj për një fakt; shumë nga kundërshtarët politikë të Xhafer Devës e prezentojnë atë si fashist, derisa kampi tjetër e prezenton herë si poliglot e herë si politikan i zoti, derisa e vërteta e madhe sipas Perollit ekziston midis dy ekstremeve. Jo vetëm Xhafer Deva midis shqiptarëve është personaliteti me dy biografi, gjithmonë i prezentuar sipas dëshirave, bindjeve ideologjike e veseve të njerëzve, pa e patur asnjëherë përgjegjësinë ndaj fjalës publike dhe të vërtetës historike, e cila na mungon aq shumë.

Ishin regjimet komuniste, të cilët në Kosovë e Shqipëri, Xhafer Devën e trajtonin si fashist dhe njeri që ka bërë krime. Ishin pikërisht këto dy regjime, të cilat në fakt kanë kryer krimet më të rënda kundër bashkëkombësve të vet që nga Lufta e Dytë Botërore, madje edhe mbasi ra Muri i Berlinit në nëntor të vitit 1989.

Gani Perolli, i cili tash është në moshën 84 vjeçare, së bashku me familjen e tij jeton në New Jersey të Shteteve të Bashkuara, thotë se ka patur fatin të punojë së bashku me të dhe ta pres disa herë mysafir në familjen e tij ish-ministrin Deva sa ishin duke jetuar në Boston dhe ai kujton: “Për herë të parë me ministrin Xhafer Deva jam takuar më 6 nëntor të vitit 1956 në Aeroportin e Romës. Ishim nisur të shkonim si emigrant politikë drejt Shteteve të Bashkuara dhe fati e deshi që të mos ktheheshim kurrë më në atdhe. Bashkë me familjen tonë, për në Shtetet e Bashkuara udhëtonte edhe Xhafer Deva me bashkëshorten e tij me origjinë austriake Oswalda dhe fëmijët e saj. Së bashku me ne dhe për koincidencë për në Shtetet e Bashkuara udhëtonin me familjet e tyre edhe disa personalitete tjera shqiptare dhe me ndikim gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ishte profesor Gaqo Goga nga Korça, përfaqësues i Lëvizjes së Legalitetit, pastaj prof. Miftar Spahia së bashku me familjen e tij, i cili po ashtu ishte përfaqësues i Legalitetit, pastaj Mark Shala nga Shkodra, i cili i takonte Bllokut Independent, një inxhinier shqiptar nga Maqedonia, të cilit asnjëherë nuk ia mësova emrin, si dhe Ramazan Qosja me familjen e tij. Së bashku me ne udhëtonin me familjet e tyre edhe Ismail Vërlaci e Ndue Gjomarkaj, po ashtu personalitete me ndikim. Derisa ishim duke pritur në ambientet e Aeroportit të Romës, Said Kryeziu, i cili më vonë u zgjodh nënkryetar i Komitetit “Shqipnija e Lirë”, na prezentoi me ministrin Deva dhe Saidi tha: ‘Ky është Hamit Perolli nga Hasi, biografinë e pastër të të cilit zor ta ketë ndonjë shqiptar tjetër dhe ky është djali i tij Ganiu’, derisa unë isha vetëm 17 vjeç.

Xhafer Deva kishte një shtat mesatar dhe ishte zeshkan nga pamja. Në fytyrën e tij ravijëzoheshin shumë rrudha që i ishin krijuar nga hallet e kohës dhe mbante syza. Pamja e tij të jepte ndesinë e një burri të moshuar, megjithëse atëbotë ai ishte vetëm pesëdhjetedy vjeç.

Në fakt, itinerari ynë i udhëtimit nuk ishte drejtpërdrejt në Shtetet e Bashkuara. Nga Aeroporti i Romës në fillim shkuam në Islandë, pastaj në Kanada dhe nga Kanadaja mbërrijtëm në New York. Nga New Yorku, familja ime dhe ajo e Xhafer Devës përfunduam në Boston dhe i gjithë grupi që udhëtuam nga Aeroporti i Romës u pajisëm me Kartën e Gjelbërt, i cili na e jipte statusin e banorit të përhershëm me të gjitha të drejtat përveç të drejtës për të votuar. Kartoni i Gjelbërt, nuk na e siguronte nënshtetësinë amerikane, pasi duhet të qëndrosh së paku pesë vite, derisa atë na e siguroi presidenti i Shteteve të Bashkuara, David Eisenhower. Kjo Kartë vlente edhe për të gjithë emigrantët e Evropës Lindore.

