Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DR. MEHMET RUKIQI: NJERIU I DY EPOKAVE SHQIPTARE

by

Hazir MEHMETI, Vjenë /

“Mërgata shqiptare e ka sjell Kosovën ku është sot”   

          Takim me njeriun e dy epokave shqiptare në Kosovë, Prof. Dr.Mehmet Rukiqin, studiues dhe mbledhës i shquar i folklorit  shqiptar.

         Në kohën tonë nuk mund të gjesh njëri të tillë popullor sot, sikurse  Prof. Dr. Mehmeti Rukiqin.  Ai kaloi së bashku jetën e tij me jetën dhe frymëmarrjen e kombit në dy epoka; të odës dhe Universiteti. 

Kisha lexuar e dëgjuar për Dr.Mehemet Rukiqin, por nuk kisha pas rastin deri tani ta dëgjoj. Zëri i tij i lehtë dhe bindës të kujtonte mençurinë njeriut të kalitur kohëve jo të lehta në udhëkryqet tona drejt rrugës së progresit e rritjes sonë. Apo, të kujtonte thënien e njohur të shkrimtarit austriak Stefan Cvejg “Zëri i intelektualit është i qetë”. Këtyre riprekjeve mendore u shtohet qartësia bindëse e shprehjes, veti e kuvendit të odës që nga lashtësia përmes anekdotave popullore, apo, ashtu siç i quanin në gjuhën e lashtësisë dokumente. Dhe, vet folësi është dokument në vete kohëve të ngritjeve të tij që nga rapsodia, mësuesia, shkenca në auditorët me vlera kombëtare dhe ndërkombëtare.

             Njeriu i lidhur me qytetarin e thjeshtë jetës, trashëgon madhështinë e njerëzores, atë që shkëlqen dhe jep forcë e optimizëm gjithmonë. Kjo shihet gjithandej tek Dr.Mehmet Rukiqi, jo vetëm shkencëtar por edhe dokument kohëve këmbëkryq në truallin stërgjyshor që nga Drenica gjerë në bibliotekat e shumë vendeve ku zë vend filozofia bashkë me  etnografinë e popujve. Institucioni i Odave tani ka kaluar në formën moderne ashtu siç e kërkon progresi në ecjen me kohën, bibliotekave dhe auditorëve ku shkenca nxjerr faktet e saja. Ishte nismëtari i takimit tonë shkrimtari, publicisti e veprimtari i njohur galicas, miku im nderuar, z.Bedri Tahiri. 

     Mërgata 

 Miku i qetë në karrigen e tij të drunjtë nën hijen e bungut famëmadh të Gërmisë, rregullon syzet dhe pa u ngutur e fillon bisedën sikur dikur ulur këmbëkryq në odën e Drenicës. 

“Marr në përgjithësi, mërgata është një kaptinë e veçantë në historinë kombëtare. Ka raste të ngatërrimeve të diasporës me mërgatën, Diasporë janë arbëreshet e Italisë, të Zarës. Përse? Arsyeja është se kur ata kanë dal, kanë dal me ka krejt prej vendit të vet dhe më as që kanë ëndërruar dhe këqyrë prej vendlindjes. Kurse mërgata, vet fjala mërgatë e ka kuptimin e largimit përkohësisht për ndonjë arsye ekonomike, politike dhe gjithsesi rrënjët i mban në vendlindjen e vet, mendimet i mbanë në vendlindjen e vet, gjuhën e ruan sikur sytë e vet, fëmijët i shkollon në gjuhën amtare.

     Sot për sot, mërgata është duke luajtur rolin e dorës së parë në ngritjen e shtetit të vet. Kam dëgjuar nga shumë njerëz, se Kosovën mërgata shqiptare e ka sjell ashtu siç është sot, dhe pajtohem, është shumë me vend. Së pari i ka ndihmuar luftën, pastaj ndërtimit, dhe sot çdo gjë që shihet e ndërtuar në Kosovë, shihet se është e meritë e mërgatës shqiptare…”.

       Kujtesa

Vepra e mërgatës shqiptare, sa i përket odës, si institucion i traditës popullore kombëtare që nga ilirët e këtej, ku veçohet oda e burrave e quajtur kështu pasi më shumë kanë ndenjur burrat, dukuri e cila është shfaqur me ardhjen e osmanlinjve. Prej vitit 1389 kur ka hy osmanlija. Përndryshe, para ardhjes së tyre, në oda kanë ndenjur edhe gratë së bashku me burrat ku kanë biseduar dhe kanë planifikuar punët e shtëpisë, të fushës së bashku me radhë. Kur vjen osmanlija dhe një pjesë e pranon fenë islame, është nda oda e burrave. 
      Oda është quajtur edhe shkollë, arsyeja e kësaj është rendi i fjalës që është mbajtur ku janë ulur burrat dhe përmbajtja, rëndësia, pesha e fjalëve që janë folur në odën e burrave. Aty ai që ka folur është dëgjuar nga të gjithë.  Në ato tubime ku një flet e të tjerët dëgjojnë, e merr kuptimin e shkollës sikurse në shkollë ku arsimtari në orë flet dhe nxënësit e dëgjojnë jo vetëm me vëmendje por me gjithë qenin përpiqen t’i marrin fjalët e tij me respekt. Kjo ishte rëndësia e parë e odës kur nuk kishte shkrim-lexim. Kjo ka bërë që njerëzit tanë ta ruajnë mençurinë e tyre. Mençuria me diturinë dallojnë sikurse teoria me praktikën.

]Shkolla në kuptimin e shkrimit dhe të leximit është dituri. Oda në kuptimin e mençurisë, në kuptimin e dialogut ka luajtur rolin e dorës së parë dhe njerëzit brenda popullit shqiptar i ke pasur njerëzit më të mençur, madje prej epokës antike e deri më sot. Për një shumicë të filozofëve thuhet se kanë prejardhje e përbashkët diku ngjitur prej pellazgëve, ilirëve e këtej. Mençuria tek ne ishte traditë dhe tjetër është t’i thuash njeriut i ditur e tjetër t’i thuash i mençur.  I dituri, është e “blerë” dituria kurse mençuria është me punë. 

