Nga SKËNDER BUÇPAPAJ/

Njëri dhe përkrahësit e tij thonë “fajin e ka Edi” tjetri dhe përkrahësit e tij vazhdojnë të thonë “fajin e ka Sala”. Deri para dy vitesh, është e vërtetë, fajin e kishte Berisha. Prej dy vitesh, është po aq e vërtetë, fajin e ka Rama.

Shteti, në zanafillë, është ndërtuar mbi logjikën e familjes. Edhe dorëzimi i protofolit nga duart e një pale në duart e një tjetre është një ritual i lashtë i njerëzimit. I zoti i shtëpisë, kryefamiljari, ishte pikërisht ai që mbante protofolin (kuletën) e një familjeje. Sapo ai e ndjente veten të pazotin për ta kryer më tej detyrën, pasi ishte i plakur, i sëmurë, nuk gëzonte më mbështetje dhe përkrahje në familje, pra, nuk gëzonte autoritet brenda familjes dhe nuk ishte më emër jashtë saj, kryetari i familjes, i zoti i shtëpisë ia dorëzonte protofolin dhe cilësinë e të zotit të shtëpisë, pra të kryefamiljarit, dikujt tjetër nga meshkujt e shtëpisë. Ky tashmë i gëzonte pikërisht ato karakteristika të cilat pararendësi i tij i kishte humbur.

Gjatë dorëzimit të detyrës, i zoti në largim i shtëpisë, përveç gjendjes së protofolit, ia tregonte të zotit në ardhje të shtëpisë të gjitha borxhet e trashëguara, të gjithë borxhlinjtë e trashëguar, të gjithë miqtë, përkrahësit dhe aleatët, ku ai duhej mbështetur, të gjithë armiqtë, penguesit dhe kundërshtarët, ia tregonte marrëdhëniet në farefisni, fqinjësi, fshat dhe krahinë. Bashkë me protofolin e zotit të shtëpisë, i sapoardhuri në detyrë trashëgonte të gjithë faturën e kreut të mëparshëm të familjes, të gjithë faturën e qeverisjes së mëparshme të shtëpisë. Nëse ky nuk e ndjente veten në gjendje për t’i përballuar trashëgimitë me sukses dhe dinjitet, atëherë nuk e pranonte detyrën, nuk e merrte në dorëzim as protofolin, as faturën e krijuar nga pararendësi dhe detyra, bashkë me të gjitha përgjegjësitë, bashkë me të gjitha privilegjet i kalonte dikujt tjetër që merrte përsipër gjithçka.

Qeveritë ndoshta edhe harrojnë se gjatë kohës kur janë në fuqi ato përgatitin ardhjen e pasrendëses së tyre në pushtet. Opozitat, gjatë kohës që pala tjetër është në pushtet, përgatiten, në mënyrë që, sapo të thirren, ato të jenë gati për të marrë qeverisjen në duart e tyre. E, bashkë me qeverisjen, ato njëherazi marrin në duart e tyre të gjithë faturën e krijuar nga qeveria e mëparshme. Mundet që opozita, për shkak se është jashtë pushtetit, të mos e dijë gjendjen e vërtetë të faturës që merr në duar, mundet as të mos e krijojë përfytyrimin e vërtetë të gjendjes së kësaj fature në periudhën e saj të menjëhershme të qeverisjes, por, brenda një kohe sa më të shpejtë ajo duhet ta zotërojë plotësisht situatën dhe të vihet plotësisht në detyrë. Një pjesë e madhe e suksesit varet nga aftësia dhe zotësia e qeverisë së re për t’u vënë sa më shpejt dhe me kapacitet sa më të plotë në krye të punëve që e presin.