Sapo u vendosëm në Boston, të nesërmen së bashku me Xhafer Devën kërkuam punë, pasi ekzistenca jonë materiale ishte në pikën zero. Shkuam në Hotel ‘Statler’ ndër më të njohurit e Bostonit dhe gjetëm punë. Në këtë hotel ishte menaxher shqiptaro-amerikani Vasil Carolli, i cili na punësoi dhe ishte veteran i Luftës së Dytë Botërore. Ai kishte miqësi të jashtëzakonshme me gjeneralin me nam David Eisenhower, i cili në këtë kohë ishte President i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Vasil Carolli kishte punuar në Shtabin e Luftës së gjeneralit Eisenhower gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Xhafer Deva ishte i heshtur për nga natyra dhe fliste rrallë. Pasion e kishte kuzhinën dhe për një kohë ka punuar si kuzhinier në Hotel Statler. Xhafer Deva fliste rrallë, dhe asnjëherë për të kaluarën e tij. Edhe kur fliste ndonjëherë, ankohej në Shqipërinë e kohës sa ishte ministër i Brendshëm, prandaj edhe e kamxhikoste…

Për Xhafer Devën është folur e shkruar shumë se kinse ka punuar për agjensi të ndryshme të inteligjencës, e në veçanti për CIA. Xhafer Deva nuk ka punuar asnjëherë për asnjë agjensi të inteligjencës dhe kur e ka themeluar organizatën e tij politike Lidhja e Prizrenit, si vazhdimësi e asaj që e kishte themeluar në vitin 1943, atë e trajtonte si klub politik. Këtë organizatë, më shumë e trajtonte si një vendtakim me emigrantët shqiptarë, pasi administrata amerikane ishte e kujdesshme në raste të këtilla, megjithëse edhe vet Deva ishte i kujdesshëm.

Është folur e shkruar se Xhafer Deva ishte poliglot i madh. Në fakt, Xhafer Deva i fliste dhe i shkruante bukur katër gjuhë të huaja si; gjermanishten, anglishten, turqishten dhe serbokroatishten, të cilat për mendimin tim mjaftonin për një personalitet. Është folur e shkruar po ashtu se Xhafer Deva ishte politikan i shquar, por për mendimin tim më shumë se politikan, Deva ishte praktik. Kur çdo fundjavë vinte në apartamentin tonë në Boston, pasi gruaja e tij dhe fëmijët gjatë kësaj kohe nuk jetonin së bashku me të në Boston dhe kur nana ime e gostiste me kafe, Xhafer Deva gjithmonë i drejtohej:

– Jo zonjë, shërbeju në fillim grave, pastaj mua, sepse nuk e meritojmë të shërbehemi të parët, sepse ne e humbëm luftën!

Me Xhafer Devën gjatë kohës sa ka qëndruar në Boston, jam takuar edhe në apartamentin e Destan Berishës nga Bilusha e Prizrenit në ‘126 Allen Street’ ku ishte edhe qendra e shqiptarëve në Amerikë, të cilët kishin ardhur mbas Luftës së Dytë Botërore. Destan Berisha ishte një burrë dinjitoz, i cili ka qenë pjesë e grupeve diversante që kanë zbarkuar në Shqipëri mbas Luftës së Dytë Botërore për të rrëzuar regjimin komunist, por as Destani nuk ishte bashkëpunëtor i ndonjë agjensie të inteligjencës. Gjatë fundjavës kur takoheshim në apartamentin e Destan Berishës, Xhafer Deva i pasionuar pas kuzhinës na e përgatiste drekën. Gjatë kësaj kohe, Xhaferit sikur i shtohej oreksi për të folur për të kaluarën. Ai na tregonte ngjarje të ndryshme nga jeta e tij si ministër i Brendshëm, më saktë na rrëfente ndodhi të ndryshme në rajonin e Drenicës, Llapit, Shalës së Bajgorës dhe rajoneve tjera të Kosovës. Xhafer Deva nuk ishte mendjemadh. Ishte njeri i thjeshtë dhe shumë i durueshëm.

