dgreca – Page 1152 – Dielli

SHKRELI DHE ROLI I TIJ NË KRYENGRITJEN ANTIKOMUNISTE TË MALËSISË SË MADHE TË VITIT 1945

January 6, 2019 by dgreca

Njihuni me emrat e dëshmorëve dhe viktimat e komunizmit enverian te malit t’Shkrelit/

1 a franz-llesh-grishaj

NGA FRANZ-LLESH GRISHAJ/*

Simbas Frederick Douglass, “e verteta asht e pershtatshme dhe e bukur ne çdo kohe dhe ne çdo vend. ” Por për fat të keq, kjo e vërtetë kje e kunderta në shtetin tonë Amë dhe nëpër viset tjera shqiptare nën sundimet shoviniste greke dhe sllavo-komuniste-jugosllave. E verteta historike jo vetem që ëshë mohue e lanë n’erresinë por ashtë edhe shtremnue në një mënyrë të pafalshme. Për shembull dokumenti i Shpalljes se Pamvarësisë Shqiptare të vitit 1912 falsifikohet nga historiografët e Akademisë së Shkencave të RPS e të Shqipnisë tue mbulue firmat e Mid’hat Frashërit, Lef Nosit dhe Mustafa Merlika Krujës. ¹

Në të njajtën kohë, ata qe patën guximin për të folë, me shkrue ose me veprue te vërtetën janë denue me burg ose vra me gjyq apo pa gjyq nga pushtetmbajtësit. Çka ashtë edhe ma tronditëse ashtë se edhe sot përseritet politizimi i historigrafisë sonë kombëtare. Lufta ma e madhe qe vazhdohet të bahet në Akademinë e Shkencave në Shqipni ashtë botimi i plotë i Historisë së Popullit Shqiptar, sepse te njajtet “historianë” që deri dje përdoren epitete të ndryshme ndaj figurave të shqueme dhe ngritën në Altarin e Kombit figura si Haxhi Qamili me shokë do të ishte një paradoks që të merreshin me pjesën e tretë të historisë së viteve 1913-1939, dhe atë të katertën, të viteve 1939-1991 . Prandaj, kemi një detyrë të madhe morale, para vetvetes, para kombit dhe para së vërtetës historike me folë për të vërtetën. Dhe këtu përdori fjalët e Edward Schillebeeckx, kur tha se “paanësia historike nuk ashtë rindertimi i faktave të kohës së kalueme, por ashtë e verteta e se kaluemes nën dritën e kohës se tashme. ” Në këtë kontekst, çdo njeri qe e don dhe e perkrahë të vërtetën historike ka të drejtë për hirë të se vërtetës me shprehë këtë fakt si një realitet pa mohime, zmadhime, ose ilustrime.

Për këta burra të maleve kreshnike të Malësisë së Madhe që na bashkuan sot në këtë seminar për Rrezistencën stoike te Malit te Kelmendit ku i printe luani i kësaj krahine Prek Cali (Hasanaj-Vermosh), i cili i kushtoi krejt jetën e tij çeshtjes gjithëshqiptare bashkë me fatosat Gjergj Lul Toma (Gjeloshaj-Selce) e Gjek Marash Selca (Tinaj-Selce), të dalluem për luftnat e tyne kundra forcave komuniste nëpër tanë anët e Shqipnisë si dhe për kryengritjen antikomuniste te Malësisë së Madhe të vitit 1945 e udhëhequn prej Major Llesh Marashit të Shkrelit, e para kjo në krejt bllokun komunist – na, bijt dhe bijat e tyne kena përgjegjësi për me paraqitë realitetin historik ashtu sikurse ashtë. Këta burra qe na mësuan si me jetue, me luftue dhe me vdekë për të mirën e Atdheut nuk pritën pasuni, lëvdata, kangë, darka ose shpërblime të ndryshme. Ata vetem iu përgjegjën kushtrimit të Nanës Shqipni te robnume, kushtrim të trashiguem prej t’parvet tynë! Prandej çka ata kërkuen dhe e meritojnë nuk ashtë “rehabilitimi” i tyne! Ata nuk banë ndoj mëkat ndaj atdhuet, por përkundrazi, ata rrokën armët e lirisë për mbrotjen e Shqipnisë, brez mbas brezit. Edhe pse i lindun dhe i rritun jashtë shtetit amë, dhe si autoditakt i shqipës, jam bir i këtyne trevave. Rrjedhimisht, kjo kumtesë me titull: Shkreli dhe Roli i Tij në Kryengritjen Antikomuniste të Malësisë së Madhe të Vitit 1945, ashtë për mue si fjala e bukur dhe kuptimplote Amerikane, “a labor of love” [një punim i dashunisë].

Çka kje Shkreli? Dhe kush kjenë shkrelasit qe më gjithë Malësinë e Madhe patën guxim për ti dalë me pushkë pushtetmbajtësit të ri komunist? Historikisht Shkreli si një etno- gjeo-politike, ekonomike dhe shoqnore i përket Malësisë së Madhe dhe radhitet si mali i pestë mbas Hotit, Grudës, Kelmendit, dhe Kastratit. ² Këto pesë male së bashku me bajraqet e Recit, Lohes, Koplikut, Grizhes, Rrjollit dhe Postripes, përbajnë Malësinë e mbi Shkodrës. ³ Gjithashtu, edhe Triepshi me Kojen (qi Kongresi i Berlinit, 1878, i cungoi prej vilajetit të Shkodrës dhe ja dhuroi padrejtësisht Malit të Zi), shkojnë me Malsinë e mbi Shkodrës.⁴ Gjeografikisht Shkrelin e ndan Prroni i Thatë dhe kufizohet në veri, nga Bogë-Kelmend, në lindje me Dukagjinin, në jug me Koplikun, Recin dhe Lohen, dhe në perëndim me Bajzën dhe katundin e Kastratit. ⁵Domethanë se Shkreli shtrihet për se gjatit prej qafës së Grishajve te Zagorës deri në kullën e Ducajve te Bzhetës.

Malësia e Madhe, në përgjithësi ka një histori të lavdishme për mbrojten e interesave kombëtare të Shqipnisë etnike kundër sundimeve turko-otomane dhe serbe-malezeze-jugosllave. Si pjesë e kësaj krahine malore të Shqipnisë së Veriut, Shkreli kje i pandamë prej këtyne trevave të Malësisë së Madhe në betejat e përgjakshme kundër pushtimeve të hueja. Për shembull, në vitin 1614, Shkreli, Hoti, Kelmendi dhe fiset e tjera lidhën besën kundër forcave të Turqisë. ⁶ Në vitin 1621 Imzot Pjetër Budi organizoi kryengritjën kundër Turqisë, në të cilin mori pjesë edhe Shkreli. ⁷ Persëri, në 1645 Shkreli dhe Kelmendi në një rezistencë të përbashkët përjashtuen me forcë fuqitë Otomane dhe fituen njifarë lirijet deri më 1700. ⁸ Në vitin 1835 Dasho Shkreli dhe Hamza Kazazi kjen prisat e forcave antiosmane te qytetit Shkodër. Gjithashtu, në vitin 1840 Dasho Shkreli me qetën e tij mori pjesë në luftën e Kalasë së Shpuzës kundër forcës grabitçare te Malit te Zi e ku heroikisht Dasho Shkreli u vra me gjithë vëllanë Sefon. ⁹ Në luftën e Kernicës të vitit 1862 edhe Shkrelasit me Shkodrën morën pjesë kundër forcave malazeze, ku mbet i vramë edhe Kaso Shkreli, vëllai i Dasho Shkrelit. ¹⁰ Po kështu kur pjesa Katolike e Shkodrës ishte e pernjekun prej ushtrisë osmane, që Shkreli qe u shkoi në ndihmë katolikëvet me ma shumë se 250 vetë. ¹¹ Edhe në Lidhjën Shqiptare të Prizrenti, 1878-1880, mori pjesë bajraktari i Shkrelit, Marash Dashi megjithë krentë tjerë të Malësisë së Madhe, ¹² dhe firmuen kërkesa e ndryshme kundra aneksimit te tokave shqiptare nga Mali i Zi. Gjatë vitit 1883 u ba lidhja e burrave të fisevet të Shkrelit, Kastratit, Hotit dhe Grudës për me i ndalue pazarlleqet e komisioneve ndërkombëtare, në vazhdim e sipër me Malin e Zi për grabitjen e trojave shqiptare. ¹³ Formimi i lidhjes së Shkrelit (”Bashkimi Kombëtare” ose “Lidhja e Mfshehet”) në vitin 1893 prej famullitarit të Shkrelit, Dom Ndoc Nikaj, me gjithë Abatin e Mirditës, Imzot Preng Docin, Dom Mark Shllakun, Dom Zef Shkrelin, Dom Jak Serreqin, Dom Dodë Kolecin dhe të tjerë për lirimin, bashkimin dhe arsimin tonë kombëtar. Në vitin 1911, me iniciativën e Nikollë Mirash Lucës dhe Gjelosh Gjokës u ba një besëlidhje e re mes Shkrelit dhe Kastratit në shtëpinë e Zef Mirash Shytit, në Dedaj-Shkrel. Prej këndej ata dolën në Bzhetë, te Tomë Nika i Shkrelit, dhe së bashkut me dy djemtë e Tomës, Nikollë Mirash Lucën dhe Gjelosh Gjokën, u nisën për Bogë, Rec dhe Lohë tue krijue lidhjen me e luftue okupatorin turk. ¹⁵ Në kryengritjen e Malësisë së Madhe, t’udhëhequn nga trimi legjendar i Traboinit, Dedë Gjo’Luli, Shkrelasit jo vetem qe morën pjesë në luftën e përgjakshme në majën e Bratilsë, ¹⁶ por edhe patën Tomë Nikën si një prej prisave kryesorë të kryengritjes, ¹⁷ dhe nënshkrusi i Memorandumit të Grecës. ¹⁸ Kishte me kenë një shtremnim dhe boshllek i madh historik mos me vlerësue këtu edhe ndihmën e pazëvënsushme të barijvet shpirtnorë të këtyne kreshnikëve d. m. th. te klerit katolik i cili qe dhe vazhdoi me qenë gjithmonë krah për krah me besimtarët e tyne si pershembull priftin e Shkrelit, Dom Nikollë Ashten megjithë famullitarët e Kastratit, të Hotit, të Grudes dhe të Kelmendit. ¹⁹ Mbas një qëndrese te shkurtë qe bani Shkreli me 25 Maj në sukën e Sterkujes në Dedaj, ushtria e Shefqet Turgut Pashës i dha zjarrin Dedajve dhe Zagores, ²⁰ dhe si hakmarrje ndaj kryengritsave plaçkiten dhe ia vunë flakën krejtë Malësisë së Madhe. ²¹ Kur Ms. Durhami shkoi personalisht për me pa damin në Bajzë-Kastrat dhe në Shkrel, ajo perdori fjalët Biblike që e përshkruen katastrofën në luginën e Shkrelit “si luginën e hijes së vdekjës”²² (Psalm 23:4). Kastrati dha kushtrim atëherë dhe Shkreli u solidarizuen me ta si vllazën të pandamë, tue luftue trimnisht në Sukat e Moksetit te Bajzës, Kastratit kunder njië force të madhe osmane. ²³ Për t’u përmendë ashtë edhe Memorandumi i Hierarkisë së kishës katolike shqiptare të 2 korrikut 1919, dergue Kryesisë se Konferencës se Paqës në Paris kundër copëtimit te tokave shqiptare, e ku ashtë nënshkrimi i famullitarit të Shkrelit, Dom Frano Karma bashkangjitun me firmën e bajraktarit te Shkrelit, Vate Marash Dashi, me gjithë 106 kryefamiljarëve shkrelas. ²⁴ Në luftën e Koplikut (1920/21), mandej, qe Vat Marash Dashi që i prini Shkrelit kundër ushtrisë ndërhyrëse serbo-malezeze-jugosllave, e cila pushtoi Koplikun, Shkrelin, Kastratin dhe Kelmendin. ²⁵ Gjithashtu, duhen përmendë fatosat e Shkrelit qe poeti ynë kombëtar, At Gjergj Fishta, O. F. M. , i bani të pavdekshëm në vargjet e tij rrapsodike të veprës epike Lahuta e Malcis – Bibla e nacionalizmit Shqiptar! Këta kjen: Kacel Doda²⁶ dhe Kerrni Gila²⁷ të Zagorës, Bajraktari Marash Dashi²⁸ i Vrithit, vllaznit Bec dhe Cul Batani²⁹ të Bzhetës, dhe Rrushman Hasani. ³⁰