Është e natyrshme që, në vitin e parë, qeveria e re, të krahasojë çdo rezultat të saj me ato të qeverisë pararendëse. Qeveritë të cilat e marrin seriozisht detyrën e tyre, megjithatë, që nga tremujori i dytë i qeverisjes, fillojnë të bëjnë krahasimet me tremujorin e parë. Pra, rritjet ose rëniet maten jo vetëm midis dy qeverisjeve, por edhe brenda vetë mandatit qeverisës në vazhdim. Me kalimin e kohës, megjithatë, krahasimet zbehen dhe bëhen gjithnjë e më të paqëndrueshme. Ndoshta ato mund të kenë njëfarë pranueshmërie në shfrimet e deputetëve gjatë seancave plenare apo në mediat pranë qeverisë, por gradualisht humbin çdo tingëllim në gojën e kreut të ri të qeverisë. Ai nuk mund ta mbështetë qëndrimin e mëtejshëm në detyrë tek gabimet apo fajet e kryeqeveritarit të mëparshëm. Qytetarët, vendi nuk ngopen me përmendjet e fajeve të atij të cilin e kanë rrëzuar me votën e tyre. Dhe e kanë rrëzuar pikërisht, sepse nuk ua ka përmbushur pritshmëritë e tyre, nuk i ka përmbushur premtimet e dhëna. Rama nuk do të vinte kurrë në pushtet, nëse populli do të kishte qenë mjaftueshëm i kënaqur me Berishën.

E gjithë historia e të ashtuquajturit pluralizëm politik në Shqipëri është histori e krijimit të precdentëve negativë, e përsëritjes dhe e thellimit të këtyre precedentëve negativë. Aq sa janë të panumërt precedentët negativë, aq janë të rrallë dhe gati të papërfillshëm precedentët negativë si në marrëdhëniet pozitë-opozitë e anasjelltas, si në marrëdhëniet me elektoratet përkatëse, me shoqërinë në tërësi, me reformat e tjerë. Është e vështirë që një zhvillimi në dukje i ri të mos ia gjesh një precedent të mëparshëm në hisorinë e këtyre viteve.

Precedentët në politikë nuk mund t’i shërbejnë asnjë pale për t’i justifikuar gabimet, fajet, mosarritjet. Precedenët shërbejnë vetëm në drejtësi, ku të njëjtat gjykata, nuk mund të japin vendime të ndryshme për një rast të njëjtë apo tejet të ngjashëm të gjykuar po prej tyre. Përdorimi i precedentëve në politikë si mjet për t’ia mbyllur gojën palës tjetër dhe për t’ia mbyllöur sytë dhe mendjen publikut janë një akt i papërgjegjshëm që çon në vendnumërim të zhvillimeve të një vendi, fundi i të cilit është regresi i pandalshëm. Në qoftë se asnjëra palë nuk heq dorë nga tradita barbare e përsëritjes së precedentëve, atëherë perspektiva e vendit është fatale.

Berisha krijoi precedentin negativ të marrëdhënieve destruktive me Presidentin e Republikës. Ai shkoi deri në qëndrime flagrante, të cilat janë të palejueshme ndaj Kryetarit të Shtetit në çdo vend me rend demokratik dhe shtet ligjor. Kjo e dëmtoi vendin sidomos në jetën parlamentare, si dhe në fushën e drejtësisë e të diplomacisë. Në gjysmën e dytë të mandatit të parë kryeministror dhe gjatë mandati të tij të dytë, Berisha dëshmoi grykësi dhe babëzi ndaj institucioneve të pavarura, duke i uzurpuar ato dhe duke e likuiduar çdo pavarësi të pushteteve në Shqipëri. E njëjta prirje, ndonëse me disa zbprapsje, falë ndërhyrjes ndërkombëtare, vihet re tek Rama.

Berisha krijoi precedentin e një akti rrugaçëror kur arrestoi kreun e opozitës Fatos Nano. Precedenti iu kthye atij kur, në një akt tjetër rrugaçëror, ndërsa ishte tashmë kreu i opozitës së re, u arrestua nga kryeministri Ilir Meta. Dhe vetëm falë ndërhyrjes energjike ndërkombëtare, ai nuk e pësoi më tej fatin e Fatos Nanos.

Një precedent të paskrupullt përbën sistemi zgjedhor, ku Dushqet janë përsëritur sa në favor të njërës, sa të tjetrës palë. Berisha, në mënyrë absolutisht të panevojshme dhe tejet të dëmshme, e krijoi precedentin e referndumit kushtetues, të cilin e shndërruan në bumerang ‘socialistët’ duke miratuar me ‘referendum’ të tretë një kushtetutë të gjymtuar, të cilën ndryshimet vetëm sa e kanë çoroditur.

