Archives for June 2025

NJË YLL SHNDRITËS NË YLLËSINË E KOLOSËVE BOTËRORË…

June 23, 2025 by s p

Kosta Nake/

“DANTJA I PASHMANGSHËM” (2005)

Kjo sprovë e Kadaresë ngjan si kthim i vështrimit të perandorit mbi territore që kanë thesare dhe duhet ta ndjejnë pushtetin e tij. Mos vallë Dantja shkoi me dashje drejt humbjes së Firences? Paska patur një hidhnim mes Dantes dhe profetit Muhamet që nuk e kisha vënë re më parë. Qasja shqiptare ndaj poetit, duke filluar që nga Ernest Koliqi, më duket si ata turistët që shkruajnë emrat e tyre te monumentet e lashtësisë me shpresë që do ndajnë diçka nga madhështia e tyre. Kur Kadare rikthehet te Beatriçe Portinari dhe e quan poemën një strehë për të, u befasova: Si është e mundur?! Një njeri që shkruan kaq shumë, ku e gjen kohën për të bërë hulumtime kaq me detaje për gjëra që të tjerët do t’i kalonin sipër si patinatorë?

Në mbyllje disa vlerësime për Danten: poet hyjnor, profetik, bashkues zyrtar i Italisë, ndëshkuesi i mëkatarëve, më i madhi poet i Europës.

“HAMLETI – PRINCI I VËSHTIRË” (2007)

Ndër çështjet e diskutueshme mund të veçohen: Mbreti Hamlet vdiq nga kafshimi i gjarprit, nga helmi në vesh, apo nga kumti që i përcolli Klaudi?

Për cilat nga këto faje rëndohet Gertruda: prishja e zisë, tradhëtia bashkëshortore, apo pjesëmarrja në krim?

Ofelia e humbi virgjërinë me Hamletin apo me tjetërkënd?

Studimi përmban sfida që vetëm Kadare ka mprehtësinë t’i zbulojë dhe guximin t’i artikulojë:

E para, tërbimi vrastar i Hamletit mund të ketë lidhje me xhaxhain që mund t’i kishte hyrë në pjesë duke abuzuar me Ofelinë.

E dyta, Poloni, mund të ketë qenë dashnor i Gertrudës, atëherë Hamleti mund të ishte djali i tij dhe Ofelia rrjedhimisht duhej të ishte e motra dhe jo e dashura.

E treta, nxjerrja e një përfundimi befasues për Edipin – nuk e ka vrarë ai të atin, nuk ka fjetur ai me nënën, por ka bërë një krim të tretë duke u kthyer në tiran.

E katërta, Hektori nuk ia mbathi nga frika prej Akilit; tri rrotullimet rreth mureve të Trojës kanë qenë haluçinacione dhe nderimi që i bënë trojanët ishte i përligjur.

Duke qenë perandor i letrave, Kadare nuk la copë të globit pa këqyrur; duke qenë shqiptar, nuk la mundësi pa shfytëzuar që ngjarjen e botës t’i shpjegojë me një nga thesaret shqiptare – kanunin. Në këtë rrafsh me mjaft interes janë krahasimet Edip – Orest – Hamlet.

Një kthinë më vete përbën pranëvënia e jetës vetjake të Shekspirit me atë të Pjetër Budit. Është vërtet e çuditshme sa pak të dhëna ka për vetë Shekspirin, sa kontradiktore dhe pa interes janë ato që ekzistojnë, deri te pyetja tronditëse: mos ai është maska e dikujt tjetër? Si ka mundësi që për bashkëkohësin e tij nga një vend i vogël si Shqipëria ka më shumë gjurma nga jeta vetjake?

Te romani “Kronike në gur” (1971) leximi i tragjedisë “Makbeth” e bën rrëfyesin që ta rimarrë disa herë motivin e vrasjes së mysafirit. Duke kujtuar adoleshencën e vet të hershme, ai tregon për kopjimin me dorë të “Makbethit”. E si të mos e adhurosh Kadarenë për guximin që tregoi duke shkundur nga pluhuri i viteve për t’i ekspozuar sërish monumentet madhështore të së shkuarës, siç bëri me tragjedinë “Makbeth”? Ca analizave brilante me përndritje të re që mund t’i bëjnë vetëm mendjet e mëdha. Synopsis për këtë tragjedi në kolanën e Veprave është rishkruar duke u dyfishuar në sasi dhe duke u pasuruar me detaje të reja që ilustrojnë luftën për pushtet duke na e çuar mendjen për kullotë te Enveri dhe Mehmeti: xanxat për pushtet, sëmundja e dyshimit që prek sovranët, ndikimi që ka numri dy në bazë, lëkundja që shkaktohet nga një ftesë e papritur, përpjekja për ta mbuluar të vërtetën dhe për të paraqitur një tjetër në vend të saj. Ajo që mbetet e pandryshuar është dashamirësia e Kadaresë ndaj ledit Makbeth dhe përpjekja për t’ia larguar nga duart njollat e gjakut. Mos është kjo qasje edhe për Nexhmijen?

Gjithçka te Kadaraeja është dëshmi e një talent të lindur që e bën yll shkëlqimtar në yllësinë e kolosëve të letërsisë botërore.

VOTA E VJEDHUR E KTHYER NË ART…

June 23, 2025 by s p

Alfons Grishaj*/

*Analiza politike vijon nga numri i kaluar…

Gjatë gjithë këtyre ngjarjeve, kryeministri i anatemuar i sotëm nuk ishte në Shqipëri, por në Francë. Në fillimet e demokracisë, Rama ishte me PD për një ndryshim thelbësor, biles në anën ekstreme. Askush nuk e dëgjoi zërin e tij, dhe ai i zhgënjyer iku si shumë të tjerë. Udhëheqësi, Fatos Nano (që shpiku piramidat), e solli Ramën në Shqipëri. Më vonë ai do shprehej: “Ramën e mora me thonj të paprerë nga bordurat e Parisit, tek shiste ikona të vjellura”. Për mendimin tim, ky fjalor është tipik komunist,ironi e vonuar që nuk vlen as për fëmijët e kopshtit e jo më për një burrë me mend si, Nano. Rama kish bërë “qejf” me emigrimin, prandaj erdhi i shtruar dhe heshte kur shokët e tij mundoheshin t’a vinin në lojë…Ai kish një mendim tjetër…larg lojrave të fjalës dhe romuzeve të kalamajve të PS-së. Sapo iu dhe rasti, riformatoi strategjinë e lënë përgjysmë të votës, duke e sofistikuar dhe kthyer në art.

