Përgatiti Rafael Floqi/
Kryqëzimi i Jezusit është në qendër të së Premtes së Zezë dhe të ringjalljes së Pashkëve. Por kjo formë e lashtë e dënimit me vdekje ka lënë pas pak prova arkeologjike.
Ndërsa miliona njerëz përgatiten të festojnë Pashkët këtë fundjavë, duke deklaruar besimin në ringjalljen e Jezusit në ditën më të shenjtë të kalendarit të krishterë, ata do të përqafojnë gjithashtu motorin e vdekjes së tij.
Kryqi ka qenë prej kohësh simboli përfundimtar i krishterimit dhe i fitores mbi vdekjen. Por natyra e kryqëzimit, e konsideruar si një nga format më të tmerrshme të dënimit me vdekje në botën e lashtë, ka krijuar prej kohësh një mister për arkeologët dhe historianët për shkak të faktit se sa pak ka lënë pas.
Historianët e lashtë romakë, ungjijtë dhe literatura klasike dokumentojnë përdorimin e kryqëzimit nga romakët, por vetëm katër raste të mundshme të kryqëzimit janë identifikuar në mbarë botën. Zbulimi më i fundit ishte mjaft i fundit: skeleti i një njeriu me një gozhdë në thembër, i zbuluar në një varr në Cambridgeshire, Angli, gjatë një ndërtimi banimi në 2017.
Zbulimi përfaqësonte dëshminë e parë të njohur arkeologjike të kryqëzimit në Ishujt Britanikë, sipas David Ingham, menaxher i projektit të Albion Archaeology dhe Corinne Duhig, një profesore në Universitetin e Kembrixhit, të cilët i përshkruan gjetjet e tyre në revistën British Archaeology.
“Unë mendoj se kjo tregon se kryqëzimi është përdorur në të gjithë Perandorinë Romake,” tha John Granger Cook, një profesor i fesë në Kolegjin LaGrange dhe autor i “Kryqëzimi në botën e Mesdheut”. “E vetmja dëshmi tjetër arkeologjike – nëse doni ta quani arkeologjike – janë mbishkrimet.”
Ingham dhe Duhig thanë se mbetjet ishin pothuajse saktësisht si ato të gjetura gjysmë shekulli më parë, pranë Malit të Ullinjve në Jerusalem në vitin 1968. Në të dyja rastet, gozhda u gjet ende e ngulitur në kalkaneum, që është kocka më e madhe në këmbë. dhe formon thembra. Gjetjet bien ndesh me mënyrën sesi shkrimet fetare dhe ikonografia e kanë përshkruar prej kohësh këtë praktikë dhe ato ofrojnë prova të reja se si duket se ka funksionuar – nga mënyra se si viktimat u gozhduan në kryq e deri tek mënyra se si vdiqën përfundimisht.
Romakët duket se e kanë huazuar kryqëzimin nga kartagjenasit, të cilët ndoshta kanë ndërtuar mbi dënimet brutale të mëparshme të përdorura nga asirianët dhe të tjerët në Lindjen e Mesme, tha Cook. Josephus, historiani i lashtë hebre, raportoi se trupat romake kryqëzonin deri në 500 hebrenj në ditë gjatë revoltave hebreje në shekullin e I pas Krishtit.
Qëllimi i kryqëzimit ishte të nxirrte në dukje luftën për vdekjen dhe agoninë e viktimës, dhe kështu ajo u bë metoda më e frikshme dhe e turpshme nga të gjitha metodat e ekzekutimit, që u drejtohej vetëm kriminelëve, njerëzve të skllavëruar dhe atyre që akuzoheshin për tradhti. Të dënuarit i rrihnin dhe parakalonin nëpër rrugë për në vendin e ekzekutimit, siç përshkruhet me Jezusin në Ungjill, ndërsa turmat talleshin dhe shpërthenin keq. Viktimat më pas ngjiteshin në tra dhe ngriheshin mbi trarin vertikal, i cili zakonisht vendosej në një vend të përhershëm për ekzekutimet e mëvonshme.
“Kur njerëzit punojnë me Jezusin historik, [kryqëzimi i tij] është i vetmi fakt që askush nuk e vë në dyshim, sepse është tepër e turpshme”, thotë Cook. “Pra, ne e dimë shumë me siguri. Ne e dimë se Ai jetoi dhe u dënua me vdekje.”
Vdekja ndodhte brenda pak ditësh, por ndonjëherë përshpejtohej duke e goditur viktimën në gjoks me shkop, duke i hedhur me shtiza ose duke i thyer këmbët, kështu që viktimat nuk mund ta shtynin më veten për të marrë frymë. Ndonjëherë kryqi qëndronte afër tokës, brenda mundësive të qenve dhe kafshëve të tjera që endeshin, dhe mbishkrimet e lashta sugjerojnë se shpesh i ngjante një T-je të madhe. Ndonjëherë një ndenjëse e vogël, e njohur si sedecula, shtohej për ta mbajtur personin gjallë sa më gjatë.
Por si, saktësisht, vdiq Jezusi? Disa punime shkencore, të botuara nga patologë mjeko-ligjorë, sugjerojnë se ai vdiq relativisht shpejt nga embolia pulmonare, arresti kardiak ose shoku i shkaktuar nga humbja e gjakut, megjithëse konsensusim në të gjitha rastet e kryqëzimit është vendosur mbi asfiksimin, pasi mushkëritë shemben nën peshën e trupin e varur të viktimës.