Edhe 11 janari i vitit 2011 ishte një përsëritje e precedentit të 14 shtatorit 1998, të cilin ‘socialistët’ edhe tani, pas 17 vjetësh, e quajnë ‘grusht shteti’. Ndërsa ‘demokratët’ e quajnë ‘grusht shteti’ përsëritjen e thelluar të precedentit. Një ndërthurje, pra, tragjike e precedentëve.

‘Socialistët’ e arsyetuan ardhjen e tyre me dhunë në pushtet më 1997 si përgjigje ndaj precedentit të 22 majit 1992 – “ata na rrëzuan, ne po i rrëzojmë”.

Të dyja palët kanë rol të barbartë të krijimin, konsolidimin dhe institucionalizimin e marrëdhënieve klienteliste pozitë-opozitë. Asnjëra palë, sa herë ka kaluar në opozitë apo ka ardhur në pushtet, nuk ka hequr dorë nga kjo praktikë, por vetëm e ka thelluar. Asnjëra palë nuk ka çarë kokë për të mbrojtur interesat e elektoratit, të shtresave prej nga vijnë votuesit e tyre. Asnjëherë asnjëra palë nuk ka bërë opozitë, por vetëm demonstrim force – se unë të rrëzoj kur të dua ty nga pushteti – për të ruajtur dhe shtuar privilegjet e klaneve të fuqishme, të natyrës mafioze.

Sa jemi tek tema e mafies: ajo u krijua në vitet 1997-2005 si degëzim shqiptar i mafies ndërkombëtare, e cila ishte faktor i rëndësishëm në ngjarjet e vitit 1997. Ndërsa u konsolidua me individualitetin e saj, si partnere e mafies ndërkombëtare, gjatë viteve 2005-2013. Tashmë ajo ka vënë nën hije vetë shtetin.

Më 2005 Berisha erdhi me premtimin se do ta luftonte korrupsionin, mafian, trafiqet, kontrabandat, do ta zhdukte mjerimin, do ta zbuste varfërinë, do t’i bënte reformat që nuk ishin bërë, do të ndërtonte marrëdhënie të reja me opozitën dhe me institucionet. Ai nuk i përmbushi premtimet. Vendi u zhyt në korrupsion, mafie, trafiqe, kontrabanda, mjerim. Ai u paraqit në mënyrë tejet arrogante dhe të shëmtuar për t’ia kërkuar elektoratit, tetë vjet të braktisur dhe të mashtruar, mandatin e tij të tretë. Dhe mori atë që pamë të gjithë më 23 qershor 2013. Sepse fajin tetë vjet rresht e kishte Berisha.

Rama erdhi më 2013 në emër të vendosjes së shtetit ligjor, të luftës kundër krimit, korrupsionit, informalitetit. U përbetua sidomos kundër nepotizmit që ishte shndërruar tashmë në gangrenë. Nëse Berisha më 2015 vinte si njeri i shpresës së rikthyer, Rama për t’ua rikthyer shpresat e humbura shqiptarëve, për t’ua kthyer besimin e humbur. Viti i dytë i qeverisjes së Ramës u karakterizua nga eksodi masiv i qytetarëve të Shqipërisë drejt Perëndimit, sidomos drejt Gjermanisë. Pra, Rama nuk ua riktheu besimin dhe shpresën shqiptarëve, përkundrazi i zhyti edhe më tej në mungesë perspektive, ku më e prekura është rinia shqiptare.

MERITËN E KISHTE BERISHA, MERITËN E KA RAMA

Në fjalorin e politikës së Tiranës nuk pranohen meritat e kundërshtarëve. Megjithatë, sado relative, ato ekzistojnë.

Në qershor të vitit 1997, në mitingun përmbyllës zgjedhor të Vlorës, Fatos Nano iu premtoi vlonjatëve dhe shqiptarëve se do t’ua kthente një më nje, në mos më shumë, paratë e humbura në skemat piramidale.

Në vitet 1997-2005 flotat e skafeve shqiptarëve mbushën detet mes nesh dhe Italisë, saqë vendi fqinj u alarmua tej mase dhe alarmoi për këtë shqetësim edhe Evropën. Nëpërmjet kësaj flote u krye pjesa më e madhe e trafiqeve të njerëzve, sidomos femrave, kryesisht të mitura, i armëve, i drogave e tjerë. Nano e mbajti dhe e stërmbajti premtimin, por Shqipëria u shndërrua në vendin e bandave të panumërta të trafiqeve, kontrabandave, larjeve të hesapeve. Këto banda përbëheshin nga krahu i armatosur i PS-së, i cili e soli këtë parti në pushtet më 1997. Kështu edhe u institucionalizua për herë të parë krahu i armatosur, krahu i krimit, pranë partive.