I mbushur me mllef nuk i fshehu dot emocionet e thyera nga vuajtjet në emigrim, që përtej kornizave diplomatike kish shpërthyer: “Unë jam këtu për të marrë hak!” Dhe diku tjetër, ai vazhdon: “Kini kujdes prej patronazhistëve se nuk janë si unë…(dmth-paqësor). Këto thënie nuk i përkasin më një intelektuali, por një harrakati çoroditës.

Rama i viteve 90-91, djaloshi inteligjent e liridashës, porsa hypi në pushtet nuk mbeti më ëndërrimtari i përmbysjes rregjimit komunist, por një sozi i sëmurë…shumë i sëmurë…bash si, Kaligula. Mjerisht, shembuj tillë të krijojnë bindjen se, çdo ëndërrues i dyshimtë çjerr fasadën e vet dhe herët a vonë kthehet në oblivion. Ecje-jaket e zgjedhjeve u bënë një pezishkë, që me kohën krijuan një rrjet çeliku të pa penetrueshëm nga klani i babëzitjes dhe “hakmarrjes”, duke thyer rekord verbërie pushteti.

Me votimet e 11 Majit 2025, PS – bëri të njëjtin gabim fatal që bëri PD në vitin 1996. Këtu e kuptoj shumë mirë Sali Berishën, që nga eksperienca shprehet: “Më mirë që nuk fituam.” Rama në këtë rast u tregua i vogël dhe tejet i babëzitur. Mandati tij i katërt, ngjante me mandatin e pestë të Daniel Orteges, i cili pat përdorur të gjitha format për të qëndruar në pushtet,duke ekzekutuar përfundimisht demokracinë në Nikaragua. Dhe pse Ramës i mjaftonin votat që kish pasur më parë, biles edhe me ndonjë mungesë do i bënte mirë për të krijuar një bindje të zbutur: “votat qenë më të lira se katërvjeçarin e kaluar”. Por, babëzitja nuk e çliron dot kurthin e ndërgjegjes korruptuar, përkundrazi!

Ai u mundua t’a kalonte këtë farsë me sportivitet, por qe e pamundur prej zullumit të përsëritur!

Pjesa teatrale e gjunjëzimit para Melonit, nuk i piu ujë. Ajo me një buzëqeshje të ftohtë diplomatiko-ironike, e uroi: “Urime për fitoren e paparashikuar!”. Ai uli kokën, duke pohuar në heshtje që efekti i ketaminës kish mbaruar. Çdo diplomat i huaj nuk e ha dhe nuk e koncepton dot një fitore në një rrugëtim kur gjysma e qeverisë është futur në burg për plaçkitje…, dhe bash ajo parti të fitojë përsëri?! Këtu ose kemi të bëjmë me një popull primitiv, ose me një klan tepër të rrezikshëm që për qëllime personale mundohet t’a kthejë shqiptarin në troglodit dhe Shqipërinë në shpellën e tij. Farsa elektorale në Shqipëri, ka kaluar çdo kufi, që për mendimin tim, duhet të ndalet në një formë apo me një tjetër. Kur humb vota, ka humbur liria dhe kur humb liria, njeriu nuk ka çfarë humbet tjetër, përveç jetës. Vjedhja e votës është një skllavëri klasike, të cilën e përdorin vetëm diktatorët që krijojnë pushtet absolut.

INSTALIMI PATRONAZHIMIT QEVERITAR PËRBËN NJË RREZIK SERIOZ PËR DEMOKRACINË NË SHQIPËRI

Ky organizëm brenda partisë të kujton, Sturmabteilung – NSDAP SA e Hitlerit. Kupola pajis anëtarët e partisë me nga një dosje të detajuar për të manipuluar (peshkuar) me para, presion apo vende pune, të cilët shpërblehen në bazë të manipulimit të numrit të votuesve. Praktikë e psonisur dhe më 11 Maj, ndaj votës diasporës. Çdo i punësuar i PS-së në Shqipëri, që të qëndronte në punë duhej të siguronte nga diaspora 4 deri në 10 vota. Pra, në këtë rast nuk flitet më për partizanë, por artizanë deformimi moral-shpirtëror të lirisë dhe shëmtimin e njeriut!

Pas zgjedhjeve, Ambasada amerikane falemnderoi popullin shqiptar dhe jo qeverinë. Disa “përkthyes diplomat” paraqitën definicionin e ndërrimit të gjuhës së diplomacisë, kur mesazhi s’ka të bëjë aspak me gjuhën diplomatike, sepse diplomacia dhe shteti nuk janë populli, por liderët që zgjidhen me, apo pa votën e lirë. Diplomacia ka një gjuhë: “Gjuha instituticionale”, ndërsa gjuhët tjera janë: “ngushëlluese”, si në rastin në fjalë.

Mesazhi i Ambasadës Amerikane, ishte i drejpërdrejtë për shqiptarët: “Fatin tuaj e keni vetë në dorë, si me logjikë të fortë, qoftë dhe me logjikë të dobët. Ne jemi me zgjidhjen tuaj.” Ambasada amerikane mund të ketë pasur parasysh dhe thënien e Abraham Lincoln: “Zgjedhjet i përkasin popullit”, por cilit popull? Apo popullit të tradhëtuar dhe plaçkitur nga qeveritë e njëpasnjëshme ?! Prandaj diplomacia let natyrshëm me kornizën e kuotave të politikanëve që kanë bërë histori. Për mendimin tim, sikur Ambasada Amerikane, të dilte me një prononcim negativ për zgjedhjet…,të nesërmen sheshet do mbusheshin me pankarta për rrëzimin e qeverisë. Diplomacia, si art paqësor negociues midis shteteve nuk mund t’a pranojë kurrësesi kthimin në pikën zero të problemeve të njohura që ka kaluar vendi ynë.

