Shkruan: ILLO FOTO-Studjues-New York/

Rubrika e specialistit- Tri Rrëfenja në një/

I-Rrëfenja e Parë- Kodi sekret i kullotave shqiptare/

400 mijë hektarë ishte fondi kullosor i Shqipërisë, në vitin 1953. Kjo shifër dihej me siguri sepse Ministri i pa përsëritshëm(I dënuar nga diktatura) Gaqo Tashko i invetarizoi vetë kullota duke i shkelur të tëra me këmbë, në krye të një komisjoni ekspertësh. Ministri nuk i invetarizoi kullotat, për t’i tjetërsuar por për t’i kultivuar si një nga pasuritë më të mëdha të këtij vendi.
Eureka-, thanë ideollogët monistë shqiptarë të gjysmës së shekullit 20. Kullotat do t’i kthejmë në toka buke dhe problemi u zgjidh. Traktorët rusë punonin ditë e natë që nga Qafa e Gjarpërit deri në Leqet e Hotit. Pritej të prodhonin drithë të mbarë si bimësia shekullore, që rritej mbi to.Të mos zgjatemi.Nuk u prodhua asgjë sepse kullotat e çdo vargmali kanë një kod sekret , që nuk mund t’u tjetërsosh destinacionin.Në titull shkrova dhe përkatësinë” shqiptare”. Pronësia e kullotave , është vargmali. Kur vargmali vijon matan kufirit, natyra e kullotës mbetet si në origjinë Le ta illustrojmë.
Në se kullotat e Pindit në Greqi janë të ngjashme me ato të Papingut, ose të Gramozit, duket se damari toksor është i njëjtë. Me që jemi këtu, po shtojmë se kullotat e veriut grek , janë të njëjta me Nemerçkën. Të parët tonë , kur vendosnin kufirin , midis etnive , merrnin parasysh rrjedhjën e ujrave. Burrat e shtetit europjnë , kur ndanë kufijtë , përdorën , me xhinde lapsin e kuq dhe i sakatuan kufijtë . Kushtin e rrjedhjes së ujrave e anashkaluan . Krijuan shtete me konflikte kufitare shekullorë .
Në kurrizin tjetër të vargmalit grek natyra e kullotave , kam besim se ndryshon , simbas kodit sekret të kullotave natyrore.Ndonjë ekip ekspertësh miks, mund t’i stdjojë kullotat, në të dy anët e kufirit.Jam i sigurtë, që mbulesa me bar dhe identifikimi bimor, janë të njëjtë , në kufirin greko- shqiptar.Stanarët tonë (çelnikët ) kurrë nuk do t’i ndanin kullotat kështu .
Deri tani zbuluam dy sekrete të kodit : Bimësinë e pa tjetërsushme dhe kufitë malorë të brezave kullosorë . Kodi është shumë i gjërë , sa vetë kullotat . Një ndryshim vërehet dhe në temperamentet e njerzve , që janë ushqyer me ushqime të një treve të caktuar.Fare lehtë dallohet një nordik.Eskimezët janë ekstremë.
Një gazetar I BIRN , në interes , për kullotat tona , më pyeti , në se I njifja kullotat shqiptare I fola , për aq njohuri sa kisha , por as Ai mbeti i kënaqur as unë.Problemi i kullotave shqiptare është biologjikisht kompeks sepse terreni kullosor vishet me bimë krejt specifike nga ana botanike dhe fiziollogjike, në përshtatje me tokën dhe klimën ku zhvillohet bimësia e shumëllojshme kullosore. Simbas të dhënave të praktikës në kullota shqiptare rriten disa fish lloje bimësh , krahasuar me botën bimore të kultivuar.Disa invetarizus të florës , thonë se në kullotat tona rriten mbi 25 mijë bimë kullosore dhe jo kullosore ((helmuse)
Në se do të mundte një person të bënte herbarium,me të tëra këto bimë, nënkuptohet të kesh të depozituar të tërë malin me pyjet , ujrat dhe shkëmbinjtë.Është fuqia e brendshme e qelizës , kromozomit , që vë në lëvizje globin dhe më gjërë , po të kemi parasysh që çdo copë kullote është trup i gjallë. Në ç’kuptim? Natyra ka përshtatur vlerën ushqimore të bimësisë , në harmoni me kërkesat biollogjike të një kafshe të caktuar. Kullotat e kuajve dhe qingjave të mishit , kanë tjetër florë, nga ajo e deleve pëlleja dhe e deshve .
Jo vetëm specialistët e terrenit kanë interesa të njohin në detaje kullotat , por edhe shkencëtarët mjekësorë , kërkojnë vartësinë e ushqimeve shtazore , që prodhohet nëpër male , mbi 800 metra mbi nivelin e detit . Bimësia është në raport me lartësinë detare . Kemi parasysh , që bima konservon të tërë energjinë klimatike dhe tokësore , ku rritet .
Po përmend dy kullota të njohura nga inventari , që ka përcaktuar komisioni shtetëror, Jaruja( dimërore ) dhe Biza e Malit me gropa ( verore ) .
Kullota dimërore “Jaru” shtrihet në pjesën fundore të kodrave të Levanit, afër Apollonisë. Kjo kullotë ka kapacitet 600 dele/ bar, megjithse ka sipërfaqe të kufizuar . Në kohën e furisë së tokave të reja , pjesa më e shëndoshë e kësaj kullote u plugua , për ta kthyer në tokë arë .
Unë këtë kullotë e kam arritur të papluguar tërësisht . Qysh pas shirave të parë të Vjeshtës , kjo kullotë vishej me bar të gjelbër dhe nga dhjetori mbulohej me lule të lloj llojshme . Kur ndodheshe përballë saj kujtoje se ishte pranverë. Kur lulet i hanin delet, bari gjenerohesh , si në film ,Kullotat , që kufizoheshin me të, zinin bar të gjelbër , ndonjë lule të rrallë , por jo mbulesën e Jarusë . Barinjtë thoshin , një Jaru ka Shqiperia . Kjo shprehje permbledh gjithçka : Nuk gjen një lloj të tillë lulesh , në Janar , madje as në Mallafre . Nuk gjen 15 Ha. tokë të mbuluar me lule në Janar dhe në shkurt. Ishte vetëm Jaruja e Levanit ! Kemi të bëjmë me specifikën e tokës , sepse flasim , për klimë të njëjtë .Jaruja është kodër në formë patkoi , me hapje nga deti .
Kullota malore ruan brenda vetes energji , që specifikisht ja transmenton një lloi kafshe të caktuar. Ne kullotat e famshme të Teksasit , rriten vetëm gjedhë . Nuk gjen asnjë dele .
Kafshët , në kullotën verore ndryshojnë. ngjyrën e mantelit , vështrimin dhe skeleton. Në një rast kam parë një fenomen. Dikushi pat çuar në Bizë dy lopë Xhersej , që dihet se kanë ngjyrën e sorkadhes.Ishin kthyer me ngjyrë të bardhë si brunalpimna.Ngjyrën orgjinale e merrnin përsëri, kur të vinin në fushë. Ngjyra e mantelit ka lidhje fiziollogjike me organizmin në tërësi .