Më 2005, një ndër veprimet e para të qeverisë Berisha, ishte moratoriumi i skafeve. Kjo ishte një goditje vendimtare ndaj mafies së skafeve, çka e qetësoi Italinë dhe Evropën, duke ndikuar shumë pozitivisht në pranimin e Shqipërisë në NATO pak vite më vonë. Në atë kohë, ‘demokratë’ të rikthyer në pushtet qëllonte të më pyesnin si t’ia bënin për të pasur sukses në luftën kundër kanabisit, trafiqeve e tjerë. Iu jam përgjigjur se kjo luftë nuk do të ketë sukses, nëse nuk do të krijohen vende të shumta pune për qytetarët, ashtu që mënyrat e paligjshme të mos jenë më burime dhe mjete të jetesës së tyre. Por u zgjodh alternativa më e lehtë, ajo e tolerimit dhe ligjërimit të informalitetit dhe paligjshmërisë, që pushtuan ekonominë dhe jetën e vendit.

Më 2013, duke ardhur në pushtet, qeveria Rama, në emër të vendosjes së shtetit ligjor dhe çrrënjosjes së informalitetit, sipas programit të Rilindjes, si e quajti ai programin me të cilin fitoi votat e zgjedhësve, mori masa të menjëhershme dhe energjike kundër informalitetit dhe në drejtim të vendosjes së shtetit ligjor. Por as ai nuk arriti të krijojë vende pune, nuk arriti të rritë prodhimtarinë vendëse, një nga shtyllat kryesore të programit të tij. Me gjithë goditjet qe iu dha Lazartit dhe dukurisë përkatëse anembanë vendit, ajo tashmë është duke u shndërruar në edukatë dhe në një nga mënyrat e pakta a të vetme që shqiptarët të sigurojnë bukën e gojës. Nga ana tjetër, flota e dikurshme e skafeve duket se do të zëvendësohet nga flotiljet e avionëve të vegjël, të cilët ngarkohen në Shqipëri me drogë për t’u shkrakuar në Itali.

VITI I TRETË I MANDATIT TË RAMËS, VITI VENDIMTAR

Tashmë qeveria Rama ka hyrë në vitin e tretë të saj. Është vit vendimtar, sidomos duke ditur faktin se në Shqipëri vitet e katërta të mandateve qeveritare janë vite elektorale.

Dyvjetori i qeverisë kryeministrin Ramën e zuri në ekspozitën e tij javore me skica në Mynih. I sapokthyer, intervista tek Top Story pritej të ishte bërje e bilancit. Në vend që t’iu përgjigjej pyetjeve me seriozitet, ai e hëngri kohën në dispozicion me kundërpyetje, me komente të pyetjeve që iu drejtuan. Edhe në intervistën me Tim Sebastian të Deutsche Welles, Rama bëri cicmice nga fillimi deri në fund. Dhe e vetmja gjë që neto nga intervista ishin pyetjet e Sebastianit.

Rama gjithandej vazhdon të paraqesë veten si piktor. Kjo tregon se ai, në mes të mandatit, ende nuk është futur jo më në petkun e kryeministrit, por as në petkun e zyrtarit të lartë shtetëror ku vegjeton prej vitit 1997.

Edhe mania për t’u paraqitur si lider i Ballkanit dhe për të folur në emër të Ballkanit nuk e bën aspak serioz portretin e tij kryeministror.

Kjo qeveri ka trashëguar nga e mëparshmja, siç e thamë, para së gjithash, një ekonomi informale, me logjikë piramidale. Nëse Berisha do të vazhdonte të rrinte në pushtet, ajo, në një çast të caktuar jo të vonuar, do të binte në mënyrë të menjëhershme. Në kushtet e qeverisë së re, ajo rrezikon të bjerë, ndonëse në mënyrë të ngadalshme, por pothuaj të sigurtë.

Gjendjen e bëjnë më të vështirë veprimet jopopullore të marra nga kjo qeveri, siç janë ato me pagesat e dritave, prishjet e ndërtimeve pa leje e tjerë. Kur ato nuk shoqërohen me veprime popullore, krijohen situata të paqëndrueshme.