Prandaj gjuha e Ambasadës Amerikane ka qenë shumë e qartë duke e situr prononcimin që të mos ketë keqkuptime në udhëkryqin e pasionit vetiak. Ndërsa OSBE dhe ODIHR dolën me një raport: “Klima e zgjedhjeve ishte e vështirë”, “Raste të intimidimit të kandidatëve”, “Fushata u fokusua me sulme armiqësore”, “U falën 150 milionë euro-gjoba 2 ditë para zgjedhjeve”, “Fushata nuk u monitorua online”, “U minua pluralizmi i burimeve mediatike”, “U kërcënua administrata publike”, “PS përdori administratën” etj…Siç shihet, kjo është pjesa e aisbergut diplomatik të kostatuar pa u zhytur në Mariana Trench. Nuk e di si ndihet Rama dhe inteligjenca e PS-së, por unë si qytetar i botës lirë, ndihem shumë keq. Pas kësaj, kush mendon që zgjedhjet kanë qenë të lira, u ngrohtë nga liria e Luciferrit në pafundësi…

*Analiza politike vijon në numrin e ardhshëm…

Shkollimi i femrës shqiptare në vitet 1913–1939: përpjekje, pengesa dhe arritje

June 23, 2025 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Figurat kryesore të Rilindjes Shqiptare në dekadat e fundit të shekullit XIX shprehën në shkrimet e tyre besimin në domosdoshmërinë e emancipimit të femrës shqiptare përmes arsimit. Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, një numër i vogël grash që kishin marrë arsim jashtë vendit, si në Lindje ashtu edhe në Perëndim, filluan procesin e shndërrimit të këtyre aspiratave në realitet. Pavarësia u pa nga femrat e shkolluara, si motrat Qiriazi etj., si një mundësi për gratë e arsimuara që të kontribuonin në çështjen e arsimit (Musaj, Nicholson, 2011: 181). Shkollimi i femrës shqiptare pas vitit 1912 nisi në kushte shumë të vështira, si pasojë e prapambetjes arsimore të trashëguar nga sundimi osman. Në atë periudhë, në vend funksiononin rreth 250 shkolla të huaja, ku femrat ishin thuajse të privuara nga arsimi. Qeveria e Vlorës, pavarësisht nga rrethanat e vështira, synoi krijimin e një sistemi arsimor kombëtar, laik dhe demokratik. Një ndër prioritetet kryesore ishte përfshirja e vajzave në shkollim. Për këtë qëllim, u parashikua hapja e shkollave shtetërore për femra dhe hartimi i programeve mësimore të përshtatura për to. Këto përpjekje shënuan fillimin e emancipimit të femrës shqiptare përmes arsimit.

Një arritje tjetër e madhe për qeverinë ishte hapja e shkollave për vajza. Në përgjithësi, shumica e femrave ishin analfabete. Në fakt, edhe meshkujt ndodheshin në të njëjtën situatë, por ata kishin privilegjin të përfshiheshin më shumë në jetën shoqërore, gjë që nuk vlente për gratë. Hapja e shkollës për vajza vetëm në Korçë nuk mjaftonte për të arsimuar gratë në mbarë vendin. Ashtu si në të gjitha vendet me shumicë myslimane, edhe në Shqipëri gratë jo vetëm që nuk përfshiheshin në aktivitetet shoqërore, por për to ishte pothuajse e pamundur të merrnin arsim. Hapja e shkollave për vajza, ndonëse më e pranueshme për pjesëtarët e dy besimeve të tjera (katolikë dhe ortodoksë), hasi në disa kushte edhe prej tyre. Klerikët katolikë pranuan të arsimonin gratë, por ishin kundër shkollave të përziera (vajza dhe djem së bashku) (Mehmeti, 2023: 71).

Sipas të dhënave arkivore, shkolla e parë fillore femërore shtetërore në Shqipëri u hap në vitin shkollor 1913–1914 në qytetin e Lushnjës, duke shënuar një hap të rëndësishëm drejt përfshirjes së vajzave në procesin arsimor. Kjo shkollë filloi me një kapacitet prej 30 nxënëse dhe përfaqësonte një përpjekje konkrete të qeverisë së kohës për të zbatuar politikën arsimore në kushte të vështira politike, ekonomike dhe shoqërore. Në të njëjtin vit, në qytetin e Korçës u riçel shkolla e njohur e vashave “Qiriazi”, e themeluar më parë nga motrat Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi. Kjo shkollë, me orientim kombëtar dhe kulturor perëndimor, kishte si qëllim edukimin e vajzave shqiptare në frymën e patriotizmit, dijes dhe qytetarisë. Megjithatë, ajo u përball menjëherë me presione të forta nga qarqet shoviniste greke, të cilat kundërshtonin si shkollimin e femrës shqiptare, ashtu edhe përdorimin e gjuhës shqipe në arsim.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, autoritetet austro-hungareze shpallën arsimin fillor të detyrueshëm për fëmijët e moshës 7–12 vjeç në fshatra dhe 7–15 vjeç në qytete (Dabërdaku, 2012: 199) dhe shkollat e qyteteve frekuentoheshin nga të dy sekset, por me paralele të ndara: veçmas për djem dhe veçmas për vajza. Në shkollat e fshatrave mbizotëronin nxënësit meshkuj, por kishte edhe vajza. Negativisht kishte ndikuar mungesa e elementit femër si mësuese (Historia e Arsimit, 2002: 359). Një kontribut të veçantë dhanë mësueset, të cilat inkurajuan shkollimin e vajzave. Gjatë kësaj periudhe, Vjena ofroi bursa studimi në Austri, duke mbështetur arsimin e mesëm dhe të lartë për djem dhe vajza. Në vitin 1916, vazhdonin studimet në Vjenë Justina Ljarja, Gargjiola Maza, Angjelina Leka dhe Ilda Çurçija, si përpjekje për krijimin e modelit të femrave të emancipuara shqiptare.