Kërkimet e sotme shkencore janë duke u thelluar. Lidhin efektin e klimës malore në cilësinë e ushqimeve veçanërisht mishi dhe djathi , që konsunohen në malësi .
Në vitet ‘80 të shekullit të kaluar , në kullotat malore të Bizës , kam takuar një teknik kullotash , që quhesh Abedin Braçe . Në atë kohë ka qenë i moshuar . Rrekej të shtonte farërat e bimëve kullosore dhe rrethonte parcella të vogla , për të mos u kullotur , Kishte arritur të siguronte disa koleksione farnash , por ara e prodhuar në parcelen “X”nuk mbinte në parcelën fqinj “Y” kërkonte vetëm kushtet e “X”.Atbotë , nuk e besova , Abeidnin , po kur dëgjova se jonxha dhe tërfili, nuk u pranuan , nga parcellat e Sharovës , në Skrapar , gjithçka fliste në favor të tij. Është e vështirë të ndash trupin e bimës kullosore nga sistemi rrënjor, sepse rrjeti rrënjor është i fuqishëm , i imtë . Më shumë përbëhet nga volumi rrënjë . Sejcila bimë është një botë më vete .
Me kaq pak shembuj , krijohet bindja se patollogjia dhe zhvillimi bimor në kullota është ndryshe nga zona e ulët , që rrihet nga të tjera erëra , dhe ka influencën e detit. Kjo ndodh , deri diku dhe në kullotat specifike dimërore , siç është rasti i Jaruse , që përmendëm pak më lart . Gjithçka varet nga orët me diell , që e kanë të koncentruar , në gjethe. Me fenomenin e fotosintezës krijohen esencat e tjera, ndaj të cilave reagon organizmi frymor .
Në këtë vështrim , i sëmuri, që shkon në mal dhe ushqehet me mish dhe djathë krijon barrierën , që quhet imunitet. Ajo që dihet prej kohesh nga specialistët dhe barinjtë, ashtë fakti se janë njohur vendet e kullotave, që rrisnin barna helmuse . Kur kopeja kullot , këto breza kullotash, ngordhin 20- 25 kokë dele, në ditë. Këto ngordhje nuk ndodhin gjithnjë , por në disa ditë të muajit korrik . kur shmangen kullotja në këto ditë , nuk ka më ngordhje, pra vegjetacioni varet nga toka dhe afati kohor i kullotjes.
Që kullotat verore kanë pasë veçori nga zona e ulët e dinim , por që studimet komlekse janë thelluar dhe po gjejnë lidhje midis mjedisit dhe zhvillimeve të tilla biollogjike, janë studime , që ne nuk i kemi ditur. Në fakultet leksione për kullotat na janë zhvilluar më pak se gishtat e dorës .
Specialistët e terenit , duhet të krijonë kushte të ketë sa më shumë bagëti në male dhe të përdoren mënyra tenike që të zgjatet laktacioni I bagëtive në male dhe të vinë nga kullotat kafshë të zhvilluara , me parametra kohorë . Kullota nuk është vetëm alterrnatva që ushqen pak bagëti në 3-4 muaj . Njihej ndonjë veti shëruse , por e dyshimtë dhe vetëm kaq .
Studimet e sotme synojnë më shumë anën mjekësore se ate ekonomike . Ne nuk kemi pse te ngelemi pas vendeve te zhvilluara . Duhet te ngihet struktura studimore komlekse , vetem , per kullotat . Te vijojme punen , ku na i la shkencetari Tashko . Do ta quaja privilegj te merrja pjese ne nje eksedite te tille ! Ne si shtet shquhemi , per kullota cilesore dhe per çfrytezim empirik te tyre .
Ne Kohen e Zogut , nepunesi kryeor I Komunes , ishte tekniku i kullotave . Tani nevojiten struktura shkencore autoritare , qe te bashkepunojne me struktura analoge te rajonit dhe me gjere. Keto probleme te mos ja leme mjekesise , por t’i programojme dhe t’i zbatojme me mendje dhe studim te vazhdushem . Nuk eshte e thene , qe ne krejt malin , nuk mbillet gje prej gjeje , por duhet gjetur fara dhe toka , qe i pershtatet . Te krijojme farna dhe kafshe te malit , qe i dikton situata e pandemive .
Shtresa e dheut , ku zhvillohen kullotat eshte shume e ceket , deri 5 cm. Dhe ka shume pak , krahasimisht me rrjeat e rrenjeve . Per profilaksi veterinare parcellave , u kthehet pas 6 dite , por ajo , per 6 dite rezulton e rritur , sa per gjithe muajin e prandveres , qe ne mal konsiderohet se eshte Korriku dhe gjysma e Gushtit .
Po te keni vene re , gjat zhvillimit te turizmit ne Shqiperi , eshte fakti , qe kudo ku ka pika turistike , fillimisht, ne ato rrethina, kane qene stanet e bagetive shtegetuse . Te paret tone , nuk kishin me ke te keshilloheshin . Ata gjithmone i jane drejtuar inteligjences natyrore . Aty ku ndodhen plazhet e Sarandes dhe te Ksamilit, kane qene stanet e fameshme te çelnikeve , qe nuk i kishte as Ballkani , para ardhesit e ketyre plazheve , ishin kullotat me nam ballkanik : Ksamilit , Shenvasise Jala , Mallafreja . Plazhi i Himares rakordon me stanet ne Himare , Vuno , Piluri . Plazhi I Vlores – Orikumit , rakordon me Shashica- Radhima . Semani rakordon me Fierin Shijaku, rakordon me Sukthi , Hamallaj . Velipoja rakordon me Zadrima , Shtoi , Kakarriqi. Ne te tera keto pika ,( Nje brez ne lindje te buzes se ujit ) kane dimeruar stanet e dhenve dhe te dhive . Jane kullotat e fameshme te dimerimit , per te ciliat zhvilloheshin ankande dhe shiteshin me flori , ç’do vit , per dimerim te bagetive .
Ne stan , eshte kopjuar jeta dhe puna e komunitetit , nga ku ka dale stani . Thone se me COVID-19 nuk u infektua ndonje pjestar stani. Njerezit duhet te krijojne alenca te tjera me malet . Kete me shume se nevoja ekonomike do na i diktojne infeksionet pandemike .
Njohja e kullotave dhe shfrytezimi i tyre ishin e vetmja industri e kohes , rreth te ciles zhvillohej jeta ne Shqiperine blegtorale.Stanaret e vjeter ( celniket ) e kane vleresuar dhe kane gjetur menyren me te mire te mundeshme , per te vene ne levizje resurset natyrore . Te paret tone mendonin gjate , kur ngrinin stan , ose nje venbanim , qofte dhe me dy shtepi.Duhet te kishte mundesi te zgjerimit , te mos ishte teren i rreshqitshem , te siguronte ujin , te ishte i mbrojtur nga ererat e veriut , te mos rrezikohej nga shpellat e malit, orteqet dhe nga zjarret .