Perveç këtyne burrave, duhen me përmendë edhe disa prej meshtarëve që sherbyen në famullinë e Shkrelit e u banë prelatë te shquem si për shembyll Imzot Luigj Bumqi dhe Imzot Gjergj Volaj; Monsinjorët Ndoc Bozhi e Nikollë Ashta; dhe klerikët intelektualë si Dom Ndoc Nikaj, Dom Aleksandër “Lek” Sirdani, Dom Kolec Prenushi, Dom Ndre Zadeja, dhe Dom Nikollë Gazulli. ³¹ Dhe nuk duhet harrue faktin se mbledhjet e prisave shqiptarë u banë për mborjtjen e Shqipnisë në oborrin e Kishës. ³²

Në përgjithësi, ngjarjet historike nuk ndodhen pamvarësisht prej vetvetes, por ato janë reaksion i nderlidhun nga ngjarjet e tjera. Prandaj, për me arritë te kuptojmë kompleksitetin e kryengritjes antikomuniste te Malësisë së Madhe jam i detyruem për me paraqit një lidhje te ngjarjeve nderkombëtare, kombetare dhe krahinore për me arritë në një kuptim të mirëfilltë historik.

Fill mbas pushtimit të Shqipnisë nga Italia Fashiste, ³³ Llesh Marashi ikë nga Shkodra dhe del në katundin e tij në Zagore-Shkrel kunder okupatorit, ku e strehojnë vëndasit e tij shkrelas. ³⁴ Gjithashtu, në Zagorën e Llesh Marashit bashkidealistat e tij, Dom Zef Sheshtani, Dr. Bahri Kopliku dhe Zef Logoreci janë aktivistë antifashistë. ³⁵ Në përgjithësi, rezistentët kunder okupatorëve të ri ishin nacionalistë dhe intelektualë të shquem. Një nga këta dallohet Mid’hat Frashëri, krijuesi i Ballit Kombëtar, që jo vetem deshti çlirimin e Shqipnisë, por edhe bashkimin e gjithë trojeve të saja nën një qeveri demokratike. ³⁶ Disa grupe të vogla komuniste që ishin të shpërdame nëpër disa qytete, nuk morën pjesë aktive kundra invazionit fashist derisa Gjermania Naziste sulmoj ushtarakisht Bashkimin Sovietik në 1941 dhe këtë me organizimin e dy emisarëve jugosllavë, Miladin Popoviqi dhe Dushan Mugosha që i bashkun grupet nën një parti të vetme komuniste Shqiptare, por gjithnjë nën influencën jugosllave. ³⁷ Me 30 dhe 31 te Korrikut 1943, plas Lufta e Recit (deri tash krejt përvetësue nga regjimi enverian), por e verteta ashtë së pjesa dermuese e luftarëve ishin nacionaliste si Jup Kazazi, Llesh Marashi me çetën e tij, Zenel Kazazi, Ujk Tahiri, Zef Ashta, Rrok Kanto Marashi (nipi i Llesh Marashit), Caf Smajli, Zef Luka, Sokol Bajrami, Metë Rrustemi, Brahim Bishja, Rexhep Lani, Lan Sokoli, Halil Sokoli, Ramë Meti, Qamil Tahiri, Fejzi Boriqi, Isuf Muça, Shaban Binaku, Oso Bishja, Ragip Meta, ³⁸ Sali Myftia, Daut Komi, ³⁹ etj. Depertimi i thellë i influencës sllavo-komuniste u vertetue mbas presionit që Svetozar Vukmanovic-Tempo i bani partisë komuniste shqiptare. Menjëherë Enver Hoxha e denoncoi marrëveshjen e Mukajt (2-3 gusht 1943) te dergatës se Ballit Kombëtar dhe te Lëvizjes Nacionale Çlirimtare, vetem për arsye se nacionalistët kerkuen këtokushte: 1) Nji luftë të përbashkët, 2) Luftë për nji Shqipni te pavarun dhe etnike, dhe 3) Luftë për nji Shqipni të lirë, demokratike dhe popullore. ⁴⁰ Dhe këtu u nda shapi prej sheqerit! Në shator te 1943, me shtymjën jugosllave, lufta civile në Shqipni fillon me nji sulm të ashper ushtarak kunder Ballit Kombëtar, ⁴¹ dhe mandej, kunder forcave te Abaz Kupit (Legalitetit) si dhe te nacionalistëve të tjerë. ⁴²

Mbas kapitullimit t’ Italisë Fashiste, Fronti Nacional Çlirimtar dergon Riza Danin me gjithë profesor Mark Prelën, për të ba një takim me Llesh Marashin, tu e ftue te bashkohet me Lëvizjen anti-fashiste. Lleshi u përgjegj me këto fjalë: “kjo ashë punë qe s’ bahet more burra. Po ju a nuk i keni sytë n’ ballë e s’ e shifni se si komunistat janë tue luejt teater me ju? Nuk e shifni ju se ata udhëhiqen prej serbve? Mlidheni menën e kthejuni n’ rrugë t’ komtarisë se internacionalistat juve kanë me ua pre krenat! Ju asgja s’ ju lidhë me ta. ”Rizaja ja pret, “mirë qi ti e luftove fashizmin, po prej gjermanve c’ pret? Pse s’ i lufton?” Lleshi ju pergjegj,“ushtria gjermane ashtë kalimtare e ne s’ na hin gjem n’ kambë prej saj. Po sllavin kjo ushtri po e lufton e na prej saj kem se shka me perfitue. ” (Këtë bisedë e thotë Mergim Korça, deshmi kjo prej tezës se tij, bashkeshortja e Riza Danit). ⁴³

Jemi në vitin 1944. Perfundimi i luftës së Dytë Botnore ishte e hidhun, sepse fitorja e komunistave ishte krejt e kjart. Mbasi Shqipnia e Veriut me, kryeqytetin e saj te Teutës e Gentit -Shkodrën, kishin pësue gjatë luftimeve shekullore me serbo-malazezët, kjo pjesë e Shqipnisë e kuptoi se komunistat ishin të indoktrinum me ideologjinë bolshevike, që, jo vetem se ishte e huej por edhe sllave. Me 13 Maj në kinema “Rozafat”, 152 përfaqësues të Malësisë së Madhe, të Dukagjinit, të Postribës, të Anës se Malit, te Gurit të Zi, te Nën-Shkodrës, etj, u mblodhen në Shkodër dhe krijuen Lidhjen e Shkodrës kunder rrezikut sllavo-shqiptar-komunist. ⁴⁴

Malësia e Madhe, me krahinat e tjera te Shqipnisë së Veriut u organizue për një sulm kunder komunizmit. Prisat e Shkrelit kjen këta: 1) Major Llesh Marash Vata (Marvukaj-Zagore), Qark Komandant i Shkodrës dhe Kryekomandanti që do të kryesonte Kryengrijten e Malesisë se Madhe. Familja e tij ishte ma e dalluemja në krejt Malësinë e Madhe për pregatijen ushtarake. Prej gjashtë djelmëve te Marash Vatës tre prej tyne, Kanti, Gjeka dhe Lleshi, u bënë oficerë, kurse një tjetër ishte oficer reserv, Pjetri. Gjithashtu, dy nipa tue e vazhdua këtë tradit familiare u bënë oficera, Fran Pjetër Marashi, dhe Vat Gjelosh Marashi. Rrok Marashi u shugurue frat dhe nipi Ndoc Gjelosh Marashi prift. ⁴⁵ 2) Pjetër Gjokë Deda (Milaj-Vrithe), z. bajraktar i Shkrelit, trim, besnik e i urtë, simpatik dhe anëtar i shtabit te Llesh Marashit; 3) Nikollë Prekë Gjeka (Dedaj), kryetari i komunës se Shkrelit, i arsimuem dhe i njoftun si orator, guximtar, trim dhe besnik. ⁴⁶ 4) Prekë Lekë Gjoni (Kolaj-Zagore), një ndër djemtë më te zgjedhun të Shkrelit, trim, besnik, i pashem dhe luftar i denjë kunder Komunizmit. 5) Luket Marash Luca, i pagëzuem Lukë, (Grishaj-Zagore), i njoftun në Malësi edhe në Shkodër, e i cili mori pjesë në moshë të re në Kryengritjen e Malësisë, 1911, dhe në luftën e Koplikut. Ai ishte mësus popullor. Gjithashtu, në vitin 1932 ai mori pjesë në delegacionin Kreshnik te Malësisë së Madhe pranë Atit Shejt, Papë Piu XI në Shejtorën e Zojës se Shkodrës, në Genazzo-Itali. ⁴⁷ Së bashku me këta trima mori pjesë në organizimin e kryengritjes edhe dijetari, poligloti (që zotnonte pesë gjuhë të hueja), fetari, patrioti dhe themeluesi i leksikografisë krahinore dhe i asaj onomastike, Dom Nikollë Gazuli, që ishte famullitari i Dekanatit të Malësisë se Madhe – Kisha e Shkrelit. ⁴⁸

Gjatë vjeshtës se vitit 1944, krenët e Kastratit, Gjon Martin Lulati (Ivanaj-Bajzë), Mirot Palok Kokaj (Ivanaj-Bajzë), Nikë Gjelosh Gjokë Dodaj (Pjetroshan-Bajzë), Kolë Llesh Malaj (Ivanaj-Bajzë), Kolë Ujk Osllani (Pjetroshan-Bajzë), etj bashkë me Vasel Pjetër Gjoka që ishte bashkpunëtor i Nikës (kushrinit tij), dhe me krenët e Shkrelit kjen në marveshje për ta shmangë rrezikun që e kërcenonte mbarë popullin shqiptar. Takimet e shpeshta të tyne u zhvilluen në shtëpinë e Luket Marash Grishaj, një ndër qendrat e bisedimave ndermjet këtyne dy maleve. ⁴⁹

Në katundin Ivanaj në Bajzë, me 24 dhjetor 1944 në shtëpinë e Gjokë Tomë Kokaj u zhvillue mbledhja e krenvet te Kastratit, thotë Vasel Pjetër Gjoka e ku morën pjesë edhe krenët e Shkrelit, dhe ku të gjithë lidhen besën për me e luftue komunizmin. ⁵⁰ Në fund te dhetorit, Llesh Marashi u nis prej Zagoret dhe shkoi në katundin Brojë, me u takue me krenët e Kelmendit, si Kolë Gjon Bajraktarin, Franë Gjergj Uçin, Gjergj Lul Toma, Gjekë Marash Selca etj. Aty vëndosen se Selca, Nikqi dhe Vukli me e ndalue turrin e Brigadës së Parë. ⁵¹ Dhe me datën 15 Kallnuer 1945 filloi rezistenca e përgjakshme e Petritave te Kelmendit kundër bishës së terbueme komuniste. ⁵²

Nderisa Kelmendi luftonte heroikisht, me qendresë të pashembullt, Kuvendi i Maleve u caktue në Poicë, në katundin Dedaj-Shkrel, në shtëpinë e Rrok Nikollë Zefit tre ditë ma vonë (me 18 Kallnuer 1945) për me caktue datën për një sulm të përgjithshëm. ⁵³ Morën pjesë Llesh Marashi me Shtabin e tij, Marash Kolë Mali (Vojvoda i Dedajve) me gjithë kumbarën Nikollë Zefi, Luket Marash Grishaj, Pal e Dedë Thani nga Dukagjini, ⁵⁴ Gjelosh Luli, Pjetër Gjokë Bajraktari, Nikollë Prekë Dedaj, Dom Nikollë Gazulli, Gjon Martin Lulati, Mirot Paloka, dhe Caf Smajli me disa Lohjanë. ⁵⁶ Per arsyena jo të kjarta munguen perfaqsuesit e Shkodrës dhe të Postribës, ndonëse jo vetem Malësia e Madhe por edhe Shkodra, Postriba dhe nën-Shkodra ishin në bashkpunim me Llesh Marashin për një kyrengrijtje te armatosun, ku mbas tubimit Llesh Marashi me shokë u nisën për ne Grishaj te Luket Marashi dhe do në Cukaj te Zef Nikë Colaj dhe Gjergj Prelë Colaj, e ku qendruen deri kur plasi pushka para afatit të caktuem, me 23 Kallnuer 1945.