Gjatë pushtimeve austro-hungareze, franceze dhe italiane, u hapën në vend disa shkolla femërore. Në vitin shkollor 1917-1918 u riçel shkolla e vashave në Korçë dhe u hap një shkollë femërore në Pogradec. Po atë vit, shkolla fillore për vajza u hap edhe në Tiranë, Durrës dhe Përmet. Në vitin 1919-1920 u hap shkolla femërore në Gjirokastër, ndërsa në Shkodër u hap shkolla fillore femërore në lagjen “Serreq”. Të dhënat tregojnë se një shkollë fillore femërore ishte hapur edhe në qytetin e Krujës. Këto arritje të viteve 1912–1920 shërbyen si bazë e rëndësishme për zhvillimin më të gjerë të arsimit femëror në Shqipëri.

Arsimi femëror mori vëmendje edhe në Parlamentin shqiptar të viteve 1921-1924, ku u kërkua hapja e shkollave fillore dhe e një shkolle normale femërore në shkallë vendi. Si rezultat, në vitin 1922 u hap instituti femëror privat “Qiriazi” në Kamëz të Tiranës nga motrat Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi, dy prej figurave më të shquara të lëvizjes arsimore dhe kombëtare shqiptare.

Ky institut ishte një vazhdimësi e përpjekjeve të tyre që kishin nisur që në fundin e shekullit XIX për të përhapur arsimin në gjuhën shqipe për vajzat. Instituti u ngrit në Tiranë dhe shpejt u kthye në një vatër moderne arsimimi, ku përveç mësimdhënies bazë, i jepej rëndësi edhe edukimit moral, kulturor dhe atdhetar të vajzave. Mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe dhe me programe që synonin përgatitjen e grave si mësuese, edukatore dhe qytetare aktive. Përkundër paragjykimeve të kohës, Instituti “Qiriazi” arriti të fitojë respekt dhe mirënjohje të gjerë brenda dhe jashtë vendit (Kume, 2024: 36).

Dega femërore në Shkollën Shqiptaro-Amerikane të Kavajës u hap më 20 shtator 1926. Dega për vajza përgatiste mësuese, si dhe amvisa të shkolluara që do të përshtateshin me një shoqëri në modernizim e sipër. Deri në vitin 1933, dega femërore funksionoi si institucion i specializuar pedagogjik pesëvjeçar, me programe amerikane të miratuara nga Ministria e Arsimit, kurse prej vitit 1934 deri në vitin 1937 zbriti në shkollë dyvjeçare, që përgatiste punonjëse për ekonomi shtëpiake dhe ekonomi bujqësore. Megjithatë, edhe ato nxënëse që mbaruan programin dyvjeçar, falë formimit të shëndoshë që morën në shkollë, dolën mësuese të afta (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Gjatë viteve 1921-1927 u shënua një rritje e ndjeshme e përfshirjes së vajzave në arsimin fillor dhe të mesëm në Shqipëri. Fillimisht, përqindja e nxënëseve ishte ende e ulët, por me kalimin e viteve numri i tyre u rrit në mënyrë të qëndrueshme. Në mesin e viteve 1920 funksiononin dhjetëra shkolla fillore për vajza dhe ishin hapur edhe institucionet e para të arsimit të mesëm dhe profesional për to. Në Tiranë u hap shkolla e infermierëve, ndërsa në Kavajë u hap dega femërore e Shkollës Bujqësore Amerikane. Ky zhvillim tregoi një ndryshim pozitiv në qëndrimin shoqëror ndaj shkollimit të femrës.

Rezultate më të mira u arritën në Shqipërinë e Jugut, ndërsa më pak në Shqipërinë e Mesme, për shkak të fanatizmit dhe prapambetjes sociale, ku zakonet si mbyllja e vajzave në shtëpi në moshë të re pengonin vazhdimësinë e shkollimit. Kurse në Shqipërinë e Veriut mungesa e shkollave femërore ishte e theksuar, përveç qytetit të Shkodrës. Për herë të parë, e drejta për arsim u përfshi si e drejtë themelore në Statutin Themeltar të Mbretërisë Shqiptare në vitin 1928. Ligji organik i arsimit i vitit 1928 synoi të krijonte një sistem ku shkolla fillore të ishte masive, e detyrueshme dhe falas. Ky ligj parashikoi për herë të parë arsimin si të drejtë-detyrë për qytetarët shqiptarë, si meshkuj ashtu edhe femra (Miço, 2019: 10-13).

Në opinionin shoqëror të viteve njëzet ishte e vështirë që vajzat të dërgoheshin në shkolla së bashku me djemtë, ndaj arsimi i ndarë për meshkuj dhe femra ishte shumë i përhapur (Nathanaili, 2016: 60). Shkollimi i përzier djem–vajza nuk kishte traditë në Shqipëri dhe për herë të parë filloi me reformën Ivanaj të vitit 1933 në arsimin fillor (Koliqi, 2002: 366). Sipas nenit 68 të Dekret-ligjit Organik të Arsimit: “Shkollat fillore janë të veçanta për djem e të veçanta për vajza. Por, ku do të kërkohet nevoja, mund të jenë edhe të përziera. Drejtimi i shkollave të përziera dhe i shkollave mashkullore i ngarkohet një mësuesi; ai i shkollave femërore, mundësisht një mësuese” (Dekretligji Organik i Arsimit, 1937: 29). Ky organizim pasqyronte traditat dhe vështirësitë shoqërore të kohës në lidhje me arsimimin e femrave.