 Burim gjuhësore e filozofike 

Drenica ishte rajoni më të begatshme të folklorit burimor shqiptar, i cili tërhoqi studiues të shquar të traditës dhe folklorit siç ishte Anton Çeta, Zekirja Rexha, Fzli Syla, Demush Shala, Shefqet Pllana e disa të tjerë. Studiues nga gjenerata e re ishin nga Instituti Albanologjik Kombëtar i Kosovës siç ishin: Adem Zejnullahu, Enver Mehmeti, Zymer Neziri, Sadri Fetiu, Anton Berisha, Muzafere Mustafa, Ukë Xhemaj e disa të tjerë. Nga këta studiues u mblodh një pjesë e thesarit folklorik duke u botuar përmbledhje të veçanta si në prozë ashtu edhe në poezinë popullore me ndonjë vështrim të argumentuar me peshë shkencore. Tematika e krijimtarisë së tyre si me këngë ashtu edhe me tregime, ngërthen po thuaj se në të gjitha rrjedhat e jetës e të punës në ambientin përkatës. 


        Krijuesit dhe bartësit e krijimeve popullore në Drenicë i dhanë krahë e dorë etnogjenezës shqiptare në përgjithësi, i kontribuuan ruajtjes dhe transmetimit të parimeve tradicionale, e kuptuan drejtë autoktoninë dhe të huazuarën në kulturën shqiptare. Pasqyruan formën e dukjes dhe rregullat kanunore popullore etike e juridike. U angazhuan në mënyrë të veçantë për zgjedhjen e çështjes kombëtare. Vepra e këngëtarëve popullor spikat me aftësitë gjuhësore dhe informative, me aspiratat për dituri sa më të gjithanshme, u dalluan me shkathtësi etike, filozofike, logjike, psikologjike e sociale. Ata mbajtën lidhje të vazhdueshme me rapsodët e rajoneve tjera përreth. Ata gëzuan autoritet të pashoq tek populli dhe quhen popullor. Krijuese popullor është grada më e lartë e një personaliteti krijues. 

Dr. Mehmet Rukiqi Shkollën fillore e kreu në Tërstenik, Gjimnazin në Drenas, Shkollën Normale dhe Fakultetin Filozofik në Prishtinë. Rreth 20 vite punoi në arsim. Në vitin 1984, në Degën e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe mbrojti tezën e magjistraturës me titull “Anekdota gojore shqiptare” kurse në vitin 1994 mbrojti tezën e doktoratës me titull “Krijues dhe bartës të tregimeve popullore në Drenicë”. Në folkloristikën kosovare konsiderohet si njëri ndër nxënësit dhe studentët më të zellshëm të Anton Çettës.

Veprat:

  • Anekdota gojore shqiptare”
  • “Krijues dhe bartës të tregimeve popullore në Drenicë”
  • “Tahir Berisha: mendimtar popullor”
  • “Azem Galica: në traditën popullore”
  • “Krijuesi dhe krijimtaria anekdotike”
  • “Anekdota popullore – I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X”…

PO KULLËN E MURRE KU DO TA ÇOSH ZOTI RAMA?

by

“Unë dheun nuk e shes me pare, prandaj merrni mbrapsht dhe çoni ku të doni”- deklaronte Eles Murrja…/

Kryeministri ynë u pa dje në stadiumin e futbollit të Peshkopisë, stadium i ndërtuan me punën vullnetare të qytetarëve: burra, gra, nxënës të shkollave të mesme, fëmijë të tetëvjeçares diku 6-7 dekada më parë, stadium ka mbetur po me të njëjtën pamje në tridhjetë vjet të “demokracisë”.
Për herë të fundit në atë stadium, disa ditë para se ti viheshin prangat në duar nga pushteti i Sali Berishës, pat ligjëruar Fatos Nano…
Kryeministri Rama deklaroi se të gjithë atyre që do tu mbyten shtëpitë nga hidrocentrali i Skavicës do tu ndërtohen shtëpi siç u ndërtuan dhe vazhdojnë të ndërtohen për ata që pësuan fatkeqësinë e tërmetit dy vjet të shkuara!!!
Se ku do të ndërtohen këto shtëpi nuk e tha… 
Mbase në bregdet…
Në Gjirin e Lalëzit jo e jo…
As në Lungo Mare…
Do ta thotë ndonjëherë tjetër…
Po qe se vjen në pushtet…
Do të presim…
Por mua nuk më pritet ndaj po e pyes:
Po Kullën e Murre në Hotesh që e përmbyt Skavica ku do ta ndërtosh zoti kryeministër?
Për ilustrim po ju dërgoj një fotografi marrë nga interneti…
Po ju dërgoj edhe një shkrim ku flitet për bëmat dhe historinë e kësaj kulle të veçantë që i bën nder jo vetëm Dibrës por gjithë Shqipërisë…
Plaku legjendar, kështjellar i Kullës së Murre, Elez Murrja,  përballë duqeve me florinj që i ofronin pushtuesit deklaronte:
“UNË DHEUN NUK E SHES ME PARE, PRANDAJ MERRNI MBRAPSHT DHE ÇONI KU TË DONI”…
Dhe nuk e shiti…
Dhe kulla, ndonëse nuk u rindërtua, mbeti në themele të pamposhtura duke i folur me gjuhën e saj memece brezave…
Derisa Drini to t’ia marrë frymë e shkrirë themelet…

Abdurahim Ashiku

Athinë, 15 prill 2021

Liridon Mziu: Baleti për mua është oksigjen

by

Intervistoi E.B., Nju Jork/

Liridon Mziu ka lindur në vitin 1990 në Mitrovicë, Kosovë. Është balerin profesionist i diplomuar prej 12 vitesh. Shkollën e mesme e ka kryer në Prishtinë në 2010. Ka përfunduar Akademinë e Arteve, dega Muzikë në vitin 2017. 