Komandanti i Postkomandës se Bajzës Jonuz Naci (Aliaj-Bajze) dha urdhen qe të niset një toge partizanësh për në Grishaj-Zagores, për me arrestue Luket Marashin qe ishte nën shikimin e komunistavet prej kohesh, nën komandën e Gjosh Nikës (Vuçetaj-Bajzë) te cilët iu ngjitën brisës se Jeranit për në Grishaj. Aty, barijtë e vendit ishin te porositun prej Luketit që te lajmërojnë çdo lëvizje që bahet prej ma shumë se pesë ose gjashtë vetash. Kur partizanët erdhën në fund te brises se Jeranit barijtë në shpejtësi shkuen me lajmrue Shtabin nacionalist, se komunistat janë tue iu ngjitë malit për në Grishaj. Menjëherë, Llesh Marashi lajmëroi luftarët qe të bëheshin gati, me dalë prej ku ishin në Grishaj dhe me shkue në Cukaj, me u bashkue me shokët e tjerë, dhe prej andej me u nisë për në Poice. Kur u bashkue Shtabi në Cukaj, u bisedue shkurtimisht, mbasi nuk priste koha. Dhe ndodhi një mosmarreveshje për sa i përket drejtimit, se ku me shkue Shtabi. Disa thoshin,“ma mirë për në Stol, ” kurse të tjerët, “ma mirë për në Poice, ” qe ishte propozue nga vetë Llesh Marashi. Si perfundim, trimat Gjon Martin Lulati dhe Mirot Paloka ngulën kambë se nuk do te kthehemi mrapa prej komunistave, dhe se do ta fillojshin pushkën, ata qiten pritat në vendin stratigjik, prej kah do të vijshin partizanët në Grishaj. Llesh Marashi dhe Luket Marashi nuk u pajtun me këtë mendim, tue thanë, se sulmi ishte pesë ditë parakohet, por pjesa dermeuse vendosi, ose sot ose kurrë! Dhe ashtu u bë. Partizanët u njitën në Grishaj dhe u banë një rrethim shtëpive. Gjosh Nika me tre ushtarë iu afrue shtëpisë se Luket Marashit dhe fjalët e para qe tha kjenë: “A ashtë Luket Marashi këtu? Ku gjendet?” Axha i tij, Franë Luca, tue mendue se Shtabi iku prej Çukajve, u përgjergj: “Luketa nuk ashtë neë shpi, por noshta ashtë te shokët tonë në Cukaj. ” Gjoshi atëherë e nisi Franë Lucën me dy partizanë për në Cukaj. Sa u nis Franë Luca me ta, partizanët i zbuluan rojet e kryengritësave dhe në atë çast plasi pushka. Një pjesë e partizanëve sulmuen dhe të dy palët u ndeshën grykë për gryke. Në pushkët e para u plagosen Pjetër Gjokë Hoti (nipi i Gjon Martin Lulati, i cili mbas disa diteve vdiq në Bajzë), Gjosh Nika me dy partizanë të tjerë mbetën të plagosun. Mbas një luftimi të rrept, fuqitë partizane u thyen dhe për shpetim afër pesëmbëdhjetë ushtare u futën nëpër shtëpitë e Grishajve dhe u dorëzuen. Llesh Marashi urdhëroi qe tu merren armët dhe të lihën të lirë. Thuhet, se disa prej tyne shkuen me fuqit e kryengritjes për në Bajze (marrë prej Llesh Luket Grishaj që ishte një ndër ata që furnizonte bashkë me familje luftarët e lirisë dhe ai vetë e perjetoi këtë ngjarje). ⁵⁷

Kështue filloi kryengritja antikomuniste e Malësisë së Madhe me 23 Kallnuer te vitit 1945. Forcat e kryengritjes zbritën në Bajzë, ku mbas një përpjekjeje t’ashper morën Postkomandën ku Zef Tomë Ceka i Shkrelit u vra ballëpërballë me Januz Nacin. Edhe Lulash Cuk Curanaj (Uldedaj-Bajzë) mbet i vdekun. Mbas marrjes se Postkomandës, luftarët e lirisë u grumulluen te oborri i Kishës së Bajzës, ku Franqeskani patriot Pater Ciril Cani rrahu kumbonet e kishës në shenjë kushtrimit dhe i bani lutje Zotit me iu pri mbarë forcave nacionaliste. Në të njejtën kohë, edhe me bekimin e famullitarit te Shkrelit, Dom Nikollë Gazulit, Kolë Nikë Prela Marcinaj (Cekdedaj-Bzhetë) u ra kumonëve për me mobilizue Shkrelin në luftë. Burrat e Shkrelit u nisën për me u bashkue me forcat e kryengritjes në Koplik. Tue dijtë rrezikun, Komisari i Rrethit te Malësisë së Madhe, Çun Januzi (i biri i Januz Nacit), u nis për në Shkodër për me i përballue kryengritësat. Mbas një qëndrese në Koplik këta u nisën për në Shkodër. Forcat partizane lajmërue prej Cun Januzit, zunë pozicion te Ura e Rrjollit. Aty u zhvillue beteja ma e ashper dhe vendimtare për kryengritjen ku trimënisht u vranë Gjon Martin Lulati dhe Mirote Paloka, dhe u plagosen shumë të tjere. ⁵⁸ Ndër kohë, te kisha e Shkrelit luftoi Marash Tomë Gjeloshi (Makaj-Bzhetë) kundra një toge te njekjës dhe u vra tue luftue me gjithë Luigj Kolë Shetajn, Mirash Gjonin e Prekë Kolën. ⁵⁹ Mbas luftimesh të rrepta, kryengritësit u tërhoqen në male, ku kishin shpresë se vëllaznit e tyne malësorë me gjithë forca të tjera nacionaliste te Shkodrës dhe krahina tjera, do te organizoheshin për një kundersulm , edhe pse kryengritja filloi para kohet. Në këtë kohë, simbas Vasel Pjetër Gjokës, disa luftëtarë të Hotit ishin pregaditë për me u hjedhë në luftë por Kadri Deli Meta (Bajraktari i Hotit) nuk i la me marrë pjesë, tue thanë: “Na jemi tue u mundue me i ndalë vrasjet, e kush e ka fillue, e pastë për vedi, e ju ne me ndigjoshi mue, nuk shkoni në at vend. ”⁶⁰ Porosia e Kadriut kje e randë edhe për Hotin, sepse ai nuk mori parasysh se trimi i shtëpisë se Dedë Gjo’ Lulit, Gjelosh Luli, ishte në bashkpunin me mikun e tij të ngushtë Llesh Marashin kundra komunizmit. Rrjedhimisht, ai qendroi në Kastrat i strehuem te probatimi i tij, Marash Doda dhe në Traboin te vllaznit Mark e Kolë Miri (Dedvukaj-Hot). Këtu forcat e Toger Babës torturuen Kolë Mirin tue pjekë në hell, për me gjetë prej tij se ku ishte Gjelosh Luli, dhe vetem me ndihmën guximtare te trimit Marash Lushk Gjoni (Dushaj-Hot), Kolë Miri muejti me u ikë prej durve të tyne. ⁶¹

Në mal qendruen luftarët e Shkrelit dhe të Kastratit. Si ndeshkim për pushkët e para qe krisen në shtëpinë e Luket Marashit, Çun Januzi qoi vëllanë e tij, Qelën, misioni i të cilit ishte me e burgosë familjën e Luketës së bashkut me gjithë robët e axhave të tij (Zef e Franë Luca). Ata plaçkiten dhe djegën shtëpinë sikurse pat ba turku me 1911 dhe shkjau me 1913. Shtëpia e Luket Marashit kje e parë në Shkrel dhe Kastrat së cilës komunistat ia vunë zjarrin, ⁶² për të cilin shkrimtari dhe historiani i mirëfilltë Uran Butka, tha: “vullkan u pa shtëpia e Luket Marashit, qe ishte një potencial i madh bese e burrërie në Malësinë e Madhe. ” ⁶³ Kështu filloi hakmarja ndaj Malësisë së Madhe!

Viti i 1945 kje i vështirë edhe për atë pjesë të Malësisë së mbi Shkodrës qe mbetën nën okupacionin Malazias, sidomos për Hotin dhe Grudën, ku për te nënshtrue Malësorët, Bajo Stankoviqi do të bashkpunonte me Toger Babën dhe me Petro Bullatoviqin. komunistët jugosllavë do te këndonin, “Tito-Enver-Stalin, Trisine, ” kurse komunistët shqiptarë, “Enver-Tito-Stalin, jemi të gjithë për një betim!” Bajo Stankoviqi qe kishte danën e hekurt kundra kësaj zone, filloi me arrestue malësorët. I biri i Prekë Tomë Ujkes (Selisht-Grude) Luc Preka Lulgjuraj me kushrinin e tij, Mirash Zef Kola u kthyen prej Kelmendit (ku ishin luftëtarë vullnetarë) dhe dhanë kushtrimin për me ndihmue vllaznitë malësorë të Kelmendit, Shkrelit dhe Kastratit. ⁶⁴ Në atë kohë, vdiq Shab Smaku Berisha dhe në hatrin e tij në Priften-Grudë u caktue një bashkim për me bisedue për luftimet qi ishin zhvillue kundra komunizmit në Malësinë e Madhe dhe viset tjera në Shqipni. ⁶⁵ Dhe në këtë hater Luc Preka Lulgjuraj lexoi letrën e Prekë Calit qi mes të tjerash thonte, “… Kush e nie vetin Shqiptar dhe beson në Zotin, i baj therrje te dalin në nime Kelmendit dhe te Malësisë së Madhe kunder kumunizmit!”⁶⁶ Për fat të keq, rrethanat kjenë faktori për të cilin paria e Grudës dhe e Hotit nuk muejti me marrë pjesë në këtë bisedim, sepse ishin ndermjet dy zjarresh. Nji pjesë e Rapshes dhe krejt Troboini, me gjithë Grudën, mbeten prap nën-pushtimin jugosllav, ku Bajo Stankoviqi me partizanët e tij terrorizuen malësorët, ndërsa n’anën tjetër kjenë Toger Baba me gjithë jugosllavin Petro Bullatoviq. ⁶⁷Kështu, aleanca e pathyeshme gjatë pesë shekujsh e nepërmjet luftnash të përgjakshme për lirinë dhe integritetin tokësor shqiptar u këput në Malësinë e Madhe!