Ligji i detyrimit shkollor vepronte njësoj për nxënësit meshkuj dhe femra (Dekretligji Organik i Arsimit, 1937: 16), por shkollat fillore për vajza hapeshin vetëm po të sigurohej mësuese femër (Beqja, 1963: 88). Në vitin shkollor 1933–1934, në prefekturën e Dibrës, në shkollat e përziera vazhdonin shkollën 106 nxënëse. Në Krujë, në vitin shkollor 1932–1933, vazhduan mësimet 108 vajza (AQSH, F.435, viti 1938, D.232, f.240). Në prefekturën e Shkodrës, shkollat e përziera u zhvilluan jo vetëm në nënprefekturën e Qendrës, por edhe në nënprefekturat Malësi e Madhe, Lezhë dhe Pukë, ndërsa në Dukagjin dhe Mirditë nuk pati asnjë shkollë të tillë. Në nënprefekturën e Lezhës, në vitin 1927 kishte dy shkolla të përziera: e Nënshtatit që e mbanin motrat Stigmatine, ku në klasën e parë vazhdonin mësimet 32 djem dhe 30 vajza, dhe në klasën e dytë 8 djem dhe 8 vajza. Jepte mësim motra Amalia me dy murgesha të tjera. Shkolla e përzier e Lezhës kishte në klasën e parë 16 djem dhe 3 vajza, dhe në klasën e dytë 6 djem dhe 1 vajzë. Rendi i tretë kishte vetëm 5 djem. Shkolla e përzier e Kallmetit kishte 45 djem dhe vajza bashkë: 18 në klasën e parë, 7 në klasën e dytë, 10 në klasën e tretë, përveç 21 djemve dhe vajzave që ndiqnin azilin. Në shkollën e Pukës, në vitin shkollor 1931–1932 ishin regjistruar 54 nxënës meshkuj dhe 4 femra, dhe vazhdonin rregullisht mësimet 53 nxënës meshkuj dhe 3 femra (AQSH, F.295, viti 1931, D.29, f.127).

Gjendja në krahinat e Lumës mbeti shumë e vështirë, me mungesë shkollash dhe mësuese, që pengonte arsimin femëror për mbi 200 vajza. Autoritetet lokale kërkuan Ministrisë së Arsimit hapjen e shkollave fillore femërore në Bicaj, Topojan dhe Krumë për të rritur përfshirjen e vajzave në arsim. Megjithatë, deri në vitin 1939 në ato zona nuk u hap asnjë shkollë femërore. Duke parë gjendjen, Ministria e Arsimit dha 20 bursa për vajzat e Lumës për të studiuar për mësuese në Institutin Femëror të Tiranës. Këto të dhëna reflektojnë sfidat e vazhdueshme sociale dhe organizative për arsimimin e femrave në zonat më pak të zhvilluara.

Arsimi femëror në nënprefekturën e Lumës u zhvillua në disa fshatra në shkollat e përziera. Edhe internati “Kosova” u kthye në shkollë të përzier me vajza dhe djem. Në Mat, internati “Mati” kishte 174 nxënës, prej të cilëve 18 ishin vajza, dhe shkollimin e tyre e mbështeste mësuesja Kristina Zaka. Në të katër shkollat femërore të prefekturës së Dibrës, në Peshkopi, Homesh, Trebisht dhe Zerqan vazhdonin mësimet 169 vajza (Musaj, 2001: 54-55).

Në zbatim të reformës arsimore të vitit 1932–1933, u shënua një rritje e ndjeshme e pjesëmarrjes së vajzave në arsimin fillor dhe të mesëm në Shqipëri. Në qytetet kryesore, si Tirana dhe Elbasani, u hapën shkolla fillore femërore, si dhe u shtuan edhe 40 shkolla të përziera në të gjithë vendin. Në vitin shkollor 1934–1935, numri i vajzave në shkollat fillore arriti në 14.944, një rritje e madhe krahasuar me vetëm 5.082 vajza në vitin 1926-1927. Në vitin 1933, me ligjin për reformën arsimore dhe shtetëzimin e shkollave, u mbyllën disa institucione private femërore, si institutet “Qiriazi”, “Stigmatine” dhe “Naim Frashëri”, si dhe normaleja shtetërore në Korçë. Nxënëset e shkollave të mbyllura vazhduan studimet në shkolla qytetëse dhe në degën femërore pranë gjimnazit të Shkodrës. Në të njëjtin vit, u hap në Tiranë Instituti Femëror “Nana Mbretneshë”, me programe normale dhe gjimnaziale tetëvjeçare, ku u përqendruan forcat më të kualifikuara dhe u emëruan mësuese edhe nga vende perëndimore. Ky institucion pati një ndikim të rëndësishëm në përmirësimin e cilësisë së arsimit femëror, por gjithashtu kufizoi numrin e vajzave që mund të vazhdonin studimet, për shkak të mundësive ekonomike të kufizuara dhe distancës gjeografike.

Përveç këtij instituti, rol të rëndësishëm në arsimin e mesëm të vajzave luajtën edhe licetë dhe gjimnazet e përziera. Në qytete të ndryshme, si Korça, Gjirokastra, Shkodra dhe Elbasani, u vu re një rritje e ndjeshme e numrit të vajzave në shkollat e mesme gjatë viteve 1933-1934, rritje e cila vijoi në vitet pasuese (Kume, 2024: 36). Shteti i kushtoi vëmendje të veçantë shkollimit të femrave jashtë vendit. Në vitin 1923, në Vjenë, vazhdonin arsimin e mesëm katër vajza nga Shqipëria. Në konviktin e Barit, ku trajtoheshin 60 studente të huaja me bursë të plotë dhe 72 të tjera me gjysmë bursë, kishin përfituar edhe 48 shqiptare, krahas 2 malazezeve, 2 turkeve, 1 egjiptianje etj. Investimi në arsimin e femrave jashtë vendit synonte ngritjen e nivelit të edukimit dhe aftësive të tyre për t’u kthyer dhe kontribuar në zhvillimin e vendit.