Megjithëse në Shqipëri nuk kishin patur raporte të mira në planin politik, Xhafer Deva e çmonte fort Said Kryeziun, i cili ishte edhe nënkryetar i Komitetit ‘Shqipnia e Lirë’, shef i të cilit ishte intelektuali i madh, Mit’hat Frashëri. Sa herë fliste për Said Kryeziun, Xhafer Deva thoshte se një personalitet të këtillë të dytë nuk i gjendej në Kosovë, derisa në Shqipëri mund të ketë ndonjë të këtillë, por që nuk theksonte ndonjë emër. Kur u themelua Komiteti ‘Shqipnia e Lirë’ në gusht të vitit 1949 në Paris, Xhafer Deva e kujtonte kështu takimin e tij me Said Kryeziun, derisa ishte mysafir në familjen tonë: ‘Pas themelimit të Komitetit ‘Shqipnia e Lirë’, shkova te Said Kryeziu dhe i thashë që aleatët e mi e kishin humbur luftën dhe aleatët e tij e kishin fituar. Nga sot e tutje, unë dhe ata që vijnë mbas meje jemi ushtarët tu. Derisa jemi në mërgim, jemi më shumë vëllezër se sa ushtarë e gjeneralë, por kurdo që kthehemi në atdhe, atëherë secili nga ne do të veprojmë sipas bindjeve dhe pikëpamjeve tona…”.

Foto: Ministri i Brendshëm, Xhafer Deva duke folur para Asamblesë Kombëtare, pas shpalljes së neutralitetit të Shqipërisë Etnike në vitin 1944.

May be an image of 2 people

See Insights and Ads

Create Ad

Like

Comment

Share

Guri dhe dritat e shpirtit njerëzor, një javë prej kënge, në Gjirokastër

by

Aleksandër Çipa/

Ka kohë dhe ditë të veçanta që për një qytet mund të marrin vlerën e një magjie të prekshme, të shijueshme dhe natyrisht imponuese, për t’u mbartur si hise e përhershme kujtese tek njeriu.

I tillë është Festivali Folklorik Kombëtar i Gjirokastrës.

Ky i sivjetshmi që po ndodh, nga data 24 Qershor deri në 1 Korrik 2023, i njëmbëdhjeti në rendin numëror.

Gjirokastra ka shumë gjëra të rëndësishme që përbëjnë shenjat identifikuese të saj, sikundër ka disa gjëra atipike që kanë vlershmërinë e identitetit kombëtar të këtij qyteti. Njeri ndër më të rëndësishmit është pikërisht ky festival.

I ndalur, i penguar apo i ndërprerë, prej tetë vitesh, por sfidant për nga prurjet dhe spektakli që shpalos në shtatë ditët e tij.

Nuk gjen një sfilatë të tillë kostumesh në asnjë festival ndërkombëtar e aq më tepër, në asnjë bienale ndërkombëtare kostumografie.! Hapësira Shqiptare në kalanë e Argjiros, në mënyrën më natyrale dhe spontane të mundshme, njëjtëson vetveten përmes një shfaqjeje dhe sjelljeje kulturore.

Seicili grup, çdo krahinë dhe specifikisht njeri pas tjetrit, çdo entitet, në ditët e këtij festivali, janë materia unike e shpirtit dhe kulturës kombëtare, e shenjave etno dhe antropokukturore shqiptare..

Krejt ky vërshim folkloriko- kulturor, ka vlerën tingëlluese dhe pohuese të klithmës: ” Rron or rron dhe nuk vdes shqiptari!” Aq më tepër në kontekstin e një kohe si e tanishmja, kur po thahet dhe bjerret veçanësia dhe po triumfon depresivisht njëjtësia globale.

Në natën e katërt të festivalit erdhën ansamblet e Durrësit dhe Korçës.

Grupet nga Kruja sollën ciklin e parë të numrave të koncertit për qarkun bregdetar. Kostumet elegante dhe sidomos këngët folklorike qytetare, edhe pse nuk shënojnë një akt shtues për nga materia folklorike, gjithësesi, janë rifreskim i një paraqitjeje të fondit folklorik lokal.

Kënga aq tipologjike e pleqve të Krujës, shënon vijimësinë e një tradite aq qytetse.

Rrezëllitëse dhe elegante, sharmante dhe modul i elegancës qytetse ishin paraqitjet dhe interpretimet e grupeve të Korçës dhe Kolonjës.