Në Fruer t’atij viti, komunistat jugosllavë arrestuen famullitarin e Traboinit, At Leonard Tagaj (i quejtun Patër Zefi nga malësorët) me Pjetër Zekun Camajn (kushëri me Smajl Mark Lulin) dhe Vasel Mirash Camajn (Vojvoda i Vuksanajve). Këta u pushkatuen pa proçes juridik. ⁶⁸ Fillë mbas këtyne, Gjelosh “Losh” Gjokë Lajcaj (djali i hallës i Luket Marashit) shkoi në Selisht të kumbara i tij dhe dashamir i Luketës, Zef Miliqi Lulgjuraj me qëllim për me strehue dy djemtë e Luketës (Palokën dhe Dedën) dhe kushrinin e tij (Prel Franë Grishajn) qe ishin në Hot. Edhe këtu Bajo Stankoviqi arrestoi në Selisht Luc Prekën për veprimtarinë e tij antikomuniste, bashkë me dy vëllaznit e tij, Dodë dhe Gjergj Lulgjuraj, Kolë Gjel Cakun (Ujkaj-Treipsh), dhe Zef Miliqin e Gjelosh Gjokë Lajçajn dhe i pushktatuen të gjithë pa gjyq, te kisha e Grudës (këtë ngjarje e dijmë prej nipit te Gjelosh Gjokës, Vasel Pjetër Lajçaj). ⁶⁹ Si shenim, vlenë për tu përmendë, se në kohën e Inform-Byrosë Bajo Stankoviqi kërkon strehim politik në Shqipni dhe Enver Hoxha menjëherë e prenoi tue shperblye barbarizmin e tij ndaj shqiptarëve nën Mal të Zi dhe e emnoi Kryetar i Zyrës se Rrefugjatëve të nënshtetasve jugosllavë në Shqipni, ku pjesa dermuese kjenë shqiptarë. ⁷⁰

Në pranverë, po t’vitit 1945, Toger Baba i shoqnuem nga partizani i vendit, Nikollë Mirash Gjonaj shkoi në Drume-Hot tue kerkue me arrestue Shkodranin Gjysh Pistullin me Vasel Pjetër Gjonaj. Në mënyrë barbare u torturuen Marash Uc Gjonaj, Franë Pjetër Gjonaj (vëllaun e Vaselit), Lene Kolën Gjonaj (kushrina e Vaselit), dhe u muer në hetusi Gjeto Dedë Vatë Gjonaj. ⁷¹

Gjatë viteve 1945-46 kishin mbetë vetem disa çeta luftare, që ndiqeshin prej forcave komuniste. Të tjerët u pushkatuen, u burgosen, u internuen, ose prej rrethanavet te njohuna u dorëzuen. Në fillim te 1946, Prekë Lekë Gjoni, me vëllanë Pashkun u rrethuen nga brigada partizane, por nuk u dorëzuen dhe në Bjeshkë, mbi Kronin e Kurriles së Dedajve u vranë mbasi qendruen heroikisht. ⁷²

Po atë vit, dijetari dhe patrioti Dom Nikollë Gazulli u vra prej forcave te sigurimit. Gazeta Komuniste “Kohe e Re” e Shkodrës trumbetoi, “Me datën 23 mars 1946 vritet Dom Nikollë Gazulli në Sukë te Madhe, Katundi i Kastratit në Nën/Prefekturën e Koplikut, bashkëpuntor i Llesh Marashit, tradhëtar i popullit. ” ⁷³

Per 18 muej rresht, Luket Marashi qendroi në rezistencë për mos ra në duert e sigurimit të shtetit. Një ndihmë të madhe për qëndresen e Luketës dhanë miqët e tij, shpeshherë tue e strehue dhe tue e furnizue me ushqime. Në një rrethim te forcave ndjekëse në Kastrat, ai u plagos tue ça rrethimin. Trupi i tij, gjysëm i dekompozum, u gjet të Premtën e Madhe, 1946, tek brija e Kastratit në Gurët e Bardhë, prej kushëririt të tij Gjon Zefi bashkë me të jatin Zef Luca (axha i Luketës). ⁷⁴

Në arrati qendruen edhe Llesh Marashi me Pjetër Gjokë Bajraktarin dhe Rrok Kantin, me bazë në Bjeshkët e Vrrithit. Këtu forcat e ndjekjës i zbuluen dhe i rrethuen. Pjetër Gjokë Bajraktari u plagos randë, Rrok Kanti tentoi me vra veten për mos me u dorëzue. Lleshi u dorëzue me kusht qe mos ta vrisnin Pjetrin e Rrokun. ⁷⁵Mbas kapjes se tyne gazeta “Kohe e Re” i njoftoi lexuesit se Gjykata Speciale do te zhvillonte procedurën kundër Llesh Marashit dhe shokëve të tij t’akuzuem si “tradhtarë” dhe “bashkëpuntorë” me anmiqë të huej. Gjyqi filloi me 10 Korrik, 1946, në Kinema “Rozafat” dhe perfundoi me 17 Korrik, me këtë: “Llesh Marashi dënohet me vdekje, me varje në litar. ” Ai u var te Dugajat e Reja në Shkodër. Po me te njajtin vendim, u denue me pushkatim edhe një prijës tjetër i Shkrelit, Nikollë Prekë Dedaj dhe Dom Alfons Trackin (famillutari i Velipojës, ku pjesa dermuese e famullisë ishin Shkrelas t’ulun prej malit) si bashkpuntorë i Lleshit. ⁷⁶

Me deshtimin e Kryengrijtjes se Malësisë së Madhe filloi kalvari i Malësisë te mbi Shkodrës, që mbeti nji ndër krahinat ma të përnjekuna dhe te terrorizume në të gjithë Shqipninë prej regjimit Stalinist-Enverian. Si përfundim, kujtojmë fjalët e John Adamsit që tha: “Detyrimet tona ndaj atdhuet nuk pushojnë derisa te jena gjallë. ” Dhe, me të vërtetë, shpirti liridashës i malësorit nuk u perkul, por përkundrazi u ba fli për idealin e naltë të nacionalizmit shqiptar, që do të thotë – ideja Kombëtaro-Shqiptare!

Pra, tue i rikujtue edhe njiherë fjalët e Schillenbeeck-ut, e besoi qe ashtë e kjartë, se kush i sherbeu lirisë, kombit, fesë dhe atdhuet.

I përjetshëm kjoftë kujtimi i tyne!

Lista emnore e dëshmorëve dhe viktimat e komunizmit enverian te malit t’Shkrelit. ⁷⁷

Vrrith:

1) Pjetër Gjokë Deda Milaj, Bajraktar 101 vjet burg

2) Preq Pjetër Vulaj Vdekje prej torturave

3) Mirash Gjoka Arratisë, varrue dhe vdekë në Jugosllavi

4) Martin Franë Popaj Vra

5) Kolë Tomë Deda Vra

6) Gjokë Dedë Milaj Vdekë në internim (Berat)

7) Franë Cul Kroni 20 vjet burg

8) Prekë Gjergj Milaj 10 vjet burg

9) Pjetër Prekë Pacaj Burgim, djegë shtëpia

10) Gjergj Kolë Luca Burgim

11) Gjeto Prekë Ramaj Burgim

12) Lukë Mac Tucaj Burgim

Bzhete:

1) Mark Tomë Gjeloshi (Makaj) Vra në rezistencë

2) Nikollë Zef Patanaj Vra me forcat partizane

3) Prel Tomë Makaj 101 vjet burg

4) Kolë Nikë Marcinaj 25 vjet, vdekë në burg

5) Gjon Lekë Mirukaj 20 vjet burg, torturohet, vdes

6) Zef Murran Luca 25 vjet burg

7) Franë Zef K. Gjeli 25 vjet burg

8) Gjeto Lekë Miruka 25 vjet burg

9) Prel Tomë Gjeloshaj 20 vjet burg

10) Pjetër Lekë Mirukaj 20 vjet burg

11) Gjokë Zef Cekaj 15 vjet burg

12) Marash Zef Cekaj 10 vjet burg

13) Gjelosh Nikë Vukelaj 5 vjet burg

14) Pashko Vat Malota Burgim, djeg shtepia

15) Tomë Franë Brrakaj Burgim

16) Prel Vat Malotaj Burgim

17) Lulash Palok Vrucaj Burgim

18) Tereze Prekë Xhaj Torturohet në mënyrë çnjerëzore, dhe

(motra e Nikollë Prekë Dedaj) heroikisht nuk e tregon vëllanë.

Dedaj:

Nikollë Prekë Dedaj Pushkatue me Dom Alfons Tracki etj.
Gjokë Koka Pushkatue

3) Prekë Gjon Dedaj Pushkatue

4) Mirash Gj. Sokolaj Pushkatue

5) Pjetër Kolë Sokolaj Pushkatue

6) Mark S. Sokolaj 20 vjet burg, djegë shtëpia

7) Marash Kolë Mali, vojvode 3 vjet burg

8) Marash Kolë Stake Burgim

9) Kolë Tomë Stake Burgim, djegë shtëpia

10) Gjelosh Martini Burgim

11) Zef Mali Burgim

12) Gjek M. Sokoli Burgim

13) Rrok Nikollë Zefi Burgim

Zagore:

1) Major Llesh Marashi Varje në Konop, djegë shtëpia

2) Luket Marash Grishaj Vra në mal, djegë shtëpia

3) Prekë Lekë Kolaj Vra në mal, djegë shtëpia

4) Pashko Lekë Kolaj Vra në mal

5) Dan Coli Vucaj Vra kundra partizanët (Kisha e Lezhës)

6) Franë Pjetër Marashi Pushkatue

7) Ndue Gjelosh Marashi Pushkatue

8) Nrekë Pjetër Zef Culaj Pushkatue

9) Mark Gjokë Leknikaj Vdekë në burg

10) Rexhë Mehmet Vucaj Vdekë në burg

11) Gjelosh Marashi 101 vjet burg

12) Edvard Llesh Marashi Burg, lirohet pasi ja pret dy këmbet

13) Rrok Kanto Marashi 10 vjet burg, internim deri 1990

14) Pjetër Marashi Burgose, vdes pas daljes

15) Mark Gjelosh Marashi 10 vjet burg

16) Kolë Nikë Colaj 10 vjet burg

17) Mirash Prec Grishaj 10 vjet burg

18) Prel Gjelosh Marashi 7 vjet burg

19) Gjelosh Ndoc Marashi 7 vjet burg

20) Marash Vat Gjelosh Marashi 7 vjet burg

21) Franë Luc Grishaj Burgim, torturue, 3 vjet burg

22) Brahim Xhigji Vucaj Burgim

23) Sadri Zekë Leknikaj Burgim

24) Dyl Qerim Leknikaj Burgim

25) Prec Curri Grishaj Burgim

26) Zef Luc Grishaj Burgim

27) Prel Franë Grishaj Burgim

28) Palok Luket Grishaj Burgim, internim

29) Dedë Luket Grishaj Burgim

30) Familja e Llesh Marashit (gra e femijë) internim në Berat (afer 2 vjet).

31) Familja e Luket Marashit (gra e femijë) burgosun në burgun e Shkodrës dhe internim ne Berat (së bashku 16 mujë).

32) Familjet e Zef e Franë Luc Grishaj (gra e femijë) burgosun në burgun e Shkodrës.

33) Palok Luket Grishaj internohet për të dytën herë në Saver, prej vitit 1957 deri 1990 (internim me familja), ku edhe vdes në internim.