Kërcimin e ka filluar që në moshën 15 vjeçare kur filloi të mësojë hapat e baletit, karrierë të cilën e ka ndjekur dhe si një profesionist i talentuar nën kujdesin e profesorëve Januz Beqiraj dhe Ahmet Brahimaj. Veçon vallëzimin neoklasik dhe kontemporan për stilet e tij të preferuara.

Në vitin 2010 Liridon Mziu u bë pjesë e trupës profesionale të Baletit Kombëtar të Kosovës. Njihet për shfaqet: Bukuroshja e fjetur, Carmen, Oh my god, Don Quixote, O. Taka, Andërr, La fille mal gardée, Sisters, Spartacus, etj. Në vitin 2011ka marrë pjesë në festivalin e Zyrihut në Zvicër me shfaqen “Oh my God”, e cila bëri shumë bujë për publikun zviceran. 

Si e përshkruani jetën e një balerine në Kosovë?

Liridon Mziu: Jeta e një balerini në Kosovë nuk është aspak e lehtë për faktin se kushtet në të cilat punojmë janë të mjerueshme.

Cilat janë ëndërrat e tua? 

Liridon Mziu: Ëndrrat e mia janë qe të krijoj shfaqje dhe të arrijmë një nivel më të lartë artistik. 

Kur u bëtë pjesë e Baletit Kombëtar të Kosovës? Si e konsideroni pjesëmarrjen tuaj në BLK?

Liridon Mziu: Në vitin 2006 si student pastaj në vitin 2010 si profesionist. Është mjaft privilegj dhe kënaqësi të jesh pjesë e Baletit Kombëtar të Kosovës.

Cilën shfaqe do veçonit? 

Liridon Mziu: Shfaqja “Ngjyrat e Vallzimit” me koreografi nga Mehmet Ballkan. Nuk kam patur ndonjë rol të veçantë, mirpo gërshetimi i muzikës me lëvizjet e Baletit është arsyeja pse me bën t’a veçoj. 

Çfarë është baleti për ju?

Liridon Mziu: Baleti është pjesë e jetës sime, me të jetoj. Është vallëzim i cili të bën t’i harrosh të gjitha problemet në botën e jashtme. Baleti për mua është Oksigjen.

Si e përshkruani stilin tuaj dhe çfarë lloj vallëzimi ju pëlqen?

Liridon Mziu: Zakonisht e kërcejmë atë çfarë koreografi e kërkon mirpo vallëzimi neoklasik dhe kontemporan janë vallëzime të cilat i kisha veçuar.

Ku jeni përgatitur si balerin?

Liridon Mziu: Në Prishtinë.

Për cilat shfaqe ruani kujtimet më të mira dhe pse?

Liridon Mziu: Gjatë përgaditjeve të shfaqjeve gjithmonë kemi kujtime të mira por e kisha veçuar shfaqjen “Bukuroshja e fjetur|” sepse ka qenë njëra ndër shfaqjet e para që kam marr pjesë si balerin.

Po për mentorin apo profesorin tuaj?

Liridon Mziu: Fatmirsisht kam pas fatin t’i kem dy profesor, profesorin Januz Beqiraj dhe Ahmet Brahimaj. Këta kanë dhënë një kontribut të madh në ngritjen dhe nivelin tim e sidomos prof. Ahmet i cili jo vetëm për mua por për të gjithë balerinët ka dhënë shumë. 

Cilat momente do veçonit në performanca jashtë vendit? Si ju kanë pritur?

Liridon Mziu: Do ta veçoja pjesmarrjen në festivalin e Zyrihut në Zvicër, ku kemi pas një pritje të jashtëzakonshme si nga organizatorët ashtu edhe nga publiku. 

Çfarë konsideroni si arritjet e juaja me të cilat krenoheni në karrierën tuaj?

Liridon Mziu: Krenohemi me atë qe jemi pjesë e një trupe profesionale dhe me ndikimin që kemi tek publiku i cili deri më tani nuk na ka braktisur as edhe një herë.

Me cilën shfaqe po angazhoheni tani? 

Liridon Mziu: Tani jemi duke punuar në shfaqjen “Entres des Aguas” dhe “Troy Game”, një shfaqje e punuar nga koreografi i mirënjohur amerikan Robert North.

Përveç baletit, çfarë tjetër ju pëlqen?

Liridon Mziu: Perveq baletit me pëlqen të luaj kitar ose piano dhe ecja në natyrë. 

HAMIT LUMI, SI DHASKAL TODHRI PËR SHKOLLAT SHQIPE NË LUMIN E VLORËS

by

Msc. Albert HABAZAJ/

Në luftën dhe përpjekjet për arsimin kombëtar u shquan një plejadë e tërë atdhetarësh, ku, krahas Leonidha Naçit, Mulla Xhaferit, Halim Xhelos, Jani Mingës, Ibrahim Shytit, Marigo Pozios, Gaqe Kapores, Thanas Floqit, Beqir Velos, Spiro J. Kolekës, Naqe Konomit, Murat Tërbaçit, Lluka Papajorgjit, Vasillaq Pozios, Hamza Isait, Muhamed Çobos, Elmaz Xhafer Kaninës, Ibrahim Abdullahut e gjithë atij detashmenti drite, shndrit edhe emri i Hamit Lumit. Kujtojmë që me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, me kujdesin e drejtpërdrejt dhe këshillat e urta të Uratës së Flamurit, Plakut të Bardhë, Kryeministrit Ismail Qemali, rol të veçantë luajti Ministria e Arsimit, me ministër Luigj Gurakuqin dhe zëvendës Jani Mingën, Muço Qullin e Sali Gjukën. Lajmotivi i këtyre mëmëdhetarëve me idelae të mëdha ishte: “Shkollat shqipe na duhen për shndritjen e mëndjes së kombiarëve”