Koloriti interpretues i këngëve, sidomos valleve të vajzave dhe djemve të kësaj trupe, rikthejnë shpresën e triumfit të traditës së ndërprerë por edhe të shtesës sharmante tek trupa dhe interpretët e një gjenerate të re artistësh e instrumentistësh.

Gjirokastra, natën e ka zgjatim dite, këto ditë. Grupet folklorike, artistë dhe instrumentistë të ndryshëm, fansa, adhurues të shumtë të folklorit, turistë, kurreshtarë nga vendi dhe bota janë të gjithë, banorët e mbrëmjeve dhe netëve të kësaj jave, në qytetin magjik të gurit dhe dritave.

Mes tyre; domethënë mes njerëzve, gurit dhe këngëve, (jo vetëm polifoniket), janë të meritueshmet për t’u ndriçuar prej dritash si në art. Të tillë, domethënë art, Gjirokastra ka prej kohësh më shumë se për vete dhe të çmuar për Botën.

Më të vjetra ndër gjithë dritësitë që gjeneron ky qytet, janë dritat e natyrës.

Por më të hershme për nga vlershmëria, janë ato të shpirtrave të talentuar njerëzorë të cilët, në shumicë dhe me kaq pasuri, mund t’i mbledhë e vetmja kala, si kjo e Argjiros.

Këtë aset unik kulturor të popullit tonë, mund ta shtojë dhe ekspozojë specifikisht, vetëm ky Festival Folklorik Kombëtar, i Gjirokastrës.!

Gjirokastër, Ora 1.10, 28 Qershor, E mërkurë 2023

Si njiheshin njerëzit?

by

Astrit Lulushi/

Duka është mbiemër shumë i vjetër. Etimologjikisht, vjen nga latinishtja dux (duçe) “udhëheqës”. Gjatë Republikës Romake (p.e.s.), të gjithë udhëheqësit ushtarakë të lartë, romakë dhe “barbarë”, quheshin duçe – ishte një emërtim jozyrtar.

Termi mori një kuptim teknik gjatë epokës perandorake (e.s.) dhe nën Dioklecianin u përdor për komandantët e njësive kufitare që ishin vendosur brenda një province romake. Gradualisht, ‘dukët’ fituan më shumë detyra ushtarake dhe në disa provinca ata madje mbajtën pushtetin politik, pavarësisht ndarjes midis autoritetit civil dhe atij ushtarak të krijuar nga Diokleciani dhe Konstandini.

Pas rënies së sistemit të vjetër administrativ romak, termi dux u përdor për komandantët e forcave ushtarake, nën gjeneralët, të cilët ishin edhe qeveritarët e temave të sapoformuara. Deri atëherë, greqishtja kishte zëvendësuar kryesisht latinishten si gjuhë shtetërore (gjithmonë kishte qenë lingua franca), por një pjesë e madhe e nomenklaturës politike dhe ushtarake ishte ende latine – në fakt, latinishtja dux u bë dukë në greqisht.

Nga fundi i shekullit të 10-të, guvernatorët dhe komandantët ushtarakë të provincave më të mëdha dhe më të militarizuara (zakonisht në kufi) quheshin dukë, dhe posti ishte më i larti ndër tre të mbajtur nga guvernatorët provincialë: dukë, katepano, gjeneral (strategos). Shefi i ushtrisë nganjëherë quhej edhe doux, dhe shefi i marinës njihej si “grand dux”. Përfundimisht, termi ra në shekullin e 12-të.

Një numër titujsh dhe zyrash evropiane rrjedhin nga latinishtja dux. Dozhi venecian, duka anglez, madje edhe titulli il Duce i Musolinit – të gjithë vijnë nga e njëjta rrënjë.

Në periudhën e mesme dhe të vonë bizantine, termi doux, në formën e tij më demotike dukas përdorej si emër familjar. Familja më e rëndësishme me këtë emër ishin Dukai që fituan fronin perandorak në mesin e shekullit të 11-të me Konstandinin X. Fillimisht një klan aristokratësh ushtarakë të pasur dhe të fuqishëm nga Azia e Vogël, fituan mbështetjen e aristokracisë qytetare të Kostandinopojës, por përfundimisht u mënjanuan nga Komnenianët. Nga shekulli i 12-të, Dukai nuk ishte një familje e pavarur, por mbiemri i tyre do të përdorej ende nga të afërmit e tyre deri në fund të perandorisë.