Famullitari i Kishës Shkrelit:

1) Dom Nikollë Gazulli Vra nga forcat e ndjekjës komuniste në vitin 1946

Meshtarët që i sherbyn famullisë së Shkrelit dhe vdiqën nga Komunizmi:

1) Dom Ndre Zadeja Pushkatue në vitin 1945

2) Dom Gjergj Volaj (Imzot) Pushkatue në vitin 1947

3) Dom Pjetër Quni Vdekë prej torturave në vitin 1948

4) Dom Aleksander Sirdani Vdekë prej torturave në vitin 1948

6) Dom Ndoc Nikaj Vdekë në burg në vitin 1951

7) Dom Pjetër Gruda Vdekë në burg në vitin 1989

Shenim: Shkrimi që vijon është paraqitur për të parën herë në Simpoziumin Shkencor për 60 Vjetorin e Rezistencës dhe Kryengritjes anti-komuniste të Malësisë së Madhe të vitit 1945, në sallën “At Gjergj Fishta” të kisha katolike shqiptare të Shen Palit në Rochester Hills, Michigan, U. S. A. , me 6 Fruer 2005. Autori me kënaqësi ia dorëzon për botim Këshillit Organizues për Ndriqimin e Historisë Shqiptare.*Kortezi-Albemigrant

KUJTESË- ME 6 JANAR LINDI FAN S. NOLI

January 5, 2019 by dgreca

Theofan Stilian Noli lindi dhe vdiq larg atdheu. Por gjatë të gjithë jetës zemra e tij rrahu vetëm për Shqipërinë, shpirti i tij krijoi gjëra madhështore që e lartësuan dinjitetin e shqiptarit, kurse në veprimtarinë energjike të përditshme iu përkushtua pavarësisë e tërësisë tokësore të atdheut dhe sidomos demokratizimit të jetës shqiptare. Sic është shprehur i Përndershmi At Arthur Liolin, Fan S.Noli, (1882-1965) është dhe do të mbetet përjetë të jetëve, një figurë e shquar në botën shqiptare, si një fetar, njeri i ditur, poet, shkrimtar dhe burrë shteti. Ai është themeluesi i të parës Kishë Orthodhokse Shqiptare në SHBA, më 1908. Ai ka përkthyer dhe është autor i mbi 42 librave liturgjikë, historikë dhe letrarë, në të dyja gjuhët, në shqip e anglisht dhe konsiderohet, një nga njerëzit më të ndritur të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Përkthimi i Testamentit të Ri, nga greqishtja në anglishten e sotme, është cilësuar si një nga kryeveprat e tij, e pasuar nga një numër i madh përkthimesh të liturgjisë dhe muzikës kishtare të Kishës Orthodhokse, në të dyja gjuhët, shqip dhe anglisht. Zotërues, në mënyrë të përkryer, i 12 gjuhëve të huaja, të pasqyruara në një numër të madh albumesh, në përkthimin e dramave dhe poemave origjinale. Ai bëri të flasin shqip veprat e Longfellow-t, Ibsenit, Servantes-it dhe Omar Khajam-it. Noli i madh ka marrë nderimin dhe vlerësimin nga Shtëpia e Bardhë, për përkthimet e William Shekspirit, në shqip.

Më 1912, ai drejtoi Federatën Panshqiptare të Amerikës “Vatra”, si themelues i saj me Faik Konicën dhe atdhetarë të tjerë. Më 1920, ai përfaqëson atdheun e tij, Shqipërinë, në Gjenevë, ku garantoi futjen e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara, njohjen e shtetit të parë modern shqiptar dhe shpalljen e pavarësisë. Në vitin 1924, ai ishte Kryeministër i Shqipërisë.
Vepra e tij kritike “Bethoveni e Revolucioni Francez”, është vlerësuar nga njerëz të dëgjuar, si; George Bernard Show, kompozitor, Jan Sibilius dhe autori Thomas Man etj. Ndërsa studionte në Konservatorin e New England, për muzikë, ai kompozon Rapsodinë Shqiptare, Uverturën Bizantine dhe një numër të madh poemash, të gjitha të përkthyera e të përshtatura në gjuhën shqipe. Dy librat e tij historikë rreth Gjergj Kastriot Skënderbeut, Heroit tonë Kombëtar, konsiderohen studime klasike me shumë vlera.
I lindur në Ibrik Tepe (Qyteza), një qytezë e përbërë nga komuniteti shqiptar në Turqinë evropiane, jeta e tij shpaloset si një epos ekzemplar, e cila ndriti për më se një shekull me suksese në të gjitha drejtimet dhe në shërbimin që ai i bëri popullit të tij. I diplomuar në Universitetin e Harvardit, më 1912, më vonë ai mori doktorata në histori dhe në muzikë nga Konservatori i New England. Shumë i thjeshtë dhe popullor në jetën e tij, i flaktë dhe i debatushëm në oratori, ai ishte truri dhe përkushtimi për t’i shërbyer popullit të tij, në shumë drejtime. Në shumë mënyra enigmatik, ai në të njëjtën kohë jo vetëm ishte një patriot dhe atdhetar i devotshëm, por ai ishte një njeri me horizont të gjerë dhe shumë i respektuar nga ndërkombëtarët për bindjet e tij.
Gjithmonë i qeshur e me një sens humori, jeta dhe vepra e tij edhe sot e kësaj dite është një rezonancë për shqiptarët që ata të jenë të bashkuar e të punojnë për kombin e tyre. Duke qenë një njeri modest, përparimtar, atdhetar, dashamirës, ai karakterizohej nga një karizmë, që tërhoqi vëmendjen dhe interesimin e diplomatëve të huaj dhe njerëzve të ditur të botës. Noli diti të shfrytëzojë këtë interesim duke e vënë në dobi të atdheut e të shqiptarëve, duke qenë një përçues i flaktë i atdhetarizmës, duke luajtur një rol model për popullin e tij shqiptar në SHBA, por edhe jashtë saj.
Jeta dhe vepra e tij e ndritur ruhet në kujtesën dhe memorjen e kombit të tij shqiptar dhe do jetojë në brezat që do të vijnë.
***

Vendlindja, Ibrik-tepeja ose Qyteza, një fshat shqiptar në Traki, afër Adrianopojës, si dhe disa fshatra të tjera afër tij ishin për Nolin nga mënyra e jetesës, zakonet e temperamenti, si një copëz e shkëputur nga Shqipëria. Aty shpirti i tij thithi të pastër botën shqiptare, kulturën e gjerë popullore, mori informacionin e parë për historinë e Shqipërisë e jetën e kryetrimit Skënderbe. Pasi kreu në greqisht shkollën fillore dhe gjimnazin, në vitin 1900, në moshën 18 vjeçare, ai u largua nga vendlindja për të mos u kthyer dot më dhe shkoi në Athinë.
Në gjimnazin grek ai ishte njohur me letërsinë antike greke, me letësinë evropiane e sidomos me veprën e Shekspiri.
Kjo gjë i kishte ngjallur atij dëshirën për ta zgjeruar kulturen e vet, dëshirë që mbeti e zjarrtë në shpirtin e tij deri sa vdiq. Kështu ky djalosh i ri , me interesa të gjera, shëndetlig, por i guximshëm e me një intuitë të zhvilluar, i hyri rrugës së studimeve, që për të ishte mjaft e vështirë, sepse i mungonin mjetet financiare. Pikërisht prej kësaj mungese ai shpejt i ndërpreu ato, të cilat do të mund t’i vazhdonte shumë më vonë, në një moshë të madhe. (Vetëm me 1912 ai kreu studimet e larta dhe u diplomua per arte , kurse më pas në moshën 55-vjeçare, mbaroi konservatorin, dhe në moshën 63-vjeçare mori doktoratën e filozofisë për histori). Për të siguruar jetesën hyri në një shoqëri tramvajesh e me pas si sufler në një teater. Herë-herë luante edhe ndonjë rol të vogël , por puna në teater nuk i vleu më tepër, sepse e nxiti të shkruante dramën “Zgjimi”, në greqisht, (e cila u ndalua të shfaqej sepse aludonte për lëvizjen shqiptare për liri), dhe me vonë dramën në shqip “Izraelitë e filistinë”. Më 1903 shkoi në Egjipt ku punoi për dy vjet si mësues. Gjatë kësaj kohe ai u njoh me patriotë të shquar të kolonisë shqiptare të Egjiptit: Thanas Tashkon e Jani Vruhon, të cilët luajtën një rol të rëndësishëm për drejtimin që do të merrte jeta e Fan Nolit. Ata e lidhën atë me lëvizjen patriotike shqiptare edhe ai po në këtë kohë përktheu në greqisht veprën e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”. Më 1906 Noli u dërgua në Amerikë nga patriotët e kolonisë së Egjiptit për organizimin e lëvizjes kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Brenda një kohe të shkurtër Noli krijoi shoqërinë “Besa-besë”, që më pas u shkri në federatën “Vatra”si dhe gazetën “Dielli”. Noli ishte editori i parë i Diellit dhe bashkëthemelues i Vatrës së bashku me Konicën dhe bashkëpunëtorët e tyre.

Nga gjithë veprimtaritë e kësaj periudhe të jetës politike të Nolit, më e rëndësishmja është shkëputja e kishës ortodokse shqiptare dhe lufta kundër propagandës shoviniste greke. Për këtë qëllimin më 1908 ai u dorëzua prift dhe duke vazhduar traditën e nisur nga Kristoforidhi përktheu shumë libra të ndryshëm të kishës në gjuhën shqipe.

Kur u shpall Pavarësia, Noli përshëndeti qeverinë e Ismail Qemalit, ndërkohë që kishte bërë edhe një udhëtim nëpër Evropë për të mbrojtur çështjen shqiptare. Periudha më e rëndësishme e aktivitetit të tij në të gjitha fushat është dekada 1920-1930. Më 1920 ai, së bashku me patriotë të tjerë, u përpoq dhe arriti të sigurojë pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Më 1921 ai botoi edhe veprën e rëndësishme “Historia e Skënderbeut”.
Gjatë viteve `20-24, në krye të opozitës demokratike, Noli zhvilloi një luftë të ashpër në Parlament dhe jashtë tij duke ngritur zerin për vendosjen e lirive demokratike dhe zbatimin e reformës agrare. Fjalimi i tij mbi varrin e Avni Rustemit në Vlorë shënoi fillimin e atij që është cilësuar si Revolucion Demokratik në Shqipëri.
Me fitoren e revolucionit Noli u caktua kryetari i qeverisë së re, që doli prej tij. Kjo qeveri shpalli një program revolucionar e demokratik, por nuk arriti ta realizojë. Nolit iu desh të bënte një përpjekje të jashtëzakonshme që qeveria e kryesuar prej tij të njihej, por nuk arriti dhe mbeti e shkeputur edhe nga shtresat e popullsise, u gjend e rrethuar dhe u rrezua nga kundërshtari i tij, Ahmet Zogu..

Noli u detyrua të mërgojë jashtë vendit në Austri dhe u dënua me vdekje në mungesë. Gjithë demokratët revolucionarë në mërgim themeluan në Vjenë Komitetin Nacional Revolucionar (Konare) me Nolin si kryetar. Në organin “Liria Kombëtare”
Përveç veprimtarisë politike, poetike e publiçistike, gjatë këtij dhjetëvjeçari Noli përktheu tragjeditë e Shekspirit, Rubairat e Omar Khajamit, Don Kishotin e Servantesit etj. Në gjithë këtë veprimtari politike, patriotike, artistike e shkencore Noli mbeti demokrat.
Pasi u vendos në ShBA, u mor me krijimtari letrare, me studime të ndryshme, siç ishte “Bethoveni dhe Revolucioni Francez” etj dhe me organizimin e veprimtarive të kishës shqiptare në Amerikë, e cila shërbente si qendër e lidhjes së kolonisë shqiptare. Fan Noli mbeti deri në fund të jetës së tij një demokrat i shquar.
Ky vigan i demokracisë e i kulturës shqiptare, te i cili vepron me të njëjtën forcë intuita e artistit shkencëtarit dhe e politikanit, ky patriot i madh që shkriu gjithçka për Shqipërinë, për fat të keq vdiq larg saj më 13 mars 1965 në ShBA, ku ndodhen edhe sot eshtrat e tij.