Edhe brenda vendit, numri i bursisteve femra u rrit gradualisht nga viti në vit. Kjo tregon një përpjekje për të balancuar mundësitë arsimore mes gjinive dhe për të përgatitur më shumë profesioniste femra, duke reflektuar një ndryshim pozitiv në trajtimin e arsimit të femrës në periudhën e parë të shekullit XX në Shqipëri. Në përgjithësi, arsimi i femrës në këtë periudhë mbeti më shumë përjashtim sesa rregull, por ai hodhi themelet për emancipimin e mëvonshëm të gruas shqiptare.

Shqiptarët e Maqedonisë së Veriut nga “Fronti Europian në Frontin Kombëtar”. Çfarë mund të fshihet pas këtijë slogani?

June 23, 2025 by s p

Bekim Adili/

Eksponentë nga BDI artikuluan sloganin për zgjedhjet lokale tetor 2025, nga “Fronti Europian në Frontin Kombëtar”. Emërtim i cili pritet të shifet nëse do jetë thjesht një lojë fjalësh politike apo një mesazh i koduar që do zbërthehet në një program apo platform politike.

Por, çfar mund të fshihet pas këtijë slogani!?

Kjo nisëm mund të shihet si një fillim etape e re nga shqiptarët, jo më vetëm e aspektit integrues, por dhe si një lëvizje vetëvendosëse brenda shtetit !? Ku duke përmendur nocionin “komb” në një slogan politik krijohet hapësirë interpretimi i kërkesave për autonomi politike, federalizim apo kantonizim funksional. Slogan i cili gjithashtu mund të jetë një formë presioni i artikuluar politikisht ndaj partnerëve maqedonas !? Një kod politik nga BDI, e cila duke ndjer peshën e fajit për mos definimin kushtetues për çështjen e legjitimitetit etnik, të përfaqësimit adekuat, të përdorimit të gjuhës, të ndarjes së buxhetit në mënyrë proporcionale apo dhe të decentralizimit të pushtetit lokal. Përmes sloganit nga Fronti Europian në Front Kombëtar, mund të artikulojë kërkesa për rregullimin e mekanizmit mbrojtës ligjor për respektimin e marrëveshjeve nga e kaluara deri tek shtrimi i kushteve të reja për bashkëjetesë. Apo do të jetë një vokabular politik për tërheqen e vëmendjes tek problemet e karakterit etnik, që këto zgjedhje lokale ti paraqesin si një formë referendumi me kërkesa për autonomi lokale !?

Kështu, pyetjet që dalin nga zbërthimi analitik i këtijë slogani, janë nëse kjo moto është një përgatitje për të hyrë në një fazë të re të betejave historike apo një kartë që hapet në një moment kritik të mosmarrëveshjeve politike ndëretnike. Nacionalizma të ushqyera nga VMRO si rrjedhojë e dinamikave të ngjarjeve globale që zhvillohen në drejtim të krijimit të një rendi të ri botëror, të cilat padyshim kanë tendencë për të trazuar edhe rajonin tonë. Ku, në shikim të parë, tingëllon si një kombinim i qëllimeve euro-integruese me motivet kombëtare. Por, cili do qoftë objektivi koha dhe veprimet e mëtejshme do sqarojnë gjithçka. Sikurse konstatojm se edhe pas dy dekadash nga Marrëveshja e Ohrit, shqiptarët janë ende larg përfaqësimit të barabartë në shtet. Ku edhe pse shqiptarët janë shumicë në mbi 15 komuna, kompetencat në pushtetin lokal janë tejmase të kufizuara, e ndërsa qeverisja qëndrore dominohet nga maqedonasit. Kështuqë, parë në këtë kontekst, kërkesa për autonomi politiko-territoriale nga shqiptarët mund të paraqitet jo si kërcënim për shtetin, por si formë e avancuar e vetëqeverisjes demokratike. Që do të thotë, se autonomia nuk nënkupton ndarje nga shteti, por një llojë kantonizimi funksional, siç e njohin shumë shtete evropiane me diversitet etnik. Një model i tillë mund të ngjasojë me Bosnjë-Hercegovinën, Zvicrën, Belgjikën apo Spanjën, ku njësitë etnike kanë pushtet të decentralizuar dhe kompetenca të zgjeruara.

Pra, nëse ky slogan përkthehet në një projekt politik ku për argument ndaj faktorit vendas dhe atij të jashtëm, faktori politik shqiptar, në tavolinë mund të vendosi si krahasim edhe projektin e “Asosacionit”, që sërbët kërkojnë të kenë një autonomi me 3 % të popullatës sa jetojnë në Kosovë. Që nënkupton se shqiptarët në Maqedoninë e Veriut, me mbi 30% të popullatës së përgjithëshme, natyrshëm duhet të kërkojnë që komunat të mos jenë më thjesht njësi administrative të dobëta, por njësi vendimmarrëse me kompetenca të zgjeruara. Por, nëse ky slogan është vetëm një retorikë zgjedhore, ai do të harrohet shpejt. E kundërta do të thotë se po hyjmë në një etapë të re të zhvillimeve historike. Sidoqoft, këtë slogan disa do ta quajnë një reagim taktik. Të tjerë, një manifest për vetëvendosje të brendshme. Por e vërteta e madhe është, se ky slogan reflekton një lodhje të akumuluar te qytetarët shqiptar nga politikat e kompromisit të njëanshëm. Andaj nëse do shfaqet synimi për të arritur objektivin e një fillim kontrate të re shqiptaro-maqedonase, mbi baza të qarta, të barabarta dhe të pakthyeshme është një kërkesë reale e kohës. Platformë politike e cila nëse nuk ndodhë aktualisht, do ju mbartet pa të drejtë si një barrë për ta finalizuar gjeneratat pasuese, me shpresë se nesër Shqipëria si anëtare e BE-së, do mund të ndihmojë aspiratat e shqiptarëve këtu duke bllokuar euro-integrimin e vendit. Ku si kusht Maqedonia e Veriut do duhet të respektojë minimalishtë Kartën Europiane të Autonomisë Lokale. Një dokument juridik ndërkombëtar i miratuar nga Këshilli i Evropës, që ka për qëllim të garantojë dhe të forcojë autonominë lokale si një nga themelet e demokracisë në Evropë!