Asnje vendbanim i vjeter nuk ka ceduar . Duke njohur keto cilesi te ngitjes se nje fshati , ka dale proverbi “Nuk behet zakon i ri ne fshat te vjeter”. Nenkuptohet se ne fshatin e vjeter , nuk mund te levizesh as nje gur , qe ka vendosur mendimi i shendoshe kolektiv. Pjese integrale e fshatit ishte stani dhe kullota , me te gjithe sekretet qe fshihnin ne vetvete . Shumica e venbanimeve te reja , kane te meta thelbesore.Nje nhga venbanimet me te studjuara eshte ish ferma e Levanit . Ndertuar ne koder , por gjysma ekspozohet nga Veriu , kur kodra ka shume xhepa , qe te ndertohj nje qyteze krejt e mbrojtur . Thumana ka pase qene ne koder. U spostua , per te pasar tokat afer shtepive.
Ata qe ndertuan plazhet , hotelet dhe fushat e lojnave, paten nje referance te sigurte te jeteses : stanet,qe ngriten te paret tone te urte dhe inteligjente , veti , qe ndoshta i kultivon jeta ne male.

II- Malet- krenari dhe Pasuri

Jemi lodhur duke folur dhe degjuar per krenarine e maleve . Ata na kane dhene shum nga krenaria e tyre . Per dobine e malave tona , ka spekulluar , Enver Hoxha . Ai tentoi t’i tjetersonte malet , sepse arriti te thote “ t’i bejme si fushat “. Kjo eshte teza me antishkencore , qe eshte thene ndonjehere , per malet . Malet kane identitetin e tyre te pa tjetrsushem . Ata jane burime te pashtershme per ujrat,pyjet, kullotat,mademet.Vetem shkretetirat jane uniforme.
Aleanca jone me malet nuk duhet te jete formale , as thjesht , per tju kundervene nje ideollogjie shterpe , qe synonte tjetersimin e identitetit te tyre .Duhet te kthejme syte , ng mallet, per te çfrytezuar sa me hume resurse , qe na ofrojne . Sipermarres serioze , lipset te krijojne korporata komlekse , per te rigjeneruar pasurite e maleve ; pyjet , kullotat , ujrat , guroret , prodhimin e gelqeres dhe te tjera veprimtari , qe I afrojne malet me njerzit . Pyjet dhe kullotat , kane nevoje per sherbime rigjeneruse , siç kane nevoje edhe per çfrytezime racionale.Malet pa stane , kthehen ne kufoma gjigante , mbi te cilat kendojne qyqet dhe rriten kafshe virusebartese .
Industrite , qe zhvillohen ne male, fillojne me industrine e drurit , me blegtorine , me industrine e turizmit dhe lojnat dimerore , te industrialiimit te ujit te pijeshim , me punonjesit e industriase se gurit dhe industria e bulmetit . Jane shume mjeshteri , qe takohen ne male dhe qe perbejne nje populate malesore , me shume synime , duke u dhene maleve jete cilesore sa dhe ne fushat . Kjo gjalleri ne male , kondicionohet , nga interest qeverritare , per te zbuluar resurset .
Vete lartesia e tyre , mbi nivelin e detit eshte nje pasuri e fshehur . Ketu ja vlen te ndalemi me gjate . Fushat , si me te populluara dhe me ngarkese dioksidi karboni , favorizojne lindjen dhe perhapjen e viruseve , siç eshte COVID-19 dhe ata , qe do ta pasojne.Presioni i diferencuar atmosferik rrit imunitetin , siç na ka vertetuar praktika ne pandemine e parafundit.Nuk ka pandemi te fundit , por vetem te parafundit . Eshte me raçionale te shpenzojme miliona , per ngjitje ne male , se sa miliarda me nje armik te pa dukshem .
Bari I kullotes ka kercell te shkurter , te llogaritur , per aparatin gojor te deles . Kullotat malore te dhive , nuk mbulohen vetem me shkurre , por dhe me barishte kercell gjata , gjethe te gjera . Para kullotat malore jane kullote te perziera, por te diferencuara , per bageti te imta , te trasha dhe per kuaj . Rendesi ka fakti , qe dhite ne kulloten malore , reflektojne nje lloj si delet . Qumushti dhe mishi i dhive , merr vetite si dhe tek dhente .
Pershtatet aforizmi “Kur nuk shkon mali te Muhameti , shkon Muhameti te mali “ . Jemi ne nje sitúate , qe kullotat malore çfrytezohen simbolikisht . Nder kohe , kemi njoftimin shkencor se bimesia kullosore e maleve , prodhon qumusht dhe mish kurativ , per shume semundje , madje dhe te pa sherushme .
Blegetoret e veriut shqipetar , e paten praktikuar me kohe shtegetimin , sepse nuk kishin distance me kullotat dimerore .
Ai shtegtim quhej “ngjitje ne bjeshke “dhe pas stanit shkonin te gjithe antaret e familjes . Kishin pak diference kullotat stinore , ne veri . Veriu ka tradite baritore shume te pasur . Aty jane krijuar dy rraca dhensh , me cilesi shume te spikatura , delja rude dhe ajo shkodrane . Ata kane perdorur dhe besoj nuk e kane çvetetuar shtegetimin , por rritja e numurit te bagetive te imta , perben problem dhe per zonen veriore te vendit. Ligji yne , per kullotat , ze fill ne vitin 1923 dhe akte nen lijore , per administrimin e tyre , nuk kane munguar dhe as mungojne .
Deri perpara pak kohesh njifej fakti , qe bagetija duhet te shtegetonin ,per forazhin falas , qe perfitohej nga kullotat . Studimet e thelluara , vertetojne se bulmetrat dhe mishi , qe merret nga bagetite ne malesi , kane vlera kurative , perveç vlerave bio .
Aktualisht kemi pak studime , per te mos thene , s’kemi fare, te permbajtjes ushqimore te bulmetit dhe mishit , qe prodhohet ne male .
Kur shkencetaret te studjojne kullotat shqiptare , duhet te merren edhe me cilesine e mishit dhe te qumushtit te deleve veriore , qe reflektohet dhe ne nenproduktet , krahasuar me delet fusharake , te atyre , qe shtegetojne ose jo. Simbas llogjikes keto prodhime , do te jene me diferenca , por do te na rrenjosin ndervaresine e cilesive te prodhimeve me ushqimin kullosor malor.
Shtegetimi i deleve , ne Shqiperi e mesme dhe te jugut , nuk eshte shume i vjeter , veçse dihet , qe u pervetesua shume shpejt. Blegtoria shkencore ne Shqiperi , lidhet me emrin e Dr. Bilal Golemit (mes vitet 30 te sh, 20 ) , nje mjek veteriner atdhetar dhe shume i ditur , qe pat punuar ne Institutin Paster , ne France . Kishte te tera mundesite te jetonte ne France , ose Turqi , por zgjodhi Shqiperine e prapambetur , ku nuk mjaftuan veshtiresite e kohes , por provoi dhe burgun .
Dr .B. Golemi , si ish Drejtor blegtorie ne Ministrine e kohes , ju dha perkrahje te madhe çelnikeve , per te zhvilluar blegtorine shtegetuse . Botonte nje reviste me titull “ Delja “ . jepte subvencione , per blegtoret . Ne kohen e Dr. Bilalit , blegtoria ishte vendosur ne baza shkencore,krahasuar me fqinjet . Behet fjale , per mbi 80 vite perpara . Shtegetimi yne eshte konceptuar dhe nxitet nga shkenca , ç’ka me ben te besoj, qe Dr Bilali , i ka pas ditur vlerat sheruse te produkteve , qe prodhohen ne male .