Degët dhe familjet e kadetëve që kishin ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë ose të tërthortë me Dukain, morën emra duke përdorur prapashtesa të ndryshme, dhe të tjerët pasuan. Në ditët e sotme ka emra Dukagjin – “gjini, fisi, familja e Dukës”. Lek Dukagjini ishte një prej tyre. Dukakis, fillimisht ishte një zvogëluese. Prandaj, Dukakis do të thotë “Duka i vogël”.

DUKE KUJTUAR SHKRIMTARIN  ODHISE GRILLO, MIKUN E MADH TE FËMIJËVE

by

Ng Skifter Këlliçi/

Ishte pranverë e vitit 1959, kur u njoha me Odhise Grillon, student i vitit të fundit të fakultetit histori-filologji, dega gjuhë-letërsi shqipe në UT dhe po përgatitesha për provimet përfundimtare, kurse Odhiseja, ndonëse disa vjet më i madh se unë, ishte  student i vitit të dytë  i këtij fakulteti. Deri atëherë dija që  ende 17 vjeçar, ai  kishte nisur të punonte gazetar  në revistën “Hosteni” dhe kishte botuar  vjersha për fëmijë; kurse unë, i dhënë pas sportit, shkruaja në gazetën  “Sporti Popullor” dhe “Zeri i Rinisë”, ku kisha botuar edhe një tregim, ç’ështëe vërteta të dobët, dhe asgjë më shumë. Por nuk u bë letërsia që të na njihte. Shkak u bë lënda e gramatikës dhe sintaksës së  gjuhës shqipe, që e jepnin profesorët shumë të zotë, por dhe shumë të rreptë, Shaban  Demiraj dhe Stefan Prifti, ku unë dhe Emil Lafe, që më pa su bë nga gjuhëtarët e njohur, ishim nga më të mirët e kursit. Ndaj dhe  Odhiseja u njoh me mua dhe më kërkoi që ta ndihmoja në këto lëndë në të cilat nuk shkëlqente si në lëndët e leërsisë.

Dhe unë ashtu bëra. Por, pas marrjes së diplomës, kur fillova të punoja gazetar në Radio Tirana, takoheshim rallë, sepse të them të drejtën, nuk e ndiqja thuajse fare letërsinë për fëmijë. Mirëpo, në shtator të vitit 1964, kur kisha dy vjet që isha bërë  dajë,  mbeska  ime, krahas edukatoreve të kopështit dhe prindërve të saj,  nisi  të më kërkonte që edhe unë t’i tregoj… përralla. Dhe këtu më zuri fort ligsht sepse, jo vetëm kisha harruar përrallat  që më kishte treguar dikur gjyshja, por nuk kisha lexuar përralla që botoheshin në revista për fëmijë. Mirëpo e keqja ishte se mbeska kërkonte që, veç të tjerash  t’i rrëfeja edhe përrallat që i kisha rrefyer më parë. Por ngaqë ato ishin përralla të sajuara unë ia rrëfeja ndryshe, domethënë hiqja ose shtoja ngjarje të tjera, duke pandehur se kështu po e hidhja lumin; mirëpo mbeka më qortonte, sepse ajo mbante mend me hollësi rrëfimin e parë të kësaj ose asaj  përralle.

Ishte kjo arsyeja që unë u takova me Odhisenë, i cili, ndërkohë, ishte bërë nga shkrimtarët më të shquar të letërsisë  për fëmijë. Dhe Odhiseja, fisnik dhe hokatar, ma qau hallin dhe jo   vetëm kaq, por më dhuroi dy nga librat për fëmijë që kishte botuar në atë kohë. Kështu që unë, jo vetëm kisha ç’t’i rrëfeja mbeskës dhe  vite më pas nipit,  për të ardhur te  fëmijët e vëllait dhe djalit tim në vite, nga libra të tillë  “Qukapiku”,”Xhepi i kungulleshës”, Pipiruqi mëson shkronjat”, novelën “Pushkë në bregdet”.