Parë në këtë rrafsh, edhe treva e Labërisë, si pjesë e së tërës shqiptare, ka nxjerrë bij e bija, që në rrjedhat e kohërave kanë luftuar me pushkë e me penë për mëmëdhenë. Një nga këta yje dritërimi të Labërisë është edhe atdhetari publicist Hamil Çela Lumi (1869-1929). Emri i tij është i njohur në Lumin e Vlorës e më gjerë, ndërkohë që për të janë bërë veprimtari nderuese dhe janë shkruar artikuj vlerësues, nga të cilët mund të përmendim si ndër fillimtarët artikullin e dr. Zeko Braho: “Hamit Lumi (Çela) – patriot i shquar, publicist dhe vjershëtar”, në revistën “Studime historike”, botim i Institutit të Historisë, Tiranë, 1980, 3, f. 190-192. Po ashtu janë botuar monografi lokale nga mësuesi veteran Serri Tushi, apo studiues të fushës. Poeti i njohur shqiptar me banim në Zvicër, përkthyesi dhe studiuesi Agim Shehu na paraqet një profil më të plotë të këtij pishtari të dritës në Vlorë e Labëri me botimin e punimit monografik “Gjaku i borës: Atdhetari Hamit Lumi”, monografi, Tiranë, Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1996, 124 f. Në këtë monografi përfshihet një studim i autorit, këngë për Hamit Lumin, vargje të Hamit Lumit dhe poezi popullore botuar prej tij, si dhe mendime të zgjedhura, shkrime publicistike e letra të tij botuar te “Liri e Shqipërisë”, “Dielli”, “Mbrojtja Kombëtare”, “Mbrojtja e Shqipërisë”, “Mbrojtja shqiptare”, “Albania”, “Koha” dhe “E vërteta”. Emri i tij është i përfshirë në librin “Histori e Kurveleshit” të prof.dr. Rami Memushaj, Tiranë, Toena, 2004, me 508 f. nga f. 327-328; po ashtu edhe në librin “Enciklopedi e Kurveleshit”, me autorë prof. dr. Nasip Meçaj e Fatmir Toçi, Tiranë, Toena, 2009, 406 f., në faqet 240. Edhe në librin “Histori e Labërisë” me autor Bardho Hysenaj, Tiranë, Redona, 2011 me 765 faqe, për të shkruhet  në faqen 605. Është e vërtetë që gjatë një shekulli për Hamit Lumin flet një Vlorë e një Labëri, sepse ka bërë vepra atdhetarie dhe ka lënë gjurmë qytetëruese si një marathonomak drite hapërisave ndërshqiptare, që vlen për t’u krenuar me të, për të mësuar prej tij dhe për ta nderuar brez pas brezi, lab pas labi e shqiptar pas shqiptari.

Në vitin 2001 në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë organizohet konferenca shkencore “Vlora në rrjedhat e kohës”. Punimet e kësaj konference përgatiten nga prof. Bardhosh Gaçe dhe botohen në Tiranë me redaktor akad. Shaban Demiraj. Ndër të tjerë, studiuesi Aleksandër Prifti, ish – drejtor i Arsimit në Vlorë paraqiti kumtesën: “Udhët e reja të zhvillimit bashkëkohor”, ku ndër të tjera thekson: “Me gjithë përpjekjet e veçuara të njerëzve të shkolluar dhe atdhetarë për ta ruajtur shqipen të gjallë, puna për mësimin e shqipes nis të marrë udhë me fillimin e shek. XX, kur në krahinat e Jugut lindin ndjenjat kombëtare. Sipas burimeve të kohëve të fundit, del se atdhetarë labë përpiqen të dërgojnë në krahinë abetare të Naum Veqilharxhit [(Bredhit):1797-1854), i cili është ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtar i shquar iluminist e veprimtar nismëtar i shkollës shqipe, që në vitin 1844 botoi të parën abetare të shqipes “Ëvetarin” -shën.im – A.H]. Po këto mbeten përpjekje të izoluara. Duhej të kalonin edhe disa dhjetëvjeçarë që të vinte periudha e Rilindjes, kur shqiptarët i formuluan qartë kërkesat e tyre edhe për mësimin e shqipes. Pas përpjekjeve të rilindësve të këtij qyteti, si Musa Çakërri, Dush Strati, Hamit Lumi, Jani Minga e atdhetarë të tjerë, sidomos në zbatimin e këshillave të Komitetit të Stambollit dhe për përhapjen fshehurazi të mësimit të shqipes më 8 gusht 1908, u çel shkolla shqipe e Muradies. Çelja e kësaj shkolle shqipe ishte fryt i përpjekjeve të mëdha të atdhetarëve të Vlorës, të cilët kishin bashkëpunim të ngushtë me kolonitë e shqiptarëve në Bukuresht, Kajro, Stamboll, Boston e gjetkë. Ky bashkëpunim kishte nisur edhe më parë, më 1895 nga anëtarët e shoqërisë “Vlora”, më 1900 nga shoqëria “Lumi i Vlorës”, më 1902 nga shoqëria “Për shkollat shqipe” e Kaninës e deri në korrik 1908, kur u krijua “Lidhja Kombëtare për përhapjen e gjuhës shqipe”, e cila luajti një rol të veçantë, që u kurorëzua me themelimin e shkollës shqipe të Muradies. [Shkolla nr.1, sot 28 Nëntori, shën. im A.H] Në këtë dhjetëvjeçar, mjaft mëmëdhetarë, si Kolë e Kristo Karbunara, Hamit Lumi, Zihni Abaz Kanina, Xhafer Drashovica, Hamza Isai e Ibrahim Abdullahu, kishin hyrë në lidhje me shoqëritë patriotike, klubet dhe shtypshkronjat ku botoheshin libra, gazeta e revista shqipe, të cilat u përhapën në Vlorë e në krahinat e saj. (shih: “Konferenca shkencore “Vlora në rrjedhat e kohës”, Tiranë, Toena, 2001, f. 287-288).