Blegetoret vllehe, me intuite te theksuar profesionale , ishin filletaret e shtegetimit shqipetar, nen drejtimin shkencor te Bilal Golemit . Gjat Mbreterise , pushtimit dhe gjat luftes ,u duken blegtoret e medhej , qe nen shmbellin e blegtorve fqinj filluan te praktikonin shtegetimin , ne kullotat malore , per te shmangur semundjet , qe shkaketonin shume deme ne fushe , por dhe per ushqim te bollshem dhe te njome , qe kishin kullotat verore . U kthye ne zakon shtegetimi i blegtoreve te Sarandes , drejt kullotave te Gramozit , ne Korçe , nje udhetim i gjate dhe i veshtire, qe shtrihej ne mbi 200 Km . Ka nje mendim se titulli “çelnik “, pronareve te staneve, ju dha edhe per veshtiresite , qe kalonin ne jeten baritore dhe veçanerisht , ne shtegetimet e gjata .
Perveç Gramozit filluan te eskploroheshin , Nemerçka ,Polisi ,Mali i gjere , Shendellija, Lanija , Biza , mali i Çikes . Ne keto male shpalosej nje bote tjeter kullosore . Ishte e ngjashme me kullotat dimerore , por me vegjetacion te çvendosur , ne muajt e thate te vitit Maj – Tetor .
Dy ishin Çelniket me te shquar , por jo te vetmit , Ndini Jano , qe kishte 15 mije koke dele , dhe Vasil Shupuli , qe kishte rreth 8 mije krere dele . Ne Gjirokaster , Kurvelesh Elbasan , ka pasar blegtore me tufa te medha , por shtegetoniin , brenfda rretheve ku dimeronin . Shtegetime me te shkurtra kryenin stanet e dhive , per specifiken e kullotes dimer – vere , me ndryshime te pakta .
Pronaret e staneve , midis te tjerave , quajten çelnike , per t’u dalluar nga pronaret e tokave , qe mbiquheshin , bej ose aga. Sidoqofte pronaret ,jane balli i poppullsise , sepse mbeshtesin zhvillimin ekonomik te vendit .
E bene shtegetimin rutine te punes se tyre vjetore , qe konkretizohej ne harmonizimin e kopese se deleve , me kulloten verore . U kthye ne zakon shtegetimi i blegtoreve te Sarandes , drejt kullotave te Gramozit , ne Korçe , nje udhetim i gjate dhe i veshtire , sepse kryej krejtesisht ne kembe dhe shtegetonte i gjithe fshati baritor , me djepe dhe me akermorte.
Te lidhesh kulloten me denlen , nuk perben ndonje veshtiresi , sepse ato e gjejne veten , por t’i lidhesh natyralisht dhe ne te tera etapat jetesore , eshte çeshtje tjeter .Ne lidhjen natyrale , evitohen semundjet e kafsheve dhe ngordhjet . Delet , qe shtegetojne perballojne me mire fushaten e pjelljeve dhe dimerimin .
Shqiperia quhet vend blegtoral , por ka kohe , qe nuk e meriton kete emer , sepse te imtat nuk ka ndonje zhvillim numerik , qe t’i pergjigjet kushteve klimatiko tokesore . Kjo mund te gjykohet e dhe nga nje tabele krahasuse, per nje periudhe 34 vjeçare , kur popullsia eshte rritur dukshem , ndersa bagetia eshte pakesuar . Duhet te merret me shume pushteti vendor , me kete problem shume shqetesus . Me poshte , lidhur me kete dispropocion , do te bejme nje perllogaritje sa I kushton ekonomise se vendit tone zhvillimi dispropocional i blegtorise se imte .
Zhvillimi numerik i t’imtave , ne raport me popullsine (1973-2007)
(Mije krere ) (Mije/ fryme )
Vitet Krere dhen Krere dhi Timta gjithsej Popullsia 1973 1.381 925 2.306 2.485
1986 1.318 964 2.282 2.590
2007 1.378 620 1 . 998 2,800
Qe te kuptojme ne se vendi eshte i ngopur me bageti te imta( dhen + dhi )duhet te plotesojme malet me kapacitetin e plote kullosor. Aktualisht kullotat malore qajne per zot. Malet duhet te buçasin nga kemboret dhe zilet e bagetive dhe te kafsheve te ngarkeses. Aty ku folem per mbulesen bimore te kullotes, nuk theksuam nje fakt. Çdo parcele kullote , ne kufi me pyllin, qe e rrethon, ka nje kullote me bimesi te larte , e vlefshme , per kafshe te trasha, kryesisht kuaj.
Era e grykave te malit , te ngjan se flet , ne emer te kullotes :
“ Do tu sherbej falas , per dhente, dhite
dhe kafshet e ngarkeses, ne nje periudhe 4-5 muaj ç’do vit “.
Eshte para pare nga natyra , qe stani shoqerohet me kafshe ngarkese . Ky eshte fenomen natyror , qe flet per persosmeri morfollogjike te kullotes .
Ne zonen e ulet , ku dimerojne bagetia , njerzit duhet te parashofin ushqimin ne grazhd te bagetise , sepse kullotat dimerore , jane tjetersuar ne toka buke dhe ne qendra te banuara ( plazhe ) .
Kur te jeni , per ndonje pune ne Athine , vizitoni tregun fshatar . Aty gjen te gjitha llojet e zileve , kemboreve , paisjeve te kafsheve te ngarkeses , freret , samaret , shalat , kamzhiket . A ka ne Shqiperi nje treg te tille ? Po qe se nuk mbushen malet me stane, kurre nuk do te kete nje treg te tille. Tregjet krijohen nga nevoja , as me deshire , as me urdher .
Kam qene vetem nje here ne kete treg grek . Barinjte shqiptare mu parafytyruan me borseline dhe barehsat me minifunde. Jemi nga vendet me tradite baritore , por sot jemi ne fund te listes te Ballkanit . Eshte e pa falshme !
Shtimi i numurit te krereve , behet me synim te qarte nga c’do pronar , qe parashef shume detyra , perfshire dhe masat profilaktike veterinare. Nje shembull skandaloz i dmtimeve te krereve , ka ndodhur ne shtegetimin e bagetive , ne vitin 1947. Shteti vendosi te shtetezoi kopete e medha te çelnikeve dhe te gjitha pronat , qe ishin mbi nevojat e nje familje blegtore . Per kete problem kam biseduar balle , per balle me çelnikun e dyte te Shqiperise , Vasil Shupuli , qe kishte stane , prej rreth 8 mije krere dele pelleja .
E pyeta si u ndie , kur dorezoi stanet , pas te cileve kishte shkrire jeten e tij dhe te familjes .
– U ndjeva sikur mu shkul zemra nga kraharori dhe u vendos midis meje dhe te derguarit te Qeverrise , qe me paraqiti vendimin e shtetezimit .
– Reagove?-e pyeta une .
– E mblodha veten shpejt , sepse kisha shembullin e Ndinit
(Jano). Ndini kundershtoi . E burgosen dhe vdiq ne burg .
Ne vijim me tregoi se pergatiti dreke , per shtetezuit dhe beri muhabet shtruar .