Me sa e sa  sa  vëllime të tjera sidomos me vjersha,  Odhise Grillo  ishte bërë nga shkrimtarët më të shquar të letërsisë për fëmijë, madje dhe autor tekstesh të këngëve të njohura të kompozitorëve Agim  Prodani,  (“Kujtimet e studentit”, ”Vajza me trëndafil”, dhe Leonard Deda,( “Kur gjethet bien”) etj.  Ishte kjo edhe arsyeja që atij iu dha medadalja ”2000 millenium”nga Instituti Biografik  Ndërkombëtar i Amerikës, që akordohet për njerëz të shquar në fushën e letërsisë .

Pata rast të njihesha dhe më shumë me Odhise Grillon, kur krejt rasësisht edhe unë, u bëra shkrimtar për fëmijë. Dhe ja se si:

Në  shtator të vitit  1966, kur si pasojë e të ashtuquajturit “qarkullim kuadri”, nisa të punoja arsimtar në Berat, u njoha dhe më shumë me shkrimtarin tonë të madh, Ismail Kadare,  që  edheai ishte caktuar  në Berat, por  si korrespondet i gazetës “Drita” . 

Një ditë me tha të lexoja novelën e tij ”Qyteti i  jugu”, me motive vetëjetëshkrimore që ishte botuar në revistën “Nëntori’. Në novelë, që më pas u bë shtrati i romanit të famshëm “Kronikë në gur”, siç dihet, realiteti i viteve të  Luftës së Dytë Botërore  rrëfehen nga një fëmijë i vogël, banor i një  qyteti jugor, që është “Gjirokastra”, me ngjarje shumë origjinale  dhe nivel shumë të lartë artistik.

 Meqë dhe unë kisha përjetuar ngjarje nga kjo periudhë së bashku me vëllanë tim binjak, Luanin, i ndikuar edhe nga kjo  vepër e Kadaresë, vendosa që të shkruaja një novelë.  Nëse në sfondin e ”Qytetit të Jugut” janë rrugët dhe shtëpitë gurta  gjirokastrite,  në sfondin e novelës sime ishin  muret dhe shtëpitë prej qerpiçi  të një mëhalle të Tiranës , ku kisha  kalur fëmijërinë. Dhe personazhe kryesore, dy binjakë, unë dhe vëllai im.
Pandeha se kisha shkruar nje vepër për të rritur si “Qyteti  i  jugut”, por në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, ku e dërgova, më thanë se novela se  i përkiste letërsisë për fëmijë. Nuk u binda. Ia dashë Odhisesë ta lexonte . Ditë më vonë u takova me të dhe më përgëzoi se kisha   shkruar një vepër origjinale për fëmijë, ndërthurur, për herë të parë  në këtë gjini  edhe me ndeshje   futbolli që  zhvillonin fëmijët.

Nën titullin ”Kujtimet e mëhallës së vjetër”, kjo novelë botua  në vitin 1968 dhe për habinë time u prit mirë nga fëmijët. Jo vetëm kaq, por më pas Odhiseja i propozoi drejtorisë së  botimeve    në  Ministrinë e Arsimi t që ajo  të përfshihej si lexim jashtëshkollor. Dhe kështu ndodhi . “Kujtimet e mëhallës” së vjetër” që nga viti 1971 deri në vitin 1991 shërbeu  si lexim i tillë   për klasat e gjashta të shkollave tetëvjeçare.

Dhee jo vetëm kaq.

Kisha vënë re se Kadareja  disa nga personazhet e një romani i trajtonte dhe në një roman tjetër. I kërkova atij nëse dhe unë mund të veproja kështu . E quajti të natyrshme idenë time.  E miratoi këtë ide edhe Odhiseja. Kështu dy vëllezërit binjakë të novelës”Kujtimet e mëhallës së vjetër” tashmë u bënë personazhe të romanit të ri ri “Pas gjurmëve”, me ngjarje dramatiko-humoristiko -aventurore në vitet e para pas Luftës së Dytë Botërore. 