Martin Camaj: “Unë jam i jueji e ju jeni të mijt…”

June 23, 2025 by s p

Prof. Dr. Ymer Çiraku*/

Receptimi i veprës së Camajt, për arsyet tashmë të njohura, është i vonshëm – krahasuar me kohën e shkrimit të saj. Për disa dekada vitesh, ajo mbeti një vepër e ndaluar dhe ishte e ndaluar jo për shkaqe letrare. Njohja e lexuesit me të, u realizua kryesisht pas viteve `90-të. Dhe ishte një njohje, që vinte me “goditje”, sidomos poezia e tij, e cila, shfaqej si një ligjërim i munguar, por tashmë edhe si vlerë e shtuar për letërsinë shqipe. Pra, vjen si një teksturë poetike moderne, me shkallë të lartë abstraksioni, ku lexuesi implikohet (i bëhet ftesë) që të jetë njëherazi edhe interpretues i brendshëm/aktiv i saj e për pasojë, ai merr kështu autoritetin e një lloj “bashkëkrijuesi” të atyre teksteve poetike. Sigurisht, këto janë cilësi të poezisë me estetikë mirëfilli moderniste.

Kësaj duhet t`i shtojmë edhe përcaktimin e bërë nga vet Camaj për këtë model krijimtarie, si poezi jo e “mikrofonit”, pra, jo e angazhimeve imediate, por e vetmjaftueshme brenda funksionit të kanoneve të pastra estetike.

Pa praninë e ndikimit të “pushtetit” autorial (kujtojmë se Camaj ndahet nga jeta më 1992), vepra e këtij shkrimtari arrin pa vonesë që ta gjejë veten denjësisht në kornizat reale të historisë së letërsisë shqipe. Madje vet një nga të shquarit e kësaj letërsie, Ismail Kadare, e konsideron atë tashmë të përfshirë në rrethin e ngushtë të poetëve të shquar, që hyri nga porta e madhe në panteonin e letërsisë shqipe. I.K. shkruan se: “Në ngrehinën e përkorë të letrave shqipe, atje ku është duke zënë vendin e vet Martin Camaj, ashtu si në çdo panteon, hyhet vetëm prej një porte, asaj të madhes. E ajo portë, siç e tregon emri, nuk njeh veçse arsyet e mëdha. Siç është thënë dikur, De Rada i paharrueshëm, në një përshkrim të natës së pashkëve, ka rrëfyer për engjëjt që e bëjnë veç gostinë e tyre. Në tryezën e epërme, ku kanë zënë vend krenajat e letërsisë, nuk ngjiten zhurmat e vogla e as afrohen profilet e rëndomta. Atje ka përherë mirëkuptim e harmoni, ndaj e kremtja vazhdon përherë dhe ndriçimi i shandanëve nuk sos”.

Shkrimet e shumta kritike, studimet monografike e tezat doktorale mbi këtë krijimtari, referimet në konferenca shkencore, e kanë kapërcyer atë kohë pezull, kur ky autor ishte i përjashtuar nga komunikimi me lexuesit e vet. Kujtojmë se bibliografia e shkrimeve mbi veprën e tij, arrin në mbi 100 zëra, ku hyjnë shkrime e analiza kritike, studime monografike, të formatit këto akademik apo shkollor. Ai tashmë është nga autorët kryesorë të programeve e teksteve mësimore, qofshin të nivelit parauniversitar, apo universitar. Vrehet se janë jo të pakët studentët, që e kanë M. Camajn ndër autorët e preferuar për ta bërë objekt temash të studimeve të tyre diplomike.

Pra, brenda afër 3-4 dekada vitesh, nga autor i ndaluar, apo i panjohur, Camaj bëhet gradualisht ndër personalitetet më të spikatur të letërsisë shqipe. Kjo sigurisht, që dëshmon cilësitë e një arti konsistent në vlerat e veta.

Kujtojmë disa shkrime të Ernest Koliqit, i cili, e vlerëson aq lart, kur shprehet se Camaj do të mbetet nga ata krijues, që e nisi parabolën e vet krijuese atje ku të tjerët “dëshirojnë me e sosë”. Sipas Arshi Pipës, vepra “Dranja”, për nga poetika e universalitetit që mbart, mund të krahasohet me “Këngë të Milosaos”. Në trajektoren e ecjes/rrugëtimit të personazhit të kësaj poeme, identifikohet mbartja e qenësisë identitare. Por këtu kryqëzohen në sens polifonik – edhe mjaft kumte domethëniesh të tjera. Gjarpri mbi zhguall të breshkës, projekton harmoninë mes qiellit e tokës, por edhe shenjën e erosit universal, që garanton pjellorinë dhe vazhdimësinë e jetës. Vet modeli i personazhit breshkë, një kafshë e ndërmjetme dhe atavike (nga aspekti zoologjik), është domethënie e tërë atyre të pakryerave dot në rrugën e fateve historike të etnosit.

Përmes pranisë së dendur të parabolave, poeti përcjell te lexuesi gjendje mjaft shprehëse. P.sh. në një poezi (“Mospërfillje”), qëllimshëm mjegullohen sekuencat kohore e logjike formale, për të dëshmuar moskryerjen dot të misionit, si dhe “mundimin sizifian” të njeriut, i projektuar/konceptuar si dështim prej destinit fatal.

Pra, poeti i largohet kohës reale sociale, madje edhe “homo sapiensit”, duke e transferuar përsiatjen në botën e shpendëve (Sqepi i qokthit plasi në gur e vajti dëm ai tingull) dhe prej këtej, gjen rastin për të rrëfyer katastrofën me përmasa kozmike – kur rrëzohen edhe krijesat e lartësive.