-U thashe , ne se kishin barinj , qe t’i mbanin dhente , siç I kam mbajtur une . Ai me tregoi disa djem , te rinj , qe me thane se ishin nga Laberia . Nuk ma mbushen mendjen djemte.Kishte dhe disa mesoburra , por nuk afroheshin me barinjte e mi . Une dija faktin , qe bariu i gjese se gjalle , eshte baraz me pjesetarin e familjes .
– Mora guximin dhe i propozova shtetezusit , vijoi tregimin , Shupuli , ne se mund te na linte siç jemi dhe bagetite le te jene te shtetit . Ne na jepni nje roge , simbas ligjeve dhe stanet i keni te garantuara . Natyrisht nuk e pranoi propozimin tim . Me dha nje leter me firmen e tij dhe ne ikem , nga ato vende , qe i ka bekuar Zoti , siç me she , u bera labovit me trup . Me shpirt jam atje ne Bajkaj dhe Delvine . Dua atje te me varrosin , po qe se e permban ligji, mbylli biseden , Çelniku Shupuli .
Sot po se po , por dhe ate kohe , gjykoja , se funksionaret e atij shteti , filluar nga Hysniu e me te poshte , ishin me llogjike infatile ndaj çelnikut Shupuli . Te teper kishin pushtetin e pa merituar .As nuk mund te tentohet per krahasim . Zgjuaresia e Shupulit ishte kalitur ne betejat e jetes dhe ishte konkretizuar ne pasurine blegtorale , te pa shembellt ne Shqiperi . Drejtusit e atij shteti kihin siguruar pushtet me dhune , pa merita te provuara dhe pa as nje shkollim adekuat .
Shtetezimi absurd u krye me dhune , me te gjitha hollesite , qe parashifte vendimi i Qeverrise qendrore , por ndodhi ajo , qe parapa Çelniku Shupuli . Ngordhje ne mase . Semundje kronike te deleve , dobesi , sa nuk perballonin shtegetimin . Behej fjale,per NSHBL ( Ndermarrjet shteterore blegtorale ) kryesisht te perqendruara ne rrethin e Sarandes .
U lajmerua Qeverria, per kete gjendje skandaloze dhe u derguan ne vendin e ngjaries , veterineret me te shquar te Vendit, madje u detyruan te shoqeronin dhente ne shtegetimin çfilites . Dr. veterineret , qe u derguan prane NSHBL- ishin shkencetare , te ardhur nga Universitetet me fame. Po permend disa prej tyre : Masar Dervishi , Stavri Gjollma , Çerçem Çelo , Gjon Kiri , Vasil tagari etj . Gjendia e semundshmerise ne ndermarrjet , nuk ndryshoi . Çerçem Çelo , ne nje takim me Hysni Kapon , mundi t’i thote :
– Delet ne NSHBL ,nuk vuajne , per veteriner , por per mirembajtje zooteknike , po nuk moret masa , per drejtimin e Ndermarrjeve , bagetite do te shuhen .
Me sa duket , Hysniu i vuri gishtin kokes , dhe u derguan ne keto Ndermarrje , drejtus me pervoje , si Zenel Poçi , Xhoxhi Blushi , ushtaraku Feti Rugji, Xhebro Gjika ( ne Kote_ Vlore ) , Sotir Pasko ( ne Cerrik ) . Keta drejtus i kerkuan qeverrise specialist te afte . Per fat ishte koha , kur dilnin nga ILB kuadrot e para .
U derguan , ne Ndermarrjet blegtorale te asaj kohe , specialistet : Sotir Deda , Ilia Pali , Novrus Shtylla, Skender Çela , Murat Menohasa , Polo Mihali , Shemshedin Haçka , Pirro Mançe , kleanthi Dhuci , Ibrahim Skenderi etj . Keta u bene ekipi shkencor dhe praktik , qe nxuarren nga gjendja zgrip , ish NSHBL –te . Ishin dyfishi I ketij numri , por nuk me kujtohen , per momentin .
Keta drejtus dhe specialist e ndryshuan rrenjesisht situaten ne keto ndermarrje nga me te renndesishmet , per kohen . U zbatua nje kod organizativo- teknik , qe e permbysen situaten , pa kthim.
Nen drejtimin e tyre menazhus dhe drejtus , NSHBLte moren pamjen e ndermarrjeve rentabile dhe kapitali baze , qe ishin delet zhvilloheshin biollogjikisht normalisht .
Mirembajtja baritore e tufave te deleve , preventivoi shume semundje dhe disa u eliminuan krejtesisht . U vendosen rregulla ne shtegetim dhe ne fushatat , qe karakterizojne bagetite e imta .
Kemi te bejme me nje ndryshim rrenjesor , qe ndodhi me bagetine e imte ne Shqiperi.Ndryshimin e pare thelbesor , e pat bere Dr. B. Golemi ,Shqiptari i ditur , qe vleresoi kullotat shqiptare.Çelniket e kohes ishin njerzit me te afert te Dr. Bilalit, i cili qysh ne ate kohe , mbi 80 vjet perpara njifte vleren ushqimore dhe terapeutike te bimesise , ne kullotat verore.Me gjith keto merita dhe pune revolucionarizuse ne blegtori regjimi i Zogut e burgosi dhe e denoi me 101, Doktorin e Institutit Paster.
Vazhdusit e denje te punes se Dr. Golemit ishin ekipi i drejtusve dhe specialisteve , qe permenda me lart.Ata qe permbysen gjendjen krize ne ish NSHBL te , qe kercenonte zhdukjen fizike te 50 mije krere te imta.
Ekipi I drejtusve dhe specialisteve , qe u derguan , prane NSHBLve u ben pjese e fshatit baritor . Prishen komoditetin e tyre jetesor , per te shpetuar nga katastrofa nje pasuri te madhe te popullit .
Po te ishte per Qeverrine dhe ish Ministrine e saj te bujqesise , pasuria e Shqiperise , e trasheguar nga çelniket e jugut , do te ishte shuar e tera , rreth 50 mije krere te imta , qe perbenin tufen baze te te imtave ne Shqiperi .
Te ndalemi pak me gjate ne punen e tyre . Specialistet , perveç krijimit te kushteve ushqimore te tufave , vune ne baza shkencore rritjen e te vegjelve dhe keputjen e tyre , ne peshe optimale , 12 kg. Ata vune re , midis te tjerash , se delet qe perballonin ngordhejet nga diktocauloza , çala , zgjebja dhe zbekthi , nuk perballonin barsmerine , qe kishte arritur ne disa tufa ne 50 % , nga 90 % , qe eshte e mundeshme . U vune ne jete vleresimi( bonitimi) i qingjave dhe deleve , qe krijoi tufa homogjene racore . Shtegetimi , per kullotat malore , u rivendos , simbas kushteve strikte te ish çelikeve . Pesha e deleve arriti mesatarisht 28 kg , nga 25 kg. , qe e gjeten . Rendimenti i qumushtit , u rrit 5/kg , per krere , qingjat shiteshin me peshe 23 kg , nga 13 kg , qe e gjeten . Te tera keto shifra , jane te regjistruara , ne statistikat e kohes , qe nuk te falnin , per saktesi . Nuk eshte veshtire te behet llogaria perfundimtare , qe barazohet me miliona $ .