KRONIKE, JETA PERMES DATAVE

Lindi më 6 janar 1882 në Qytezë (turqisht: Ibrik Tepe), fshat shqiptar në Traki, jo shumë larg nga Edreneja. Si disa fshatra të tjera të asaj krahine të banuar me shqiptarë, Qyteza kishte ruajtur me kohë gjuhën, doket dhe kostumet e të parëve. Noli e mbante fisin e vet me prejardhje nga Qyteza e Kolonjës. I ati, Stiliani, ndonëse trashëgoi një pronë tokë, nuk u mor me bujqësi, po shërbeu si psalt në kishën e fshatit. E ëma, Maria, ishte shtëpiake. Familja u shtua shumë dhe erdhi një kohë që jetesa u bë e vështirë për të. Sa qe i mitur Noli hoqi sëmundje të rënda, prandaj shkollën e nisi me vonesë. Filloren dhe të mesmen i bëri greqisht. Por me shumë ndikoi tek ai krenaria e fshatit shqiptar për të kaluarën historike dhe dashuria për shkrimin shqip. Që në bankat e shkollës iu shfaqën karakteri i pavarur dhe fryma e revoltës. Për këtë shkak nuk iu dha diploma në kohën e duhur, gjë që e pengoi të emërohej mësues atë vit shkollor. Më 1900 vajti në Greqi, me qëllim që të nxirrte jetesën dhe të ndiqte fakultetin e filozofisë. Në Athinë u lidh me një shoqëri belge, e cila zotëronte tramvajet me kuaj. S’i eci mbarë. Studime nuk i bëri. Atëherë u hodh në punë të tjera, si kopist, sufler dhe aktor pranë një trupe greke teatri shëtitës. Tek punonte atje, iu ngjall dëshira të mërej me dramaturgji. Më 1903 kaloi në Egjipt, ku zuri punë si mësues i greqishtes. Ndërkohë, njihet me lëvizjen kombëtare. I ndihmuar nga patriotë, nis veprimtarinë politike dhe letrare: shkruan artikujt publicistikë, përkthen greqisht «Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet» të Sami Frashërit. Më 1909 njeh Faik Konicën [3] Nga viti 1908 deri më 1912 kryen studimet e larta për arte në Universitetin e Harvardit, të cilat i përfundon me cum laude në Bachelor of Arts.

Në fund të jetës së tij shkon në Florida. Atje, në banesën e tij, në Fort Lauderdale, vdiq më 13 mars 1965, larg atdheut të shtrenjtë, që e deshi me zjarr të pashuar. Fan Noli është varrosur në Forrest Hill Cemetery, të Bostonit.(Dielli-arkiv)

Shtatëdhetëvjetori i lindjes së Mustafa Krujës

January 5, 2019 by dgreca

Marrim dhe botojmё nga “Shêjzat” Vjeti I/

nga ERNEST KOLIQI/

Na Shqiptarёt, pёrgjithsisht, jemi bukur fort tё prirun kah epshi i prozhmimit. Jo vetёm lёvdata na del disi rryeshёm nga buza, por pёr mâ tepёr, gjejmё vishtirsí nё vetvete kur arsyeja e lypё qi tё shfaqim pёlqim e lavd mbi cilsít ase veprat e nji tjetri. Individualizmi i tepruem na i ndalon, pёrpara meritёs sё tjetёrkuj, hovet e mêndes dhe tё zêmrёs. Kjo korrnecí shpirtnore ndoshta na rrjedh prej krajatave historike nёpёr tё cilat u pёrshkuem na dhe tё parёt t’onё. Kush u gjuejt paprâ nga rrufét mâ tё rrebta tё fatit, nuk mund tё jèt udob shpirtbardhё. Gjikimi i ynё mâ tё shumtёn shkrepё i ashpёr mbi t’afёrm e shokё. Vetёm ndoj gjest energjik, ndoj akt trimnije heraherё zgjon ndёr né miratim çuditёs e dalldí. Mёsa qi vlerat mendore e morale gjêjnё zakonisht plot mohuesa. Edhe kjo rrjedh nga shkaku se trimnija shfaqet me nji stil klasik qi shumica njef nё Shqipní nё tё gjitha shkallёt e veta, e prandej sejcili, sa vren a ndёgjon ndodhjen din edhe t’a pleqnojё, kurse s’ka kút a kandar me matё e me peshue fuqín e mendes apo madhnín morale tё njânit e tё tjetrit. Kёsodore mohimi i çdo cilsije, qi nuk shifet me sy edhe nuk preket me dorё lehtas shqyptohet me gojё. Nё kohna tё fundit ky ves âsht pёrhapun shum nё shoqnín shqiptare. Komunizmi denigrimin e mban si nji ndёr mjetet kryesore pёr pregatitjen e sheshit ku don tё nguli rrâjё. Mjerisht edhe na, qi lёvdohemi se urrejmё çdo mёnyrё e doke tё komunistave, biejmё nё kёt faj mâ shpesh se mendohet. Ndodhё qi i hueji, kur ndёgjon Shqiptarinn tue folё pa kontrollue thânjet kritikuese, krejt i rrёmbyem prej pasjonit e prej resёs, e tue dhânё mbarё e mbrapёsht gjikime johenike mbi njerz e ngjarje tё vendit tё vet, del nga ato bisedime me nji panoramё mjaft tё shkretё e me nji pёrshtypje vorfёnije njerzore qi vonё e vonё i shlyhet mêndsh. Ky nihilizёm shkretnon e thanё zêmrat shqiptare, kёputё nё burra tё pjekun dhe nё djelm tё rij çdo hov frytdhânёs, zvoglon aradhet e atyne qi lakmojnё tё dallohen nё veprimtarí tё lavdueshme nё dobí t’atdheut e na paraqet mjaft keq para botёs sё huej. Na s’duhet tё harrojmё se propaganda e anmiqve tё kombit na ká piksue si njerz tё pa-aftё m’u ngjeshё nё tharm tё qytetnís. Gabim i pafalshёm d0 t’ishte vёrtetimi i atyne pohimeve fyese e poshtnuese, t’anmiqve shi prej pёrgojimeve t’ona tё paurta mun tё trênta.

Le tё mё falet ky shfrim qi mё shpёrthei vetvetiu nga shpirti e nuk mё la me hy fill nё thalb tё kёtij shkrimi, i cili ka pёr qёllim kremtimin e shtatёdhetёvjetorit tё nji Shqiptari në shêj, por mё rrёshqiti gati tё thuesh padeshtas tue mendue se edhe ky Burrё, i cili stolisë me vertyte të veta atdhén, provoi (bashkë me nji varg të gjatë shokësh tjerë) ngushtësín e padrejtë të gjikimit të disáve, moskuptimin e vrejsave të pwrcipët të ngjarjeve historike dhe mungesën e nji mirënjohjeje së meritueme mbas nji veprimtarije mâ se pesëdhetëvjeçare për nder të Shqipnís. Prap se prap Ky ma pak fatmjerë se do të tjerë Atdhetarë të shquem – Luigj Gurakuqi, Lef Nosi, Vinçenz Prendushi, Bahri Omari, e mâ e mâ – qi na Shqiptarët vrámё me dorë t’onë. Këta i hoqme jete me plumba pushke; Mustafën u përpoqёm t’a vrasim moralisht.

Jam i bindun qi ndokush do tё mendojё se s’jam unё njeriu mâ i pёrshtatun me i shkrue kёto dy fjalё uruese nё kёt rasё kremtimi, pёr shkak se miqsija vllaznore, bindimi i thellё dishepulli ndaj Mjeshtrin, qёllimet ideale tё pёrbashkta qi mё lidhen e gjithёnji mё lidhin me Mustafёn, mund tё m’a rrёmbejnё pendёn tue mё shty me i dhânun ngjyrё e flakё panegjiriku bisedimit. Jo, jo: do tё báj tё shukaten pёrmbrênda ndiesít mâ tё gjalla edhe do t’orvatem m’u shprehё tue e pёrshkue çdo pohim nёpёr akull tё mendes.

Vlera e nji karakteri njerzuer, vetija e brumit me të cilin âsht i ngjeshun nji bir njeriu, njifet e dishmohet pikë mâ s’pari në marredhânjet e tija me rrethin shtëpijak. Para se me qênë qytetar, njeriu âsht bír e prind. Unë kam pasun fatin t’a njof t’an e Mustafës, – nji burrë i thjeshtë nga Kruja, i squet e i urtë, – të cilin i biri, i arrijtun në rrjeshtin mâ të naltë të personaliteteve të botës shqiptare, e rrethonte me nji nderim dashunuer qi më mbushte me habí. Më dukej si ai të donte me i a dhurue t’et të gjithë respektin qi bota ushqente për tê. Po âmbёlsija pa llasё me tё cilёn drejtonte familjen? Po njerzija, e rrallё ndёr né Shqiptarёt, qi pёrdorte me bashkёshorten e me fmij? Mustafёn, qi shum kush e pёrshkruen si burrё tё vrashtё, nё rreth tё familjes unё e njof tё durueshёm e tё butё, tue u ndêjun sipёr me orё djelmve qi kryejshin detyrёt shkollore tё ditёs. Kur i qortonte flitte nё mёnyrё qi mos me i a cenue personalitetin nё formim.

Ah, vera tё Zarёs, vera tё bardha e tё lume tё vjetve 1929, 1930 si nuk i u dijtme vlerёn asokohe! Ishi pёrplot me hire tё holla, por né na e ndalonte shijimin t’uej gjakimi i nji rilindjeje arbnore shkrue si vegim njimtues n’ajrí. Ishi êndё me rreze fatbardhёsije, e na atёherё nuk e kuptojshim. Sot, nё mbamendje, kёthejmё ke ju me gjetё ngushullim. Por, tepёr shumё lot, tepёr shumё gjak na ndajnё prej jush. Bashkё me at fatbardhёsí edhe Zara e shkretё âsht shêmbun rrafsh pёr tokё!

N’ato dit, un pata fatin m’u pritё si njerí i shtёpís nё rreth familjar tё Mustafёs e ishte ajo mikpritje, larg votrёs s’eme atnore n’at moshё tё ré, nji dhuratё e veçantё qi m’i zbutte mallёngjimet e mёrgimit. Thithej n’at familje nji frymё e shёndoshё e kёndellse njerzore, levitte n’at atmosferё shpirti i thellё i dokeve t’ona, tё cilat, kur interpretohen prej nji zot shtёpije mêndendritun edhe ushtrohen me ritёm tё mbajtun por edhe t’âmbёl njiherit, i apin zhvillimit tё jetesёs sё pёrditёshme nji hijeshi tё pashoqe. Nji moral i naltё, i natyrshёm, i gufuem nga palci i zakoneve mâ bujare tё fisit arbnuer frymzonte çdo sjellje, çdo shprehje tё tё parit dhe tё mbrâmit n’at ambjent tё qetё e qetёsues. Kjo suazë morale ndihmon me kuptue figurën e Mustafës. Atdhedashunija e tij lindet e forcohet në vokësí të votrës. Për tê atdheu âsht familja e familjeve. Ai kryen detyrën e vet ndaj atdheun me mënyrën mâ të thjeshtë pa u përpjekë m’u vû në dukje. Urryes ç’prej lindjet i çdo theatraliteti demagogjik, punoi për vend ashtu si kreu detyrët e veta ndaj prindët, ndaj të bijt, ndaj mbarë farefisin. Mësim i çmueshëm qe për né koha qi me tê kaluem.

Në mende të tij s’ka nji ndërpremje midis dashunis të jetës shtëpijake e asaj t’atdheut. Asht krejt nji vazhdim. E kriteret morale, qi ndiente e mbante në njânën, donte t’i ndiqte edhe në tjetrën. Prej këndej buroi shpesh qindrimi i ngurtë i tij në disa rrethâna politike qi ndoshta lypshin nji farë lakimi fjalësh e mënyrnash. Shtёrngesa, nё shumё rasa, edhe acarija e shprehjeve i u dukshin detyra shêjte pёr t’u plotsue me çdo kusht. Atê shka lypte prej tjerve, ai mâ s’pari e kryente vetë. Njerzit qi e njofin për s’afërmi dijnë me ç’vullnet të hekurt âsht i pajisun e sa duresë cmeritëse ká në punë! Aspak i dhânun mbas qejfeve tё jetёs e i pёrkuerm, pёr tê humbja e kohёs âsht nji gjâ absurde dhe mundi i punimit ândje. Këto cilsína, të rralla në Shqipní, nё nji rreth shoqnuer ku papunsija njehej privilegj i lakmueshёm dhe puna nji nevojё cenuese e prestigjit burrnuer (“punojnё skllavёt ase njerzit e ultё, burrat e vjefshёm urdhnojnё tjerёt ndêjun”) kanë krijue pakënaqsín përtoqark veprimtarís së tij. Disáve nesh, ndërhymja urdhnore me të cilën Mustafa kërkonte punë nga njerzit qi e rrethojshin dh’e njifshin vullnetarisht si prîs e mjeshtër, na vjefti sa s’ká. Shembullin, si gjithmonë, na e epte ai vetë. Punonte me orë të gjata rreth fjalorit. Seicilit prej nesh i lypte spjegime si e kalojshim kohёn. Kjo shtrёngesё dashamirse nxiti mue tё shkruej nё Zara novelat e Hijes sё Maleve (qi ai mё ndihmoi me shtypё), Kostandin Kotten krah-thatё me hartue dramёn Shpagimi i Gjaksís, e tjerё shokё intelektualё mos me e humbun periudhёn e mёrgimit nё papunsí.