Reforma administrative dhe e decentralizimit është një nga veprimet jopopullore të qeverisë. Mjafton mosadministrimi i suksesshëm i saj që të fundosë këtë qeveri. Është një reformë që e thellon hendekun mes qytetarëve dhe qeveritarëve të të gjitha niveleve.

Vendosja e shtetit ligjor nuk mund të kuptohet pa reformën e thellë të sistemit të drejtësisë. Dhe kjo reformë nuk mund të bëhet pa opozitën. Dhe nuk mund të bëhet pa reformimin e thellë të Kushtetutës, çka kupton pastaj një reformim të të gjitha ligjeve. Mjerisht nuk mund të përdorësh këtu përcaktorin “në fuqi”, sepse në Shqipëri 25 vjet janë miratuar me miliona ligje, por ato vetëm sa e rëndojnë inflacionin e ligjeve të shkruara dhe të pazbatuara, pra nuk mund të thuhet “ligje në fuqi”. Është e domosdoshme që kushtetuta e reformuar të përcaktojë qartë dhe prerë ndarjen e pushteteve dhe marrëdhëniet mes pushteteve, të respektit të ndërsjellët dhe kontrollit të ndërjsellët, në mënyrë që përfundimisht të marrë fund uzurpimi i pushteteve nga ekzekutivi, pra nga regjimi politik i radhës në fuqi.

Kjo do të vendosë mbi një platformë të re punonjësin në gjithë hierarkinë e administratës, duke e shkëputur sa më qartë nga bazat psikologjike ekzistuese, nga ndjenja e përkohësisë, e cila i stimulon zyrtarët që ta shfrytëzojnë qëndrimin e tyre në post në mënyrë sa më të shfrenuar, sipas logjikës se pushteti nuk është i përjetshëm, sot je në karrike, nesër nuk je, mile deri në fund sa të jesh. Në mënyrë profetike këtë logjikë e ka përshkruar shkrimtari amerikan John Steinbeck: “Pushteti nuk korrupton. Frika korrupton… ndoshta frika e humbjes së pushtetit.”

Frika e humbjes së pushtetit politik ka qenë ndoshta stimuli kryesor i politikanëve tanë, që, gjatë qëndrimit në pushtetin politik, kanë krijuar edhe pushtet ekonomik, i cili, në një vend pa shtet ligjor, ka jetëgjatësi të pakufizueshme dhe të paprekshme. Sipas këtij shembulli jo ofiqi i deputetit, ministrit, gjykatësit e tjerë, por pasuria marramendëse, nëpërmjet së cilës blejnë kë të duan dhe çfarë të duan, i ka bërë të paprekshëm zyrtarët e lartë në Shqipëri.

Ndarja e qartë e pushteteve, nxjerrja e drejtësisë nga kthetrat e oligarkive, mundëson çrrënjosjen e korrupsionit, dekriminalizimin dhe demafiozimin e politikës, biznesit, drejtësisë. Kështu arrihet, më në fund, edhe ndarja e institcionit të fajit nga institucioni i meritës.

Pothuaj me çdo sjellje të tyre, politikanët tanë lënë përshtypjen se i vetmi model i vendimmarrjes së tyre është Enver Hoxha. Duket se përballë çdo situate, ata pyesin veten: Si do të vepronte në rastin e saktuar Enveri në rrethanat e reja të pas vitit 1990, të imponuara nga jashtë. Enveri një gjysmë shekulli të gjitha fajet ia la kryesisht Ahmet Zogut, si dhe bllokadave të jashtme dhe tradhtive të brendshme.

Kjo ka përcaktuar që ata të mos iu japin përgjigjet e duhura, të qëndrueshme, afatgjata situatave të realitetit dhe të pritshmërive. Xhon Kenedi ka një thënie që i shkon pikë për pikë realitetit tonë. I shqiptonte në fillim të mandatit të tij presidencial. Me këto fjalë unë po i përmbyll këto shënime: “Le të mos e kërkojmë përgjigjen republikane apo përgjigjen demokrate, por përgjigjen e duhur. Le të mos kërkojmë gjetjen e fajit tek e shkuara. Le ta pranojmë përgjegjësinë tonë për të ardhmen.”