Ne keto kushte une ngre zerin e protestes , se pse keta specialiste dhe drejtus , nuk u shpallen heronj . Kjo ka vetem nje spjegim , fajtoret e kesaj gjendje skandaloze , qe u krijua ne NSHBL_te ishin qeverritaret e kohes , qe kryen nje shtetezim si te ishin thase me cimente.Nuk i vleresuan si organizma te gjalla , nga me delikatet , qe njifen ne glob , prandaj natyra i ka veshur ne lesh .
Ne ate kohe u shpallen heronj shume shofere, muratore , traktorista tezgjaiste.Nuk dua ta paragjykoj aftesine e tyre dhe u kerkoj ndjese , ne se shenimi im , le nje hije , per punen e tyre te ndershme dhe atdhetare . Ekipi drejtus dhe speciliste , qe permbysen gjendjen katastrofale te ish NSHBLeve , e meritonin titullin e larte te heroit, per faktin se ne vend te ndermarrjeve te falimentuara , siguruan sipermarrje me tregues teknike te nivelit shkencor , per kohen , duke dhene nje fitim miliona $ , kur i gjithe mjedisi ishte i zhytur ne varferi .
***

III- RREFENJA E TRETE

Delja“Tip i deshiruar “meriton vemendje shumefishe .
Delja e pas viteve 1990 eshte nje kafshe bujqesore , me cilesi morfollojike dhe biollojike te ndryshme , nga primitiviteti , qe na pati rezervuar historia . Perpara se te transformohej delja autoktone , nuk munguan kundershtite , qe perfaqesonin konservatorizmin e kohes.
Puna kembengulese dhe metodike , qe zbatoi IKZ( Instituti i kerkimeve Zooteknike drejtuar nga Ahmet Çelo, Sotir Pasko dhe Teki Tartari, krijoi nje rrace te re dhensh , te pa njohur ne vendin tone.Autore te temes shkencore , “Permiresimi i deles se vendit “ ishin : Prof . Dr.Novrus Shtylla dhe Bashkepuntori shkencor Atif Dema.U krye nje aksion kombetar , qe vahdoi mbi 36 vjet . Ne ç’do vit kontrollohej inseminimi artificial , ne te gjithe malet dhe stanet fushore te Shqiperise . Ndryshoi morfollogjia dhe fiziollogjia e nje kafshe bujqesore , ne gati 1.5 milion krere dhe qe jeton ne keto troje , mbi 15 shekuj .
Ne Gramoz, Lenie , Gurtop e kudo ne vende te ngjashme , laboratoret e spermes se dashit funksiononin , si te gjithe laboratoret biollogjike ne Tirane.Do te mbetet i pa harruar Dr. Pavllo Dushari , specialist ne Ministrine e bujqesise te kohes , qe ne tre muajt e veres , qarkullonte ne kembe, ne te tera stanet e maleve te Shqiperise . Linte detyra, per stacionet e nderzimit , rikthehej i verifikonte . Stacionet e maleve permbushnin te gjitha kushtet e aseptikes , qe rekomandon shkenca.
Nuk u kryqezuan , delet e Kukesit dhe te Shkodres , qe kane pase qene , ne ate kohe , afer 140 mije . Kishte dy tufa elite delesh , qe prodhonin desh . Prodhoheshin, ç’do vit mbi njemije desh rracatore , qe shperndaheshin cep me cep vendit . Ne vitet 1990 , presupozohej , qe delia shqiptare te ishte gelltitur , nga rracat permiresuse . Ishte dhe eshte nje rrace tranzitive , qe ka karakterisikat e rracave permiresuse dhe ato te nen sharteses , “Recka” primitive shqipetare.
Ishte koha , qe pritej te dilte nje dekret , qe te sanksiononte , racen e re , me nje emer . Kjo nuk ndodhi dhe ne te gjitha shkrimet , eshte folur , per nje dele “tip i deshiruar “ , por pa emer nominal .
Per te pare ndryshimet , qe pesoi delja recke , po paraqesim tabelen e me poshteme( Shifrat jene marre nga anuari statistikor 1989) :
Tregusit Delja “Recka “ Delja Delja ne ish Ferm.
Tip I Shteterore
deshiruar
Krere gjithsejt/ mije 1.400 1.200 200
Rendimenti qumusht. Kg/krer 40.7 42.8 50.8
Rendimenti i leshit “ 1.3 3.0 3.4
Pesha e gjalle e deleve “ 25 28 31
Pesha e shitjes se qingjit “ 12 13 13
Tregu i industrise se djathrave kerkon pa kufi qumusht dele. Gjenetikishht ne te ardhmen duhet te synojme ne reduktimin e rendimentit te leshit, ne favor te qumushtit , qe perben popullaten dominante te deleve tona . Delja e sotme shqiptare , nuk e ka perfunduar udhetimin gjenetik .
Me shume interés eshte rritja e peshes se deleve prodhuse, rrjedhimisht dhe e qengjave , qe shiten , per mish . Pesha e therjes se qingjave , duhet te pesoi rritje , deri ne dyfish .
Ne pazar te mos kete me mish qengji , por vetem mish dashi , qe nenkupton qingj mbi nje vjeç ( milor).
Me privatizimin , nuk dihet se ç’drejtim mori gjenerata e re e deleve . Metodikisht duhet te nderhyet , qe kjo sitúate te rivendoset . Si? Te ndiqet , dinamika e tufes ne shkalle republike , duke u perqendruar te remontimi metodik i tufes.
Ky operación kombetar , qe do ta shtjellojme dhe me poshte , dikton nevojen urgjente , te krijohet nje Berthame me specialiste , qe do veproi , ne Qarqet , qe ndodhen delet “tip i deshiruar “ . Kjo berthame duhet te perbehet nga experte ,qe do te vijoi punen aty ku mbeti ne vitet 1990 .
Do te kryhet nje bonitim i plote, duke i kaluar te tera delet ekzistuse , ne dore . Te dali elita e “ Tipi i deshiruar” , si per deshte dhe per delet dhe te percaketohen deshte rcatore .
Berthama shkencore ( e rraces ) , do te jete e perjeteshme , per te mbajtur ne parametrat e synuar tufen e gjithe Republikes . Plotesohet me pune gjihvjetore .
Une , propozoj , qe delja e transformuar , te quhet “Golemi “ , per nder te shkencetarit tone te pa vdekshem, Dr. Bilal Golemit. Botonte dhe nje gazete “Delja “ . Mund te kete dhe poropozime te tjera , deri sa te arrihet ne konsesusin e duhur . Delja tip i deshiruar ( Golemi? ) , duhet te zhvillohet, siç do ta gjykoi “Berthama shkencore “ . Duhet te kete nje ligj , per racat dhe personelin, qe une e quajta berthama shkencore .
Te tera rracat boterore , kane kabinetet dhe personelin , me vjetersi shekullore . (Eshte kjo , qe une e quaj berthama shkencore, ne disa shtete quhen “Akademi e rraces X“ ). Mund te konsultohet problemi me ligjin angles , qe eshte me i vjetri ne bote. Ne nuk mund ta quajme “ Akademi “, sepse kete institución , ne gjuhen shqipe e kemi hymnizuar . Te gjendet nje emer sipas ligjit angles te rracave .