Nuk duem këtu të hyjmë në hulumtime kejet të vishtira mbi veprimtarin politike të Mustafës. Kur gjaknat të ftofen dhe filli i ngjarjeve të mundet m’u paraqitun, në daç me merita në daç me gabime, ashtu si u zhvillue në të vërtetë dhe jo me trajtat sot të shtrêmbënueme nga pasjoni, historishkruesi tash ep gjikimin e drejtë mbi kohën e mbi protagonistat qi u ternuen në skenën politike shqiptare ç’prej 1912 e deri me 1944. Dy gjâna duhet veç qi Shqiptarët e ndershëm e mirëmenduesa të kenë parasysh në shoshitje të veprimtaris politike të Mustafës: e para, qi ai mori pjesë në shpalljen e pamvarsis së Shqipnis në Vlonë me 1912 e prandej hyni në rradhën e Krijuesavet t’Atdheut dhe qi, kurdoherë e kudo, ndër rrethâna mâ të ndërlikueme, pat për qëllim të mirën e Shqipnís. Epoka 1912-1944 grafulloi në botë e në Shqipní me rrymba aqë të furíshme interesash ndërkombëtare dhe me idé aqë të pështjellueshme, diku përtrîse diku dёrmuese, sa qi erdhi nji ças në të cilin ngjarjet u bânë mâ të mёdhaja se njerzit. Faji i kohnave nuk âsht e arsyeshme t’i veshet e t’i ngarkohet njerzve. Edhe duhet dijtun se suksesi a mos-suksesi i nji ndёrmarrjeje politike nuk mvaren kurrsesi nga vullneti i mirё i atij qi e nisё nji punё ase e drejton, por nga rrethânat e ndryshme dhe pak edhe nga fati. Mazzini krijoi idealisht Italín e sotshme: kur kjo u mbarёshtue si shtet, Cavour-i atê e largoi nga çdo ndёrhymje nё punё zyrtare. Kёshtu qi si ideolog pat sukses tё shkёlqyeshёm: dёshtoi si njerí politiket. Cavour-i i suell shёrbime tё mёdhaja atdheut tue shtî nё punё me shpirt mâ realistik dhe mjeshtrí mâ manovruese idét e Mazzini-t. Kjo nuk âsht pёrpiknisht rasa e Mustafёs, por vlen me provue se suksesi politik nuk njipёrnjisohet gjithmonё me vlerё tё punёs sё kryeme nё dobí tё naltёsimit tё nji kombi.

E sa për punë, Mustafa atê, si thámё, për pesëdhetë e mâ vjet nuk e ndërpreu kurrnjiherë dhe, ku mujti e sa e si mujti, u përpoq sidomos për lavrimin e gjuhës (trashigimi ma i çmueshëm i kombit) e për zgjânimin e kulturës shqiptare (mënyra mâ e nalta si me i shёrbye atdheut). Gojёkqijt të vaditun me flakrue shkarkime, para se me u ngrehë si gjyqtarë e me shqyptue dënime falas, duhet të peshojnë cilsín e sasín e veprave qi i dhuroi kombit Mustafa. Nji jetë kushtue çashtjes e kulturës shqiptare meriton gjikim të peshuem edhe prej atyne qi i kanë në shesh dhe të njoftuna meritat e veta kundrejt atdheut, por sidomos prej kuj din vetëm të llapojë mbarë e mbrapësht pa pasë vndue asnji papërdhok në ndërtesë të shqiptarizmit.

Jeta e Mustafa Krujës paraqet nji varg aqë t’interesantshëm ngjarjesh saqi me të shtî në tundim për t’i a hy përpilimit të biografis së tij: nji biografi a la Maurois. Sa mirë do të bânte ai vetë t’i a niste redaktimit t’autobiografís. Kët sugjerim i pata bâ edhe Fishtës, por nuk m’a vûni veshin. Mustafa Kruja lindi nё Krujё mё 15 mars 1887. Shkollёn fillore e ndoq nё vend-lindje. At shkollё ku xûni edhe mёsuesin e parё tё tij, i pёrshkroi mallёngjyeshёm nё nji copё proze botue nё Tiranё nё tё pёrkohёshmen “Shkёndija” mё 1940, – copё proze qi mbetet nji shembull nё shqipe stili tё lidhun, tё tânё substancё nё premín e vet.

Shkollat e mesme i kreu nё Janinё dhe studimet eprore nё Stamboll nё Mülkiyé-i-Schahané, kёshtu qi mё 1910 doli “licencié” nё shkenca politike e shoqnore. Tё gjithё e dijnё se çfarё studjuesi i palodhun âsht Mustafa. U thellue aqё nё lândё tё ndryshme, por sidomos n’ato historike – morale, sa m’u njehё nji ndёr intelektualё t’onё mâ tё shquem pёr kulturё organike. Prirja e natyrёshme e shtyni veçanёrisht kah mbledhja edhe vezhgimi i pasunís gjuhsore, ku âsht tue lânun gjurmё tё pashlyeshme. Ai pregatiti nji fjaluer tё shqipes me afro 30.000 fjalё, tё pajisun me çanёsime tё pёrpikta, gjithёnji nё shqipe, edhe me frazeologjí, skâje, thânje nga goja e popullit dhe shprehje letrare tё nxjerruna nga auktorёt e motshёm. Zêmёrbardhёsisht dorёshkrimin e çmueshёm i a dhuroi nё Tiranё Institutit tё Studimeve Shqiptare, i cili i dha fillim botimit. Ngjarjet e ndaluen shtypin. Ajo lândё e pashoqe mbeti nё duer tё komunistave.

Veprat e tij mâ tё shёnueshme janё: 1) nji pёrkthim mjeshtruer nga serbishtja e vepёrs antishqiptare tё Vladan Gjorgjevich-it “Shqiptarёt dhe Fuqít e mёdha” (Zara 1927); 2) “Abetari i tё Merguemit” (Egjypt 19529; 3) vargje me qinda artikush politikё e kulturorё nё fletore tё ndryshme, por sidomos nji serí studimesh gjuhsore nё tё gjitha tё pёrkohёshmet mâ tё pёrhapuna shqiptare (Hylli i Dritёs, Leka, Pёrpjekja Shqiptare, Illyria, Shkёndija, Shpirti Shqiptar). Pseudonimi i tij Shpend Bardhi njifet prej çdo shqiptari t’arsimuem.

Por Mustafa, si shum tjerё shkrimtarё t’onё tё mёrgimit, ka mjaft vepra gati pёr shtyp. Ndёr ato mâ me randёsí mund tё pёrmendim: Historín e Lekёs sё Madh, Historín e Burrit dhe Historín e Faraonvet, tri vepra tё dallueme njâna prej tjetrёs. Ka pёrkthye shqip nga gjermanishtja Illyrisch-albanische Forschungen tё Dr. Ludёig v. Thallóczy me bashkёpunimin e Dr. Constantin Jirecek, Dr. Milan Sufflay e Theodor Ippen. Gjithashtu nji vepёr pёr né Shqiptarёt me shum randsí tё Hans Krahe “Die Indogermanisierung Griechenlands und Italiens”; edhe shndrrimin nё shqip-latinisht tё “Dictionarium latino – epiroticum” tё Frano Bardhit (1635) me shёnime tё shumta gjuhsore.

Mustafa mund të njehet nji ndër krijuesa në shqipe të prozës parashtruese, d.m.th. t’asaj qi në mënyrën mâ të qartë e të përcaktueme paraqet e shtjellon nji themë. Kjo lloj proze, e cila i shmânget deshtas trillit poetik e prandej shprehjeve të paçansueme, âsht vegёl arsyetimi dhe ká për qëllim me bindë jo me argtue ase me njimtue. Mustafa me strukturën e tij mendore të prirun kah lidhjet e mbërthimet logjike, kah trajtat e përpikta descartiane, nxori nga pasunija leksikore e shqipes të gjitha mundësít argomentuese dhe krijoi nji stil gjeometrik, i vetmi qi vlen në të parashtruemit e lândve shkencore. Përpiknija veçse, në shkrime të Mustafës, bashkohet me nji natyrëshmëni të hijëshme, e cila besoj se i vjen nga njohja e plotë e frazeologjís shqipe e rrjedhimisht nga gjenuiniteti vërté shqiptar qi kanë vallimet e periudhave dhe rendimi i fjalëve në to. Frymë e kulluet shqiptare por edhe qartësí kristalore çanësuese. Vetín e rrallë të qartësís e fitoi në studim të censhëm sidomos t’auktorve klasikë frêngë.

Në bibljotekën e tij veprat e La Rochefoucauld, të Montesquieu, të La Bruyère etj. xêjshin kryet e vendit bashkë me shum vllime të historís së përgjithshme.

Aty, ku Mustafa, mandej, arrîn në përsosje letrare asht stili epistolár. Ata qi patёn fatin me pasë letra prej tij, duhet t’i ruejnë me kujdes sepse në to âsht derdhun nji visar i paçmim i shqipes. Mjerisht kohnat e turbullta, në të cilat nuk prânë të përshkohen Shqipnija dhe Mustafa, shkaktuen humbjen e shumicës së letërshkembimeve të tija të ndryshme: letrat qi i shkruente Don Lazër Shantojës, për shembull.

Stili epistolar i Mustafës âshti i shkathët e i dêndun dhe ndiesít, pёrshkrimet, pёrshtypjet, mendimet, gjikimet derdhen në trajta mâ të pёrkulëshme e të gjalla se në vepra tjera. Nuk mungon aty-këtu tingulli shpotar. Gjuha gufon e pastër dh’e pasun. Frazeologjija, e pёrdorun me zotsí mjeshtrore, i ep shkrimit zhvillimin e nji kuvendi të shtruet e të kandëshëm dhe të çon mallin e bisedës qi bâjshin dikur burrat pranë votrës. Ky stil epistolar, thadrues e i depërtueshëm, besoj se nuk e ka shoqin në letrësí t’onë. Rrethânat e shtrënguen Mustafën të jetojё mâ të shumtёn përjashta dhe të jesi në lidhje me t’afërm e me dashamirë nëpërmjet letërshkёmbimit. Letërshkëmbimi kështu atij i shёrbei, po, si mjet marredhânjesh të nevojshme me lloj lloj njerzish, por edhe si shfrim njerzuer, në çase trishtimi e malli, me dashamirë. Në kohë t’ardhëshme, kur shpirtnat do të zbuten dhe të rijt do të kërkojnë dishmína të kalesës, letrat e Mustafës do të hjedhin dritë të skjaruese mbi shum pёrshkime e kapёrcime historike. Epistolari i tij, ai qi ka teprue, plot undyrë njerzore në përmbajtje e plot vesk gjuhsuer në trajtë do të jesi si nji gur i çmueshëm i letresís s’onë. Fund e maje në tê dridhet kujdesi për fate t’atdheut dhe shprehet me theksim të paprém nevoja e punës kulturore në dobí të tij.