Edhe në botimin e nivelit akademik “Fjalor Enciklopedik Shqiptar (FESH), 2, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qendra e Enciklopedisë Shqiptare, Tiranë, 2008, me 1802 f. me foto, në f. 1574 përfshihet zëri i përgatitur nga dr. Zeko Braho e Xhemil Çeli: “Lumi (Çela) Hamit (1868-1929). Veprimtar i lëvizjes kombëtare, publicist dhe vjershëtar. Lindi në fshatin Vërmik të Kurveleshit. Kreu shkollën qytetëse në Janinë. U kthye në Kurvelesh dhe më pas u vendos në qytetin e Vlorës, ku u mor me përhapjen gjuhës dhe librave shqip në Lumin e Vlorës dhe Kurveleshin e Poshtëm. Në 1900 organizoi klubin atdhetar “Lumi i Vlorës”. Në vitin 1904 u arrestua nga autoritetet e pushtimit osman dhe u dënua me 20 vjet burg. Gjatë vuajtjes së dënimit në burgun e Beratit u ridënua me 101 vjet. Doli nga burgu me rastin e amnistisë së vitit 1908 dhe vazhdoi veprimtarinë atdhetare në klubin “Labëria” të Vlorës. Mori pjesë në Kuvendin e Manastirit të Cepos, më 21 korrik 1911, si pjesëtar i çetës së Kurveleshit. Për shkak të ndjekjeve të autoriteteve osmane u detyrua të emigrojë në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës (1911), ku bashkëpunoi me gazetën “Dielli” dhe për një kohë qe administrator i saj. Në vitin 1916 u paraqit me disa artikuj në të përjavshmen “Mbrojtja Shqiptare”, që dilte në St. Louis të Ilinoisit. Në janar 1917 u kthye në Boston, ku së bashku me bashkatdhetarin Sadik Kuçi, filloi botimin e revistës politike e shoqërore “Luftëtari i drejtësisë”. Me fillimin e botimit të gazetës së ilustruar “Albania”, organ zyrtar i Partisë Kombëtare Shqiptare, botuar nga Parashqevi  Qiriazi, Hamit Lumi u aktivizua në të me një varg shkrimesh polemike. Më 1918 bashkëpunon me gazetën “Koha” të Mihal Gramenos; shkroi edhe në gazetën “E vërteta” të shqiptarëve në St. Louis. Ka përdorur pseudonimet “Vlora”, “Cingla”, Lopata”, “Labi” etj. Në Boston mori pjesë aktive në shoqërinë patriotike “Besa-besë” dhe më pas në federatën “Vatra”. Vdiq në Boston Emrin e tij e mbajnë shkollat 9-vjeçare të fshatrave Vërmik e Babicë e Vogël (Vlorë)”. 

Emri i Hamit Lumit radhitet  ndër ata atdhetarë shqiptarë të rilindjes, që, duke parë qartë rrezikun, e shtuan punën për të ngjallur në popull ndjenjën e  shqiptarizmës dhe dashurinë për gjuhën amtare. Nuk vonoi dhe ata nxorrën abetare dhe librat e parë në gjuhën shqipe, të cilat në rrugë të ndryshme arritën edhe në Kurvelesh e Mesaplik. Emri i Hamit Lumit lidhet ngushtësisht me Luftën për zgjimin kulturor dhe shkollat shqipe në malësitë e Vlorës e Labërisë, të cilat ishin një truall shumë i përshtashëm për kultivimin e dijeve dhe të ndjenjave liridashëse. Në një një shkallë shumë të zgjeruar kjo ndodhi veçanërisht nga fillimi shek. XX. Njerëzit ishin të etur të dinin për kombin  e tyre dhe kjo dëshirë e madhe i shtynte të mësonin të shkruanin e të lexonin shqip edhe pa abetare e pa mësues, nga librat që u binin në dorë, aq e lehtë dhe e bukur ishte gjuha e tyre.

Veprat e Naimit dhe të rilindësve të tjerë u progaganduan dhe u përhapën në Kuvelesh e Mesaplik nga atdhetarët e këtyre viseve që bënin pjesë në gjirin e shoqërive patriotike jashtë atdheut. Ndër këta, dallohet Hamit Çela nga Vërmiku, i njohur si hamit lumi, i cili e filloi veprimtarinë patroitiike që më 1895. Burimet referenciale na njohin me punët që ai bënte fillimisht si shërbëtor, barkëtar dhe argat. Duke punuar si detar në një anije me vela që udhëtonte në Adriatik, në detin Jon, Egje e Marmara, ai u njoh me atdhetarë shqiptarë në mërgim. U lidh me shoqërinë e Bukureshtit dhe prej saj filloi të merrte abetare, libra e broshura që shtypte ajo shoqëri në atë kohë. Këta libra i sillte në Vlorë, ku bashkë me Jani Mingën i propagandonin e i shpërndanin. Me barkën ndërlidhte patriotë vlonjatë dhe atdhetarë jashtë atdheut, sillte libra e gazeta që botoheshin jashtë Shqipërisë dhe u bë përhapës i mësimit shqip. Me nismën e tij u formua në Vlorë më 1900 klubi “Lumi i Vlorës”, anëtarë të të cilit ishin shumë atdhetarë vlonjatë që luftonin për çlirim kombëtar. Pasurohen  faktet që klubin “Lumi i Vlorës” e krijoi në Vlorë në vitin 1900 me Jani Mingën e atdhetarë të tjerë vlonjatë. Por veprimtaria e Hamitit për përhapjen e ideve patriotike dhe për mësimin e gjuhës shqipe në qyetetin e Vlorës dhe në fshatrat e Labërisë u diktua nga autoritetet turke, të cilat e zunë duke shpërndarë libra dhe gazeta në gjuhën amtare dhe e dënuan me 20 vjet burg. Në vitin 1903  u arrestua duke shpërndarë libra e gazeta në gjuhën shqipe dhe u dënua me 20 vjet burg, të cilin e vuajti në  burgun  e Beratit. Meqë edhe atje filloi t’u mësonte të burgosurve shkrim e këndim me abetaret dhe librat që i dërgonte Hasan Prishtina, e nxorrën prapë në gjyq.