Pa ndonje llogari te sakte , a priori , une mendoj se 20- 30 veta duhet te kete kjo berthame, me qendra , ne Korçe , Vlore , Tirane dhe tre autovetura . Natyrisht keto shifra do te vendosen , pasi te njifni ligjin angles ose zvicerian , per rracat , me ndryshimin , qe atje rracat jane te sanksionuara me shekuj , ndersa te ne do punohet , per konsolidim , te asaj , qe eshte rrezuar , keto 3 dekada.
Nuk jemi kaq te varfer , sa mos ta kemi per rracen tone te deleve , nje strukture zyrtare autoktone . Ne rrast se e quajme veten te varfer sot , pa zhvillimin cilesor te te imtave , do te jemi shume me te varfer .

Do te jete mangesi e qeverrive shqiptare , sot e ne vijim , ne se nuk financojne vazhdimin e konsolidimit racor te deles se Shqiperise, per te cilen eshte investuar 40 vjet pune shkencore e mirfillte .
Dikush duhet te behet nismetar , qe kete problem madhor ta konsolidoi me ligj dhe te zbatohet ne praktike te perjeteshme . Rotacionet nuk permbysin ligjet. Po rimesojme shume gjera nga greket , por nuk na lejohet te mesojme , per ullinjte ,per perimet , per pyjet , per bagetine e imte . Kemi pervoje te çmuar . Duhet te mesojne te tjeret nga ne .
Tiparet e deles “tip i deshiruar “( Golemi? ) , aktualisht jane te lekundura , sipas te dhenave ne tabelen e sipershenuar .
Delja “tip i deshiruar “( Golemi ) dhe elita e saj ndodhen sot ne oborret fshatare , simbas privatizimit . Nuk besoj se mbi delet e privatizuara u krye ndonje operación , per te thelluar tiparet rracore te sjella , deri ne vitin 1990 . Kjo me motivoi , per te shkruar keto 3 esse , qe dikush mund t’i rrezoi , po jo pa argumenta .
Puna shkencore e gati 40 viteve , nuk ka pse te humbasi , pa nam pa nishan . Jemi shume te vonuar , per te rikrijuar tufat elite , te prodhimit te desheve . Ne te tera rastet duhen mbajtur nen kontroll cilesor , e gjithe tufa baze , bashke me skorton .
Biznesi i staneve , aktualisht kerkon disa investime te vogla , por eshte biznes , qe centi i investuar , kthehet ne dhjetra Euro . Eshte jo vetem fitimprures , por lehtesisht i zbatushem , kur kemi parasysh , qe gjysma e ushqimit vjetor te deleve , gjendet falas , ne kullotat malore . Fuqia punetore , nuk kerkon ndonje pergatije arsimore adekuate .
Ku jane disa nga kontravajtjet , per zhvillimin e te imtave dhe çfrytezimin e kullotave ?
Duhet te caketohen qarqet ku do te prodhohen deshte racatore . Çmimi i nje dashi duhet te varioi , ndoshta sa çmimi i 3 dele kl. I-re , mbase dhe me shume . Subvencioni , duhet te plotesoi diferencat e kostos .
Theren qingjat dhe kecat , pa mbushur viti , qe do te thote se mishi eshte i pa maturuar dhe humbet nje peshe e kondiderushme , qe ne shkalle vendi arrin dhjetra Ton , mish qingji dhe keci.
Te paret tone , nuk i thernin qingjat , pa u bere nje vjec , qe i pergjigjej peshes mbi 20 kg. peshe e gjalle. Vertet ti je pronar , por ke detyra ta trajtosh pasurine shkencerisht , sepse eshte pasuri kombetare .
Nje qingj i therur , ne moshe te njome , proteinat nuk i jane maturuar dhe vlera ushqimore e mishit , eshte diku afer zeros .
E shifni se ku na ka çuar kjo praktike shqiptare e theries se qingjave ?
Kjo nuk ndodh , ne Greqi dhe vendet fqinj . Perpara lufte ne Shqiperi nuk tregetohesh kurre mish qingji , por mish dashi( Pyesni kasapet e moshuar, perpara qe te mos i keni me ) . Keshtu ishte emertimi i mishit te imte , por shpejt u kthye ne mish qingji , pa u thelluar , se ndothte nje gabim i rende , jo vetem ekonomik , por dhe teknik .
Duhet te arrijme , numur kreresh , qe t’i mbushim malet me bageti, por bageti me standarte shkencore , sepse kemi te bejme me shendetin e popullit dhe te turisteve , qe nuk na i kane borxh te ushqehen pa standarte .
Jemi shume larg cfrytezimit te kapacitetit te kullotave verore, qe sipas evidencave , kapin 250 mije Ha. ku mundesohen te verojne , mbi 2 milion krere . Nepermjet shtimit te bagetive , neper male , do te nxisim , zhvillimin e turizmit malor. E kam fjalen , per malet e Shqiperise se mesme dhe te jugut .
Ne veri, situata ka nisur , per mbare .
“Kurora e gjelber” , jep nje shkrim , per turizmin malor . Ne Theth eshte ndertuar nje hotel , me 20 shtreter , ndertuar krejt prej druri . Fjala eshte per 1700 m . mbi nivelin e detit . Ka pak vite , qe turizmi alpin verior , po ben hapa te vogla , por te sigurta perpara. Me te shquarat jane Dardha dhe Thethi . Turizmi ne Theth , perben nje sukses te madh , kur kemi parasysh , qe Thethi eshte porta e alpeve Dinarike .
Kullotat malore shqiptare , ndoshta dhe ato ballkanike , permbajne ne vetvete shume elemente biollogjike dhe sheruas , qe ende nuk i njohim .Mjafton te permandim , qe Edit Durham, u keshillua nga mjeket te ngjitej ne mal . Ajo u be legjende e maleve ballkanike . Mori emrin e dyte “ Mbretereshe e maleve “ . Jetoi 81 vjet ( 1863-1944 ), qe ne ate kohe ishte moshe e rralle , per ta arritur.
Turizmi malor duhet te konkuroi , per nga numuri , me ate detar. Ne kemi mal me shume se det dhe male jo do si do, por male , qe ngrene te vdekurin nga varri .
A ka ne jugun e vendit , nje nisme turistike serioze ?
Me sa di une , pergjigja eshte jo , por ne kullotat malore jugore, mund te investohet shume pak dhe te krijohen kushte te mira , per turizem , ne kohe shume te shpejte dhe me pak investime.Pse dhe Si ?
Kullotat malore te Gramozit , Nemerçkes , Lanies , Polisit, Çikes, Martaneshit , Kurveleshit dhe te tjera emra kullotash ne malet Shqiperi e mesme- Juge , jane krejt ndryshe nga kullotat alpine . Kullotat e jugut jane ngjitur me fshatra te banuara den babaden . Ne keto fshatra , si ne Shtylle , ne Grabove , ne Erseke , ne Polis , ne Teqe te Dushkut , ne Llenge , ne Zagori, ne Sopik rruget jane te gateshme . Lartesia nga Deti eshte gjysma e asaj alpine te Thethit . Stanet nuk jane vendosur kuturu , por mbi bazat e provave shumevjeçare . Diku me zhavorr , po ka rruge . Rruget malore , nuk eshte e thene te jene te tera te asfaltuara .