Zbulimi i Jeruzalemit, eshtrat e parë të viktimës së kryqëzimit të gjetura në kohët moderne, ndihmoi në plotësimin e kësaj figure
Gjetja ishte një goditje e fatit. Romakët i goditnin njerëzit në kryq me litarë më shpesh sesa gozhdë, të cilët ishin aq të çmuara sa besohet se romakët i nxirrnin ato jashtë dhe i përdornin përsëri. Por arkeologët në vitin 1968, duke ekzaminuar shpellat e varrimit në një kantier ndërtimi në Jerusalemin Lindor, ndeshen me një kostum prej guri që mbante emrin “Yehohanan ben Hagqol” dhe përmbante eshtrat e një njeriu, që vlerësohet të ishte 24 deri në 28 vjeç, në thembrat e të cilit kishte një gozhdë e ndryshkur e ngulur nëpër të.
Ajo vendosje ra menjëherë në sy. Ikonografia e kryqëzimit të Jezusit shpesh përshkruan kyçet e dorës ose duart e Tij të gozhduara në kryq – për të cilin studiuesit thonë, se nuk do të kishte gjasa ta mbante peshën e Tij – ose një gozhdë të vetme të ngulur në majë të të dy këmbëve.
Nicu Haas, një prof profesor në departamentin e antropologjisë të Universitetit Hebraik, ekzaminoi mbetjet e Jeruzalemit disi me nxitim, për shkak të kufizimeve të autoriteteve fetare për rifutjen e mbetjeve. Në një punim të botuar në vitin 1970, Haas raportoi se kishte gjetur dy kocka thembra të mbajtura së bashku nga gozhda. Një pllakë druri ishte vendosur mbi këmbë përpara se gozhda të futej, për t’u siguruar më tej që viktima nuk mund të lironte këmbën. Haas kështu teorizoi se viktima ishte mbështjellë nga të dy thembrat në pjesën e përparme të traut të drejtë ose me këmbët e hapura, si bretkosa, ose me gjunjë të përkulur dhe të kthyer në njërën anë.
Dy studiues të tjerë – Joseph Zias, kurator në Departamentin e Antikiteteve dhe Muzeve të Izraelit dhe Eliezer Sekeles, profesor në Universitetin Hebraik dhe Shkollën Mjekësore Hadassah në Jerusalem – ofruan një rivlerësim të kryqëzimit një dekadë më vonë. Ata thanë se Haas gaboi në mënyrën kryesore: Kishte vetëm një kockë thembra nga këmba e djathtë, jo dy të shkrira së bashku nga gozhda dhe koha; këmba nuk dukej se ishte thyer para vdekjes; dhe gozhda afërsisht 4.5 inç ishte më e shkurtër nga sa besonte Haas dhe nuk ishte në gjendje të kishte kaluar përtej dy kocka thembrash dhe pllaka druri.
Të marrë së bashku, Zias dhe Sekeles ofruan një teori të ndryshme mbi mënyrën e kryqëzimit, duke sugjeruar se çdo këmbë mund të ishte gozhduar veçmas në anën e traut të drejtë. Teoria e tyre përshtatet gjithashtu me një grafit të lashtë të gjetur në Puteoli, Itali, që përshkruan një individ të kryqëzuar, me emrin e një gruaje, Alkimila, mbi një shpatull.
Zbulimi më i fundit në Britani ndriçon më tej të kuptuarit e praktikës. Eshtrat atje, të emërtuara Skeleton 4926, ishin varrosur me fytyrë lart, me duar të kryqëzuara përpara, në një varrezë të një vendbanimi buzë rrugës në një provincë dikur romake që tani është Fenstanton, Cambridgeshire. Rreth tij shtriheshin një duzinë gozhdë. Një e 13-të u zbulua në kockën e thembrës në laborator.
Skeleti, i cili ishte kryesisht i plotë, daton rreth viteve 130 deri në 360 pas Krishtit. Shpina dhe brinjët e tij ishin shtypur dhe krahët dhe këmbët gjithashtu dukeshin se tregonin shenja dëmtimi nga lidhja ose prangat, thanë Duhig dhe Ingham. Arkeologët britanikë thanë se gozhda ishte ngulitur në pjesën e jashtme të kockës së thembrës së djathtë, ku kishte gjithashtu një përshtypje nga një çekiç ose pajisje tjetër lëvizëse që kishte humbur shenjën e saj – një shenjë e mënyrës pothuajse të rastësishme në të cilën mund të shkaktoheshin vuajtjet.
Cook, babai i të cilit ishte një ministër prezbiterian, tha se detajet dhe realiteti i kryqëzimit e nxjerrin atë më të mprehtë teksa ai reflekton mbi vdekjen e Jezusit këtë kohë të vitit.
“Unë mendoj shumë për natyrën e vuajtjes njerëzore dhe atë që shteti mund t’i shkaktojë një qenieje njerëzore. Dhe dhimbja e kryqëzimit është, mendoj, disa nga më të thellat që mund të përjetojë qenia njerëzore”, tha ai. “Dhe, sinqerisht, ndonjëherë është shumë.”
Dhe pastaj është misteri i çuditshëm i vetë kryqit – një ndëshkim i kobshëm si çdo shpikje, tani i mishëruar si emblema e një ripërtëritjeje shpirtërore.
“Është një nga ironitë e historisë,” tha Cook.