Ka mbetur proverbiale dhe e famshme përgjigjja e zgjuar dhe e guximshme që Hamiti i dha gjykatësit kur ai e kërcënoi, në emër të sulltanit, për ta torturuar e vrarë. “Sulltan Hamiti i vret dhe i torturon ata që përhapnin shkrimin dhe leximin e gjuhës shqipe në Shqipëri – tentoi gjykatësi ta trembte pishtarin e pafikur lab. “Unë nuk bëj krime dhe nuk vras njerëz, – ia ktheu Hamiti gjykatësit – por mësoj të burgosurit në gjuhën shqipe, që është gjuha më e vjetër në botë dhe nuk jam kriminel siç është mbreti, Hamiti juaj, që vret e  torturon shqiptarët që kërkojnë të drejtat e tyre… Të jeni të sigurt që unë atij Hamitit të madh tuaj do t’i ha kokën”. Gjykata turke e dënoi me 101 vjet burg, po u lirua kur erdhën në fuqi xhonturqit (turqit e rinj) dhe në dhjetor 1911, për t’u shpëtuar ndjekjeve të këtyre, u detyrua të emigronte në Amerikë, dhe pikërisht në Bostonin vatran që diellonte shqiptarisht, ku veç veprimtarive të tjera patriotike, nuk e reshti punën për mësimin e shqipes nga fëmijët e emigrantëve shqiptarë. Me të drejtë mund të themi se Hamit Lumi për ne ishte shembëlltyra në kohë e Theodor Haxhifilipit (1730-1805), që ne e njohim si ose Dhaskal Todhri, dëshmori i parë i shkollës shqipe, një marathonomak drite nëdë viset ndërshqiptare

DASMA TIRANSE

by

Alba Bedri Kepi (Alimehmeti)

Dasma Tiranse

Botim Tiranë 2020

Para disa ditësh, shoku im Bedri Alimehmeti më dhuroi një kopje të librit “Dasma Tiranse” të shkruar nga e bija, zonja Alba Kepi. Kishte kohë që ai më kish folur për projektin e të bijës. Padyshim, mu bë shumë qejfi sepse, ndonëse i rritur në Tiranë, ndonëse kam marrë pjesë në shumë dasma tiranse, nuk kisha dijeni të mjaftueshme për veçoritë e këtyre dasmave. Por libri- monografi në fjalë, pothuaj në gjysmën e vëllimit ndalet në momente historike të qytetit të Tiranës, si dhe në etapat zhvillimore ekonomike, politike, etnografike, patriotike të kryqytetit të Shqipërisë. Prandaj mendoj se vlerat e tij janë të shumëfishta.

Po sjell disa fragmente. 

f.27

Ҫdo familje tiranse kishte një lidhje të veçantë me oborrin. Ai ishte vendi i shlodhjes, i meditimit, vendi i qetësisë fizike e shpirtërore, vendi i mikpritjes së parë të mikut o të një të afërmi, por edhe vendi i bisedave intime apo sekrete.

Në oborrin e pasëm të kësaj shtëpie të kujtimeve të mia , (bëhet fjalë për shtëpinë e autores në Tiranë) u varros në vjeshtën e 1944, i Pari i shtëpisë. U pushkatua me breshëri plumbash në prag të shtëpisë më 12 nëntor 1944, natën e terrorit komunist në Tiranë, e bashkë me të edhe 12 persona të tjerë, të vrarë barbarisht e të hedhur në një gropë pranë hotel “Bristolit”. Faji i vetëm, që kryen ata, qe atdhetarizmi i mendimeve dhe i sjelljeve të tyre për një Shqipëri të lirë e demokratike.

f. 44

Një tjetër figurë përfaqësuese për antologjinë letrare të trevës tiranse është Hafiz Ibrahim Dalliu (1878-1952). Ai ishte një personalitet shumëdimensional, klerik e teolog, mësues, luftëtar pëe liri,botues letrar, publicist, gazetar, historian, shkrimtar, poet e satirist. Shumë nga vjershat e tij u përfshinë në vëllimet poetike “Grenxat e kuqe” (1915) e “Dokrat e hinit” (1922), botuar gati një shekull më parë, shumë popullore e të lexuara nga tiransit autoktonë.

Kryevepra e Hafiz Ibrahim Dalliut është “Patriotizma në Tiranë”, libër që nonat dhe ijet tiranse, e ruajtën me kujdes në sepetet e arkat e tyre, aty ku ruanin gjerat më me vlerë, në kushtet e një rrezikshmërie të madhe, kur regjimi komunist imponoi zhdukjen e kësaj vepre.

Dhe pse qe një atdhetar i vërtetë e një nga katër mësuesit e parë të Normales së Elbasanit (1909) , pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit, ku u vendos alfabeti i gjuhës së sotme shqipe dhe anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, që në ditën e krijimit të saj, Hafiz Ibrahim Dalliu u persekutua dhe e dënua nga regjimi komunist pas vitit 1944. Për një akuzë absurde, edhe pse në moshë të thyer, ai u burgos në vitin 1946 nga diktatura komuniste e Enver Hoxhës.

Nga burgu, ku e mbylli atë pushteti diktatorial, Hafiz Ibrahim Dalliu nuk e kurseu të drejtën e vet për të qenë përsëri patriot e për të thënë të vërtetën, shprehur me frymëzim nëpërmjet vargjeve të poezisë “Komunistët”:

Komunistët

Po kërkove bukën, të japin urinë,

Po kërkove jetën, të japing patërdinë,

Po kërkove nderin, të japing llaftarinë,

Po kërkove shokun, të japing pabesinë,

Po kërkove besën, të japin tradhëtinë,

Po kërkove mëshirën, të japin gjakësinë,

Po kërkove njeriun, të japin kafshërinë,

Po të jesh shenjtor,të bashkojnë me qenërinë,

Po kërkove dritën, të japin errësirën,

Po deshe shijen, të japin të vështirën,

Po kërkove fenë, të japin mundimin,

Po kërkove dhimbjen, të japin acarimin,

Po të duash paqen, të bashkojnë me krimin,

Po të duash familjen, të japin burgimin,

Po kërkove rregullin, të japin kukudhin,

Po kërkove Zotin, të japin të paudhin.

f. 46

Nga krijimtaria e Ramazan Demës, nga vëllimi “Buqetë dhimbjesh” po japim poezinë “Epitaf”, shkruar në vitin 1939, që e ruan aktualitetin.

Epitaf

(një pseudopatrioti)

U vetquejt “shqiptar”

Se ia desh nevoja

Mirëpo taksirat

Shpejt i doli boja.