Ka infrastrukturen minimale te jeteses , pa dyshim dhe uji i pijshem.
Duhet bere instalimi i ujit ne ndertesa dhe mund te adoptohen ne hotele shume shtepi , qe aktualisht jane bosh .
Stani eshte mikpritesi me bujar i malit . Banoret e tjere , ushtrojne profesione malore, siç jane pylltaret , druvaret , kultivusit , gjahtaret ,punusit e gurit , punusit e bulmetit, te semuret dhe, mbi te gjithe , turistet .
Jane gjithsej, rreth 40 fshatra , prane pikave , ku jane stanet verore . Sipermarresit turistike , duhet te behen te ndergjegjshem , per nje resusurs , qe deri tani , eshte lene ne gjume .
Ne ndryshim nga pikat e turizmit detar , ne mal, prane stanit , do te sigurojne ushqim dietik dhe kurativ .
Po qe se ne kete drejtim do te vonohemi , do te vdesin barinjte , qe i dine vendet e staneve dhe duhet filluar puna nga alfa . Ta çfrytezojme pervojen e tyre , per te krijuar nje harte turistike te Shqiperise se mesme dhe te jugut , qe do te kete kapacitetin me te madh turistik ne Shqiperi, ndoshta dhe me gjere . Pa dyshim, shume shpejt do te jete me i frekuentuari.
Ne keto pika turistike , nuk do mungoi ajka , qumushti i thartuar ne lekure te kecit , djathi i napes , mishi i dashit, qumushti I dhise , ky I fundit , eshte vertetuar shkencerisht se stimulon rritjen e imuniteit . Fshati I bashkengjitur , do te siguroi perimet dhe frutat .
Ku mund te gjendet nje simbjoze e ngjashme , ne Glob ?
Prodhimi vjetor i forazhit ne male , duhet te vertitet te 1.5 milion ton , qe shkon kot nga viti ne vit .Kullotat malore , jane enigem botanike , qe fiksohet ne permbajtjen ushqimore te mishit dhe te qumushtit . Duhet te behen kembana e alarmit , per te kthyer seriozisht vemendjen nga shtegetimi veror i te imtave dhe zhvillimi teresor te turizmit ne keto zona , qe natyra na i ka falur me bujari dhe me fisnikeri. Ne nuk kemi male me lartesi aksidentale, siç jane malet greke , bullgare etj .
Me aq sa di une , turizmi , ne malet e veriut , u fillua nga Zvicerianet, me ndermjetesine e Ingj. mekanik Ismail Beka . Nje rruge e tille te masivizohet , ne juge , por shume me e thjeshte dhe me fitimprurese . Te leshe kete shans pa çfrytezuar , eshte e pa faleshme .
Jemi vend blegtoral dhe duhet te matemi me Zvicren , per nga niveli ekonomik shteteror . Zvicra ka me pak resurse blegtorale se ne , por i ka te tera resurset ne pune dhe realizon GDP , tre here me te larte se tona . Ambicjet tona te biznesit , duken te venitura .
Ka kohe , qe ka filluar turizmi malor ne Thefh , por mbeti aty . Bagetia , qe shtegeton ne Theth , perben nje fraksion , me te qinta te tufes , ne shkalle Republike . Kam pershtypjen se dhe kullotat ne Alpet , nuk jane te ngopura me bageti , por malet e Shqiperise mesme dhe te jugut , kane kohe , qe jetojne zbrazesine trishtuse .
Per turizmin ne keto zona , deri sot, nuk behet fjale . Kishte nje emisjon televiziv , qe tregonte se ujqrit , kishin zbritur ne fshat . Kur ka stane , ujqrit , nuk gjejne qetesi nga qente e stervitur dhe nga armet . Nuk ka stan pa arme zjarri me leje . Ne natyre , nuk ka fenomene te shkeputura . Natyra eshte nje e vetme . Kur te shtohen banoret e malit , eliminohen banoret e rrezikshem . Stanet kane qene model i respektimit te rregullit dhe higjenes kolektive dhe mbi te gjitha , model i mikpritjes.Ndoshta s’kam informacionin e duhur , por nuk kam degjuar ndonje bari te semure me CVID-19 .
Ne te tria rrefenjat- ese per kullotat , kam qellimin , qe te çfrytezohen resurset malore , qe fillojne nga pyje- kullotat dhe perfundojne te industria turistike . Ne themel te kesaj sfide eshte shtimi i numurit te krereve te te imtave dhe ruajtja e parametrave racore te deles , mbi te cilen eshte investuar gati 40 vjet pune shkncore e holle dhe voluminoze . Ne keto ese kam permendur se kullotat malore , perbejne enigem per floren dhe vlerat . Kullotat alpine jane tjeter enigem , krahasimisht me maloret, por me pak te studjuara . Ne kete fushe , studjusit specialiste lipset te vendosin gurin e pare dhe me tej , sepse kete detyre e dikton koha.
Komuniteti europjan , zbaton , grante kunder varferise , qe mbeshteten ne zhvillimin e blegtorise . Blegtoret greke , kane dekada , qe perfitojne keto grante . Veç perfitimit te ndihmave-grante , shteti yne duhet te subvencionoje blegtoret , qe rrisin , deri ne 500 krere dele ose dhi , si dhe ruajn e karakteristikat e rraces.
Kam lexuar se tufat e Sharrit ne Tetove dhe Kosove formohen me 200 krere . Mendoj , qe te ne , te jene 500 , per efekt kusimi dhe ne kemi pervojen çelnike , qe i mbanin tufat me 600 krere . Lipset te ndalohet me ligj theria e qingjave , nen 22 kg. dhe e kecave 20 kg. peshe e gjalle . Eshte koha qe te mesohemi te prodhojme mish te maturuar nga te imtat . Ne male duhet te shtegetojne tufa miloresh te tredhur dhe keca mbi nje vjeçare te tredhur . Keto tufa jane frigori i gjalle i mishit cilesor .
Te organizohen ekspozita , konkurse , per kafshet e imta te mishit ,me çmime , qe te kene vlera monetare te prekshme, nga pronaret fitues.
Demet e shkaktuara nga abandomi i te leshtave e konsideroj nje termet me te fuqishem se ai i 26 Nendorit 2019.Ka ndodhur termeti i abandonimit te te imtave , ne te tere kuptimin e fjales.Koha po na bind se komplekset e shpende- derra dhe bagetia e imte , do te jene deget kryesore te blegtorise shqiptare, ne dekadat qe vine.Kam lexuar se pronare te fermave te lopeve , importojne sane. Nga importi varen , deri diku dhe komplekset . Nga bagetite e imta , egziston mundesia e exporit , mish dhe bulmetra te çertifikuara si materjal “bio”gjithnje per bagetite , qe kullosin ne malet mesdhetare.
Sa here kombi ka qene ne vuajtje ekonomike, syte i ka hedhur te blegtoria e imte. Kete vemendje e ka fiksuar te proverbi:“gjeri i gjalle te mban gjalle”.
Illo Foto, Qershor 2020,Astoria – NY