    Në fund të vitit 1969 e dërgova për botim në Shtëpinë  Botuese ”Naim Frashëri” dhe   desha  që recensionin ta bënte Odhisea. Por me që ai ishte i ngarkuar me shumë punë, recensionin e bëri një kritik që ishte dhe shok imi. Dhe për habinë time, pa u takuar me mua, kur punoja ende arsimtar në Berat, ky shok e dërgoi recensionin  e tij në redaksinë e fëmijëve me të cilin hidhte poshtë krejtësisht romanin  tim ”Pas gjurmëve”. Mbeta i shushatur. Ua dhashë ta lexonin  dy shokëve shkrimtarë për fëmijë,  në Berat, të cilët nuk  arrinin  të gjenin se ku qëndronin të metat këtij romani. Atëherë kërkova ndihmën e Odhisesë që ishte i zënë  me dy dorëshkrime të tij.  I la mënjanë ato dhe pas disa ditësh u takuam në shtëpinë e tij. Më shpjegoi se duhej të hiqja krejtësisht  kreu ne parë të romanit,  i cili, sidoqë ngërthente  ngjarje  gazmore të  fëmijëve, nuk lidhej organikisht me ngjarjet kryesore që pasonin pra, siç tha ai,  ishin  “mish i  huaj” në roman. Më bëri edhe disa vërejtje të tjera.

    Pasi i ndreqa këto të meta të romanit, që m’u dukën të arsyeshme, ia dërgova  redaksisë së fëmijëve në “Naim Frashëri”.  Dhe pa kaluar mirë tri javë,  filloi  procesi i redaktimit të romanit. E pëqafova Odhisenë me shumë mirënjohje për  ndihmesën që më kishte dhënë për këtë roman, të cilin  pandeha se nuk do të shihte kurrë  dritën e botimit.

    Odhisea nuk u mjaftua me kaq. Kur në vitin 1972 Kinostudioja “Shqipëria e  Re” shpalli një konkurs  për skenarë filmash artistikë  dhe “Pas gjurëve”  u bë një  libër i këndshëm për fëmijët,  ai më dha mendimin që mbi motivet e  tij të shkruaja një skenar dhe ta paraqitja në këtë konkurs. E falenderova, por ngurrova t’i përvishesha kësaj punë të koklavitur, ku nuk kisha asnjë përvojë. Por Odhiseja nuk m’u nda. E shkrova skenarin dhe e paraqita në konkurs. Dhe u habita, kur skenari “Pas gjurmëve” fitoi çmimin e dytë .  Ai tërhoqi dhe vemendjen e Xhanfise Kekos   që, ndërkohë nga montazhire, ishtë bëre regjisore e disa filmave artistikë për fëmijë. Ajo më takoi dhe me përzemërsi më  bëri vërejtje, që më mërzitën , sepse m’u dukën shumë të vështira për t’u realizuar. 

Ndërkohë, Xhanfiseja u mor me skenarë të filmave të tjerë për fëmijë dhe kjo punë u harrua. Por nuk harroi  Odhiseja, që një ditë më takoi ne Klubin e Lidhjesë së Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe me nxiti që vërejtjet e Xhanfisesë, të njëllojta  edhe vëretje të tij,  ishin plotësisht të mundshme për t’u ndrequr dhe kështu skenari do të bëhej shumë I goditur. 

Përsëri  ngurrova. Por  këtë radhë ishte Xhanfiseja që një ditë  më takoi   enkas  dhe më kërkoi të lexonte skenarin, tashmë thuajse të  harruar. E lexoi shpejt dhe më bëri disa sugjerime. Ia dorëzova pas disa javësh.  Kur e takova,  më tha se e kishte lexuar së bashku me Endrin, burrin e saj, regjisor i njohur dhe se tashmë do ta paraqiste atë  në këllishin artistik. Por e lexoi sërishmi Odhiseja që më dha disa ide të të tjera me interes. Kështu, edhe pas vërjetjeve të tjera të këshilit artistik, skenari u miratua, brenda vitit 1978 u xhirua dhe filmi po atë vit u shfaq  na sallat e kinemave të vendit tonë.

Në gusht  të vitit 1979  në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit për  Fëmijë në Xhifoni,  (Itali),  ai u nderua me çmimin e tretë midis filmave nga 95 vendeve të botës, që shënoi kështu nje sukses në kinematografinë tonë . Më uruan miq dhe shokë. Natyrisht edhe Odhiseja.

Por ndihmesa e tij nuk përfundoi me kaq. 