Ҫfarëdo lloj flamuri

Me nderim iu fal,

Sepse metelikun

Pat për ideal.

Kush ia mbushi torbën

I tha shpejt Amen!

Se qe kokë e madhe

Mbahej xhentilmen.

“Viva” i tha Duçes,

E “Zhivo” Serbisë

“Jasu” i tha grekut

“Jashënsen” Turqisë.

Ndryshonte lëkurën

Si kameleoni

Atdheu për të

Qe Napoleoni.

Ky –thotë- Dynjaja

Quhet manovrim

Prandaj prehet n’vorr

Për atdhe…jetim.

f.55

Kultura tiranse e veshi gruan kokë e këmbë me ar, kostumi i saj tradicional ishte dhe është nga më të bukurit, më të kushtueshmit e më të vlerësuarit në kostumografinë shqiptare. 

Bizhuteritë e ballit, të gushës, të gjoksit, të duarve e këmbëve dëshmonin vlerësimin e respektin për figurën e gruas dhe sidomos për rolin social ekonomik e shpirtëror të saj brenda familjes.

Jeleku, këmisha, dimiqt e çdo pjesë e veshjes duhej të ishte ekskluzivisht e qendisur me ar dhe e punuar mbi pëlhurën më të kushtueshme që ekzistonte në treg.

Ҫdo vakti i ditës i përgjigjej një veshje e caktuar. Ҫdo rasti pritjeje, ceremonie gëzimi apo vdekje i përshtatej një veshje e caktuar. Të tilla ishin rrobat e drekës, rrobat e pazarit, rrobat e dasmës, e sebepeve, e qokave etj.

f.60

Panairi i përvitshëm i Tiranës, kryesisht me karakter blegtoral imponoi ngritjen e një pazari të përjavshëm, ku u hapën dyqanet e para të tregtarëve për grumbullimin e prodhimeve, por ndërkohë duhet thënë se zejtarët tiranas kishin nisur të përpunonin mjeshtërisht hekurin, bakrin dhe argjëndin. Dhe, si rezultat i këtij zhvillimi në Pazar u ndërtuan dyqanet e parë, ku ushtroheshin këto zeje. Pa harruar se nuk kishte familje në Tiranë që të mos merreëj me rritjen e krimbit të mëndafshit, këtë e dëshmon fakti që jo rastësisht pema më e rëndësishme në kopshtet e bahçet e shumta të qytetit ishte mani.

Hekurin e përpunin në punishtet e tyre familjet e njohura tiranase Ҫeliku, Nallbani, Cenameri, Tagani etj. Mjeshtër në punimin e bakrit ishin Bunecët, Shundët etj. Në punimin e drurit shquheshin familjet Skënderi, Muça etj. Familja Marika shquhej në përpunimin e bulmetit. Rrelët, Begejt, Alimehmetët etj shquheshin në artin e qendistarisë. Falë mjeshtërisë së tyre, veshjet kombëtare të të gjithë krahinës, shtrojet e mbulesat morën një vlerësim të madh. 

Punimet e arit, të argjendit apo në filigram nga duart e arta të pjesëtarëve të familjeve Kunjxhiu, Argjendari, Vorpsi etj ruajnë edhe sot vlera të papara, pa thënë se në ato vite kërkoheshin në Venedik, Raguzë, Manastir e gjetkë.

…..

Artizanët vendali u shquan për prodhimin e objekteve prej druri me çark, madje i eksportinin prodhimet e tyre në Shkodër, në Kosovë, në Maqedoni, në Elbasan etj me karvanë të mbushur me çibukë, llulla e pipa druri. Mjeshtërinë e tyre tiranasit ua mësuan elbasanasve, shkodranëve e kosovarëve.

U zhvillua në këtë Pazar edhe prodhimi i enëve të baltës nën artin e zejtarëve të Farkës, të cilët u bënë furnizuesit kryesorë të një zone të gjerë për rreth.

f. 62

Pazari i Vjetër i Tiranës

Buzë rrugëve me emrat e prodhimeve që shiteshin, u ngritën më pas edhe dyqanet.

Ngjizma ishte vendi ku shitej gjiza.

Orizna ishte vendi ku shitej orizi i ardhur kryesisht nga fshati Prezë, që mendohej që kishte orizin më të mirë në zonën e Tiranës.

Djathna qe vendi i shitjes së djathit.

Krypna qe vendi ku shitej kripa e blerë nga qiraxhinjtë në kriporet e zonës së bregut të detit (Kavajë).

Gjelnat ishte vendi ku shiteshinshpendet, pula, gjela, rosa, pata e gjela deti.

Pemnat ishte vendi ku shiteshin frutat.

Qerret ishte vendi ku fshatarët, e ardhur enkas për të tregtuar prodhimet e tyre në Pazar, linin aty mjetet e transportit, qerret e karrocat.

Shitësit ishin vetë fshatarët, prodhues të mallit të tyre, kurse bleërsit ishin qytetarët, fshatarët e tjerë ose tregtarë tiranas, që i blenin për t’i tregtuar më pas.. 

Zakonisht si masë shitjeje përdorej qasja. Një qase përmbante 40 kg mall, gjysmë qase 20 kg dhe koshi, si masa më e vogël, me 10 kg.

Një vend i caktuar në pazarin e Tiranës ishte për zejtarët e tregtarët e qytetit, të organizuar në sokaqe.

Sokaku i kazanxhive kishte kryesisht vllehë e voskopojarë.

Sokaku i shajakxhinjëve ishin tiranas vendali dhe vllehë.

Sokaku i kujanxhinjëve ishin voskopojarë.

Sokaku i terzive ishin tiranas dhe krutanë.

Sokaku i kasapëve përbëhej vetëm nga tiranas.

Sokaku i samarxhinjëve ishin vendali dhe vllehë.

Sokaku i kovaçëve ishin përgjithsisht egjiptianë.