Pra, kur bëhen plojë elitat, nëpër ato muzgje do të thotë sociale, ku “edhe dëbora nuk zbardh…” Këtë larghedhje parabolike, e ndjek edhe te poezia tjetër, kur kujtohen ato ngjarje katastrofike, që vijnë prej dhunës së tiranive:

“Libri i besimit të shpendve thotë:

çdo zog shtrin krahët e vdes mbi bar,

ndëshkim pse preku kufijtë e ndaluem

mes qiellit e dheut.

Nji zog lëngon për vdekje mbi bar

gjethet ndër lisa janë zogj e shokë

të pambërrishëm

e losin me dritë e diell

larg dy gurë mullinjsh që bien

si mbas ligjit njeni mbi tjetrin

pa za.” (“Nji zog lëngon”)

Vepra letrare e M. Camajt, qoftë proza, drama, por sidomos poezia, nuk mund të klasifikohen dot lehtazi nga pikëpamja zhanrore. Dhe kjo vlerësohet si cilësi e veprave të shquara e novatore, të cilat, i kapërcejnë mes tyre (sigurisht me tendencë estetike) kornizat e zhanreve, duke i funksionalizuar ato në atë mënyrë, me qëllimin për t`i tretur mes tyre e për t`i fuqizuar me epërsitë e seicilit zhanër. Prandaj po prej A. Pipës, një vepër mjaft e njohur si “Dranja”, është përcaktuar për nga poetika zhanrore: “prozë e mbarsur me poezi”.

Ish studenti dhe dishepulli i tij, Hans J. Lankch, e ka përcaktuar profilin e Camajt si shtegtari mes gjinive, si udhëtari mes dy botëve: mes letërsisë e shkencës së letërsisë, mes poezisë e prozës. Por me gjithë “kërcimin” mes gjinive, ai gjykon se Camaj mbetet në fund të fundit poet i lindur.

Duke qenë një poet me identitetin e vet të spikatur, ai ka ndërkaq edhe të ngjajshmit e vet, sidomos për sa i përket punës aq të kujdesur/të ngulët me gjuhën, të kumbimit të melodive të brendshme ritimike, të lojës me valencat e dendura abstraktive. Këta të ngjajshëm të tij, besojmë se janë sidomos: Jeronim De Rada, Ndre Mjeda e Lasgush Poradeci.

Klasifikimet në fushë të letërsisë, sigurisht që janë konvencionale, si shenja marrëveshjeje mes studiuesish. Por përcaktimi i Camajt si “shkrimtari i diasporës”, sikundër artikulohet ndonjëherë nëpër media, pajtohemi me mendimin e hedhur se nuk është i gjeturi. Ai mbetet shkrimtari, që tashmë ka mbërritur në qendër të letërsisë shqipe. Ekzili politik, endja nëpër Evropë larg atdheut, larg lexuesit, është një rrethanë e njohur e jetës së tij, por ai pati aftësinë që në mënyrë substanciale, me tërë aktivitetin që realizoi, ta kapërcejë këtë rrethanë – aspak të zgjedhur, por të imponuar prej rrethanash jashtëletrare.

Sigurisht, e arriti këtë falë talentit të tij të madh, falë punës së madhe. Ndonëse e përjetuar virtualisht, por Camaj arrinte që të ndihej shpirtërisht në vendin e vet, sado larg e i ndarë të ishte prej tij – duke i funksionalizuar tërë shenjat e atij vendi, e sidomos raportet/marrëdhëniet me gjuhën amtare, të cilën, e studioi dhe e sublimoi si ai. “Jam zhytë në gjuhë si prifti n` zanat të vet”, i shkruante dikur një mikut të vet në Amerikë dhe përmes këtij imazhi, merret me mend gjithë ai përkushtim prej oshënari të përbetuar – mbi të shenjtat e fisit të vet. Prandaj edhe letërsia e tij, ka aq shumë gjuhë, aq shumë stilizime e “ojna” stilistike me pasuritë e kësaj gjuhe.

…Në vargun e veprës së tij, Camaj ka një përmbledhje poetike të titulluar “Njeriu më vete e me tjerë” (1978), libër i botuar në Gjermani, shoqëruar me një kopertinë nga piktori i njohur Gjelosh Gjokaj, tek e cila, përthyhet në mënyrë mjaft të qëlluar tharmi mitologjiko-modernist i kësaj poezie. Në një prerje metaforike, te ky titull, mund të nënkuptohet individualiteti, origjinaliteti, “unikumi” letrar – përballë “të vetëve” e përballë “të tjerëve”. Ose edhe më tej, mund të perceptohet edhe ai i vetmuari (njeriu më vete…), pra i veçuari, prej arsyesh, që s`kishin të bënin kurrfare me letërsinë. Por pas `90-ës, u bë kapërcimi dhe atëhere ai (poeti), gjendet “mes të vetëve”. Gjithsesi, duhet thënë se gjendet mes atyre jo aq të shumtë të kësaj letërsie. Pra, gjendet natyrshëm e me meritë të plotë mes më të shquarve. Për të qendruar njëherazi dinjitoz, përballë “të tjerëve”, poetë të njohur të gjuhëve të tjera.

Këtë situatë tjetër (të re), si drita që vjen në fund të atij tuneli të kalvareve aq të rënda, pra të moskomunikimeve, keqkuptimeve e përjashtimeve, e shpjegojnë më së miri vet fjalët testamentare dhe aq prekëse të Poetit drejtuar bashkëatdhetarëve, të artikuluara vetëm pak ditë para shuarjes së Tij (7 mars 1992): “Të dashun miq e vllazën Shqiptarë…Gëzohem pa masë se keni vendosë të vlerësoni veprën time: ky vlerësim na afron. Batë burrninë të më shtini në rreshtin tuej. Ndonëse të ndamë për gjysmë shekulli, unë jam i jueji e ju jeni të mijt. Martin Camaj”.

*Shkrimi në gazetën ExLibris (7 qershor 2025), botuar me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Martin Camajt (1925-1992).