Shpirti i nji kombit forcohet nёpёr verigё tё breznive qi ternohen nё botё tue e frymzue jetёn e tyne nё trashigim shpirtnuer tё tё Parvet. Breznija nё prendim i a dorzon breznís pasardhёse visarin e gojdhânave tё lashta tue i shtue pёrvojёn e vet tё mbrûjtun me vuejtje e me gazmime. Të rijt e sotshëm duhet t’a marrin në dorzim vravashkën e shpirtnorís së kombit prej burrave mâ t’urtë e të dijshёm. Po u përçmue vepra e Atdhetarve të breznís paraprîse në kalesë, ndërprehet trashigimi kombtar. E pa visar gojdhânash e dhânash kulturore, Shqiptarët nuk do t’u njifshin në botë mâ si komb por si nji grumbullí njerzish ardhacakë. Edhe veprat e Mustafës kanë hy ma ba pjesë në visar qi duhet t’i kalojë trashigim ardhëmenis.

Sot nga zêmra e çdo Shqiptari tё drejtё duhet tё shpёrthejё nji ndiesí e gjallё mirёnjohjeje e t’i drejtohet Shkrimtarit tё palodhun i cili nё mojin e marsit tё kaluem mbushi nё dhé mergimi shtatёdhetёvjet tё jetёs. Zêmrat e zânet t’ona tё bashkohen nё kёt urim: “Mustafё, i kremtofsh nё Shqipní tё lirueme ditlindjet tё Tua t’ardhёshme!”

Marrё nga “Shêjzat” Vjeti I, shtatuer – tetuer 1957, n° 2 – 3

DOLI NUMRI MË I RI I REVISTËS MALËSIA

January 5, 2019 by dgreca

Në rubrikën e parë “Gjergj Kastriotit – Skenderbeu, 550- Vjetori i Vdekjes – Viti Jubilar, punimet e veta i kanë prezentuar 8 shkencatarë: Prof. dr. Anton Nikë Berisha (Universiteti i Kalabrisë) “Mbi veprën “Skanderbeku i pafán” të Jeronim De Radës”; Prof. dr. Zeqirja Neziri – Prof. asoc. dr. Merita Bruci (Shkup-Tiranë)” Kënga “Ushtari i Skënderbeut” e Franqisk Anton Santorit dhe kënga “ I erdhi një letër trimit” e Jeronim de Radës ; Prof. as. Dr. Rokin Daberdaku (Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”) “Skënderbeu dhe Vatikani (1444-1467)”; Prof. as. Dr. Zamira Cavo (Universiteti i Tiranës “Marin Barleti”) “Skënderbeu njerëzor”; Prof. dr. Fiorella De Rosa (Universiteti i Kalabrisë) “Gjergj Kastrioti Skënderbeu, një hero i zakonshëm”; Dr. Zenepe Dibra (Shkodër) ”Luftëtarë dhe personalitete të hapësirës shkodrane në krah të Skënderbeut”; Dr. Durim Çaça( Universiteti i Durrësit “Aleksandër Moisiu”) “ Semiociteti i shoqërisë së diskursit, Et’ hem Haxhiademi, – tragjedia ”Skënderbeu”.

1 a Malesia reviste

Doli nga botimi numri trembëdhjetë (13) i revistës për kulturë, shkencë dhe çështje shoqërore Malësia, në Podgoricë, i cili sjellë 30 artikuj shkencorë, recensione dhe mirënjohje. Në këtë numer kanë bashkëpunuar studiues nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Italia, Suedia, Rumunia, Brukseli dhe Mali i Zi.

Në rubrikën “kulturë” janë prezentuar 17 autorë: Akademik Kolec Topalli(Tiranë- që tani i ndjeri) “Buzuku e Shestani – paralele gjuhësore”; Prof. dr. Ardian Kyçyku( Rektor i Universitetit rumun të shkencave dhe arteve Gheoghe Cristea, Bukuresht)” Gjuha dhe vdekja, ose hapësira ku duhet mbijetuar”; Prof. dr.Valter Memisha(Drejtor i Institutit të gjuhësisë dhe letërsisë, Tiranë) “Kur akademiku i kthen shqipes ç’është e shqipes”(I. Ajeti, Fjala shqipe në Fjalorin e Glisha Elezoviçit); Prof. dr. Robert Damo, Adriana Stefani, Mas. Kostanca Kote ” Sotir Pecit për zhvillimin e arsimit kombëtar dhe të gjuhës shqipe”; Prof. dr. Shpresa Hoxha(Universiteti i Prishtinës) “Fjalët dhe shprehjet angleze me prejardhje nga terminologjia latine dhe përkthimi i tyre në gjuhën shqipe; Prof. dr. Josif Mita(Universiteti i Kalabrisë) “Rreth disa pikëpamjeve të Sosyrit dhe të Çomit për gjuhën”; Prof. dr. Adem Zenullahu (Prishtinë) ”Figura e Oso Kukës në këngët popullore dhe në “Lahutën e Malcis” të Gjergj Fishtës”; Prof. dr. Mimoza Priku – Prof. dr. Artan Haxhi (Universiteti i Shkodrës” Luigj Gurakuqi”) “Intelektualja Musine Kokalari dhe vepra e saj në vëmendjen e Albanologut Carlo Tagliavini”; Prof. dr. Mustafa Ibrahimi(Universiteti i Tetovës “Nëna Tereze”) “Aspekte etnolinguistike të proverbave në fjalorin latinisht-shqip të Frang Bardhit”; Prof. as. dr. Muharrem Jakupi (Universiteti i Durrësit “Aleksandër Moisiu”) “Tema e zhgënjimit, depresionit dhe vdekjes në poezinë e Dritëro Agollit pas vitit 1990”; Dr. Edlira Macaj(Universiteti i Tiranës) “Pikëtakime poetike mes Mjedës, Koliqit, Camajt e Zorbës… “; Dr. Denis Himçi(Universiteti i Elbasanit “A. Xhuvani”)” Arbëreshi Karmine Abate ose të shkruarit midis gjuhëve dhe kulturave të ndryshme”; Majlinda Bushaj – Marijan Lulgjuraj (Shkodër – Malësi/Tuz)”Botimet shkencore – kulturore –letrare të shqiptarëve në Mal të Zi”; Prof. dr. Zymer U. Neziri ( Prishtinë) “Festivali V mbarëkombëtar i folklorit “Rapsha 2017”.

Në rubrikën nga “Historia” janë prezentuat 2 studime shkencore: Prof. dr. Lush Culaj ( Instituti Albanologjik i Prishtinës) “Shteti shqiptar dhe “Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës 1918 -1924”; Dr. Kastriot Marku (Milano, Itali) “Shkrimi i historisë kishtare nis nga shkrimi i historisë së dioqezave “Monografia e Argjipeshkvisë së Tivarit. “Tivar, Argjipeshkvia e Tivarit, 2017.

Në rubrikën “çështje shoqërore” janë prezentuar 3 artikuj: Nikë Gashaj (Podgoricë) ”Identiteti kombëtar i shqiptarëve në Mal të Zi”; Prof. as. Dr. Kolë Tahiri(Bruksel) ”Kuvendet shqiptare”( sipas Lahutës së Malësisë); Sytki Ndrecaj(Zëvendës Kryetar i Bashkisë Malësi e Madhe, Koplik)”Bashkia e Malësisë së Madhe”.

Në rubrikën” recensione” janë prezentuar 4 vështrime për disa botime aktuale të autorëve nga Ulqini, Prishtina, Kalabria, Boras (suedia), trajtua nga dr. Rrustem Berisha, Prof. dr. Lush Culaj, Isak Ahmeti dhe Hysen Ibrahimi.

Ky numer mbydhet me rubrikën “mirënjohje”, nga Prof. as. dr. Flamur Shala(Universiteti i Prizrenit “Ukshin Hoti”) “Kontrributi jetësor për gjuhën shqipe në tekstet universitare të Akad. Prof. dr. Gjovalin Shkurtaj.

Themelues dhe kryeredaktor i revistës është Nikë Gashaj (email: malesia@t-com.me)

Botimin e këtij publikimi e ndihmoi Fondi për mbrojtjen dhe realizimin e të drejtave të pakicave në Mal të Zi

SMALL STEPS IN SYRIA

January 4, 2019 by dgreca

1 a david-phillips

By David L. PHILLIPS/

Every violent conflict reaches a moment of ripeness where peace is possible. Damascus and the Syrian Kurds are reaching that moment. The invitation for regime forces to enter Mambij marks a small step towards restoring Syrian sovereignty in territories previously outside of the government’s control. Alongside security arrangements, negotiations between Damascus and the Syrian Kurds should focus on power-sharing. Devolving power will lead to negotiations over a new constitution, establishing the rule of law, distributing governance responsibilities, and defining the relationship of individuals and groups to one another and the state.

Constitutional power-sharing can involve the vertical separation of powers, between Damascus and Syria’s regions. Syria could remain a unitary state, governed by a single unit, the central government, which exercises final authority. Power-sharing also includes the horizontal distribution of responsibilities to different branches of government — the executive, legislature and judiciary – in order to prevent the abuse of power by any one branch or individual. Such constitutional arrangements are most essential in societies with ethnic and sectarian divisions, or countries emerging from ethnic or religious conflict.

Federalism is also an alternative. In federal states, sovereignty is shared between the central government and subnational units. Citizens have rights secured by both the central government and sub-national authority. The central government typically retains powers regarding border security, foreign policy, and fiscal affairs. States constituting the federation have an existence and functions that cannot be unilaterally changed by the central government.
Devolution is a key component of federalism, addressing ethnic conflicts – center-periphery, majority-minority, or powerful-powerless. Cultural or regional autonomy is also a form of devolution.

Constitutional arrangements providing devolution can preserve both the identity of an aggrieved group, as well as the existing state structure. Devolution can be symmetrical or asymmetrical. Symmetrical devolution allocates the same powers to all sub-national units. In asymmetrical devolutionary arrangements, regions vary in their power and status.

Constitutions typically include a bill of rights, which enshrine individual and human rights. In conflict situations, special measures may be needed to uphold group and national rights where the over-riding issues are equality, non-discrimination and protection and promotion of group or minority rights. The principles of non-discrimination and equality are established in the UN Charter and the International Covenant on Civil and Political Rights and the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights.

Syria’s political transition will require special governance, cultural and economic arrangements. Syrians will demand local government, which gives voice to their concerns and institutionalizes their representation to uphold local interests. The goal is to make sure that all persons, both minorities and the majority, can participate effectively in decisions on the national and regional level. These include, for example, the right to establish local police and security, which reflects the ethnicity of communities they serve.

Cultural rights are important in the areas of language, education, religion, and cultural symbols. Local control over education and media are especially vital.
Power-sharing must also encompass economic activities such as the development of natural resources, levying taxes and generating revenue, as well as trade, employment, and ownership of land. Control over economic affairs may be the responsibility of the central government, local authorities, or jointly handled by both.

A peace dividend must benefit the entire society. International donors should provide ample humanitarian and reconstruction funds, linked to milestones in peace implementation. Peace-building initiatives should include security sector reform in parallel to the disarmament, demobilization and reintegration of armed groups.

Syria has become a proxy fight between external powers. The peace agreement must envision a process for restoring Syria’s sovereignty, gradually phasing out the presence of foreign forces. Limiting Turkey’s influence is a good place to start. The Astana process has become a vehicle for dividing the spoils of war, rather than a genuine push for peace.

Signing a peace agreement occurs on a specific date. Whereas peace-building is a process that occurs over time. The deployment to Manbij opens a window for re-establishing Syria’s sovereignty and initiating negotiations between Damascus and the Kurds, enshrining the principles of power-sharing, laying the ground for Syria’s future constitution, and limiting the role of external actors who pursue their national interests to the detriment of Syrians.

While external stakeholders will try to influence political dialogue, local actors are paramount. A modus vivendi between Damascus and the Syrian Kurds would stabilize the North and East Syria. It could also kick-start negotiations in other parts of the country. For sure, negotiations will be a slow and painstaking process. But political dialogue cannot wait for a nationwide cessation of hostilities.

Mr. Phillips is the Director of the Program on Peace-building and Rights at Columbia University’s Institute for the Study of Human Rights. He served as a senior adviser and foreign affairs expert working for the Near Eastern Affairs Bureau of the State Department under President George W. Bush.