Zejtarët tiranas ishin të organizuar në esnafe. Rreth shtatëmbëdhjetë të tillë zhvilloheshin me kujdesin e ruajtjes së rregullave të tregut, të trashëgimisë së zanatit dhe të zgjidhjes së problemeve të anëtarëve të tyre.

f.73

Regjimi komunist u grabiti arin tregtarëve dhe qytetarëve tiranas. Ja një listë sipas gazetës Bashkimi 22 mars 1945

Vllazën Kazazi 16 430 000 franga ari

Vllazën Ҫoka 14 990 000 

Murat Begeja me vëllezër 5 774 000

Hysen e Reshit Alimehmeti 3 902 000

Osman Vaqarri 1 440 000

Besnik Tugu 614 000

Ramazan Konçi 1 946 268

Ymer e Sali Beqiri 614 000

Sadik Kazazi 398 000

Abdulla Turkeshi 2 433 200

Ismail Fortuzi 224 000

Qamil Dibra 1 870 290

Bijtë e Gaqi Oparit 371 000

Manol Kume 6 832 400

Vllazën Tase 3 830 000

Vllaznia Mehmeti 126 000

Ramazan Zdrava 130 850

Halit Mani 143 000

Vath Baroni 130 850

Avdulla Aliu dhe nipat 126 800

Qamil Hoti 264 500

Hysen Drishti 143 000

Filip Korra 2 259 000

Fetah Kasmi 126 800

Mustafa Kasmi 224 250

Vllazën Loxha 749 000

Ramazan Berberolli 622 100

Mersin Konçi 668 000

Sefedin Zhubi 159 200

Qamil Zhubi 203 750

A.Qoshja dhe I.Deliu 1 566 000

Mehmet Kasmi me vëllezër 830 000

Vëllezërit Dushi 1 606 320

Gjon Laca 884 000

Vllazën Spahija 325 250

Kasmi e Ferra 252 250

Iliaz Dajçi 126 800

Xhevat Gabeci 830 000

Xhundi Sheko me bij 27 950 000

Pashuk Bib Mirakaj 1 755 000

Xhemal Begeja 143 000

Ibrahim Begeja 1 440 000

Qamil Shtiza 126 000

Gjithsej 112 469 828 franga ari

f. 100

Shkesi

Ҫka shkesi që shkon e vjen

E një llaf s’na e dëften?

Në na daltë nusja e mirë

T’i japim mish e kabuni.

Në daltë nusja e keqe

Do ia shkulim ndonjë musteqe!

Kënga e nishanxhiut

“Ҫ’lidh ashtu, nishanxhi?

Lidh nishonet që do ti.

Nishonet i lidh unë t’u këndu, 

Kam një çun për t’u martu..”

Kënga e fejesës

“Sa shyqyr që qenka këtu o shyqyro-o

Shyqyr boka baba vet o shyqyro-o

Që fejon djalin e vet o shyqyro-o

T’i vij nusja për hyzmete o shyqyro-o

Sa shyqyr që qeka këtu o shyqyro-o

Shyqyr boka nona  vet o shyqyro-o

Që fejon djalin e vet o shyqyro-o

T’i vij nusja për hyzmet o shyqyro-o

Hyzmet pak o me lezet o shyqyro-o..”

f.139

Vallja e Napolonit

I pari në këmbë çohet dhëndëri e pas tij nusja me shaminë e bardhë të nusërisë në dorë. Sapo vendosen përballë njëri-tjetrit, himni shndërrohet në këngë:

E kush kërcen Napolonin

E bija e Kapedonit.

Kështu nis një nga vallet më të bukura të dasmës tiranse.

Të pranishmit e rrethojnë çiftin e ri duke rrahur duart. Napoloni kërcehet qark e qark, pastaj me ndalesa dhe, në fund, shpinë më shpinë.

Gojëdha tregon se Vallja e Napolonit quhet e tillë se një vajzë e kërcente atë aq bukur sa mashkulli i saj, pas çdo hedhje e rrotullimi, i hidhte mbi trup, mbi ballë e në gjoks një napolon floriri. 

Për herë të pare, kjo valle është kërcyer në një dasmë në Zall Herr, aty dikur kah viti 1880.

Vallja e Malenakes

Nuk ka dasëm në Tiranë ku të mos kërcehet kjo valle e kënduar.

Hajde malenake

Duje lalën e.

Hajde gushbardhake, 

Duje Lalën e.

Hajde moj boj esmere,

Duje Lalën e obobo.

Hajde top sheqere,

Knoqe Lalën e.

Hajde gocë e Lalës,

Ҫ’e hudh vallen e.

Hajde gojsheqere,

Knoqe Lalën e.

Hajde moj malenake,

Ma jep fjalën e.

Hajde moj gushbardhake,

Merre Lalën e.

f. 146

Vallja “Ra Faja prej fiku”

Kjo valle nuk mungon kurrë në dasmat tiranse. Kërcehet pas mesit të natës, thënë ndryshe, kur dasma është në kulmin e saj.

Ra Faja prej fiku

Ra Faja prej fiku.

Nuk e zu dekiku

Nuk e zu dekiku.

Valltarja femër , me trupin pak të përkulur, sillet rreth e rrotull sheshit, nën ritmin e muzikës, ndërsa vazhdimisht i fshin sytë gjoja të përlotur nga të qarët, me që burri i saj i dashur ka pësuar aksident, “ka rënë nga fiku”. (Fiku gjendet në të gjitha shtëpitë tiranse). Pasi përshkon të gjithë sheshin, futet në skenë valltari mashkull. Dasmorët shpërthejnë:

Divi dom dom

Divi divi dopa

Faja ra ke gropa..

Valltari mashkull kërcen  si një topall, me që bëhet fjalë  gjoja “për të aksidentuarin”. Dasmorët shpërthejnë në gaz e hare.

Të rroftë Faja nuse

Me shami të kuqe

Por Faja kthehet në normalitet dhe vajtimi i nuses ndërpritet, vallzimi vazhdon plot virtuozitet.

Valle të tjera:

Si mësoi karroca e Dylit

Tate du fuston

E kam shtëpinë me rrasa

Jam kaçaku i ferrës

Hec bretkoce

Pallaveshja e Lalës etj

Konspektoi Bardhyl Adem Selimi, 15 prill 2021