Kaluan vite. Ndërkohë më kishte  bërë shumë përshypje jeta e Bilal Xhaferit, shkrimtar me origjinë   çame, me babanë të pushkatuar nga diktatura komuniste si nacionalist, që kishte sjellë si pasojë që ai të katandisej si punëtor me punë nga më të  rëndat. Sidoqoftë, kjo nuk e kishte penguar të merrej me letërsi; kishte nisur të botonte tregime dhe poezi në faqet e “Zërit të Rinisë “dhe gazetës “Drita”, duke  dëshmuar se po bëhej nga shkrimtarët më të njohur. Por me ashpërsimin luftës së klasave  në vitet 1967 e tutje, atij iu mohua e drejta për të botuar, duke përfshirë edhe romanin me temë historike nga periudha e Skëderbeut”  “Krasta Kraus’. Në këto rethana, u shtrëngua të arratisehj në Greqi  dhe që andej në Amerikë, dhe atje  të demaskonte regjimin komunist në  faqet e revistës  “Krahu I Shqiponjës’, e cila     me nismën e tij nisi  të  botohej në Cikago.

Ishte Odhisea që pasi lexoi një skicë-idenë një romani që mendoja të shkruaja mbi motivet e jetës së Bilal Xhaferit, e pasuroi  atë me  detaje të reja dhe kështu midis viteve 1997-1998 unë shkrova romanin “Vdekja është midis nesh”,  kushtuar Bilal Xhaferit,( hamendësohet  se ëshë vrarë nga Sigurimi i Shtetit, i cili  e ndiqte edhe në mërgimin e largët.

   Romanin e dorëzova në vjeshtë të vitit 1998 në Shtëpinë Botuese “Toena”. I bindur se ai  do të priste radhën që të futej  në procesin e redaktimit, u mora  vetëm me shkrime  që u botuan në gazetat e kohës. Dhe ja, e papritura e këdshme. Një pasdite dëgjoj të trokitura në derën e apartamentit tim. E hap dhe shoh Odhisenë të qeshur,  që futet me një  libër në duar. Ma zgjat  mua. Në ballinë lexoj ”Vdekja është midis nesh”, autor , Skifter Këlliçi. Në faqen e brendshme  të librit, redaktor  Odhise  Grillo!…Mbeta i stepur  nga kjo e papritur kaq e këndshme. E kishte marrë dorëshkrimin nga ”Toena” e kishte redaktuar dhe ja,  më sillte kopje të tij. “Të përgëzoj, – me tha. –  Kisha dhe disa vërejtje të vogla ,por i kam ndrequr vetë…sepse ti je shumë I ngarkuar.( Kisha fituar ndërkohë lotarinë amerikane dhe së bashku me gruan dhe djalin po merresha me dokumentacionin  e ngatërruar të kësaj pune).

Në fillim të viti 1999 ishte Odhiseja që në sallën e Lidhjes së Shkrimtarëve  organizoi një takim me shkrimtarë dhe pjesëtarë të Shoqatës “Camëria”,  për të promovuar  këtë roman. Më kujtohet së ndër të tjerë romanit i bënë analizë dhe shkrimtarët e njohur çamë  Qamil Buxheli,  Bedri Myftari dhe Odhiseja, duke e cilësuar si roman që pasqyronte me vërteësi artistike disa nga momentet e jetës së mundishme të Bilal Xhaferit. 

Në ditët e para të vitit 1999, u largova nga Shqipëria për në Amerikë. Por pasi u ndava i përmalluar edhe me Odhise Grillon. Por fati desh që më pas  ai të vinte në  Nju Jork, ku kishte të afërm të tij. E mora nga Bostoni disa herë në telefon, lamë të takoheshim  dhe të  shmalleshin, por ai befas u sëmur…Ishte goditur nga hemoragjia cerebrale. Arriti një çast që nuk mund të komunikonim. U nda nga nga jeta në Nju jork  në muajt e parë  të vitin 2003 me dëshirën që të varrosej në Vuno, ku kishte lindur 71 vjet më” përmbledhjen me përalla  “Hajduti me çizme”,  librin me vëzhgime “Panorama  letrare”, të gjtha për fëmijë.

I shkrova këto radhë, për të kujtuar këtë shkrimtar të rallë në leërsinë tonë për fëmijë, që, mbi të gjitha, veç talentit, ishte fisnik dhe dhe gatshëm  të  jepte gjithçka që kishte në zemër dhe shpirt, që krijimet e shokëve dhe miqve të tij  shkrimtarë të dilnin sa më të goditura, ashu siç  veproi me dhe me mua.