Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Nje rubrike e re ne Dielli- Tingëllime vëndemrash ilire

by

 Te nderuar lexues te Diellit

Qe nga ky numer po nisim nje rubrike te re per ju. Kjo rubrike do te mbahet nga Proesori Nelson Çabej. kerkojme pjesmarrjen tuaj active, duek shfaqur mendimet tuaja, pse jo, mund te beheni edhe bashkepunetore te rubrikes me shkrimet tuaja te kesaj fushe.Perse kjo Rubrike? Si rrjedhim i rrethanave historike, shoqërore dhe etno-kulturore që përvoi populli dhe vendi ynë gjatë historisë, fati i vëndemrave ilirë në trojet shqiptare ka qënë i ndryshëm. Megjithatë, është e habitshme se si në shumë raste ato i rezistuan aq bukur kohës për të arritur deri në ditët tona të papërlyera nga ndikimet kuilturore fqinje dhe nga pressioni shumë-shekullor administrativ i pushtimeve të huaja. Përgjithësisht, ato kanë evoluar në bazë të ligjeve fonetike të shqipes, ose siç thoshte “babai i gjuhësisë shqipe”, Eqrem Çabej, “duke kaluar nëpër gojën e shqiptarëve”.Po e nisim rubriken em shkrimin e pare:

ALBANOPOLIS,  SKYDREON POLIS APO SKYDREON

Nga NELSON ÇABEJ/

Për lokalizimin e kryeqendrës së fisit te “albanëve”, që përmëndet nga Ptolemeu (rreth 90-rreth 168) në shekullin II me emrin  Albanopolis1, fjala e fundit ende nuk është thënë.

Në vitin 1871, studiuesi gjerman, konsulli i Austro-Hungarisë në Janinë, Johann Georg von Hahn (1811–1869) hodhi mendimin se Albanopolisi mund të ishte aty ku gjëndeshin gjurmët e një vendbanimi të lashtë, pranë fshatit Zgërdhesh1, rrëzë kodrave në jugperëndim të Krujës.

Fakti që në hartën e tij Ptolemeu e vendos këtë qytet në hinterlandin e Durrësit dhe që, sipas tij, ai ishte kryeqendër e fisit të albanëve, që shtriheshin midis lumenjve Mat në veri dhe Shkumbin/Devoll në jug ka bërë që shumë studiuesë të tjerë të mendojnë, po ashtu, se Albanopolisi duhet identifikuar me vëndbanimin ilir pranë fshatit Zgërdhesh në afërsi të drejtpërdrejtë me Krujën. Ky është vëndbanimi i lashtë që plotëson më mirë se çdo vëndbanim tjetër kërkesat që dalin nga të dhënat e Ptolemeut2, nga të cilat del se Albanopolisi ndodhej në trojet e albanëve, në hinterlandin (prapatrojet) e Durrësit, deri në malet Kandavia. Koordinatat gjeografike që jep ai janë gjatësi 460 dhe gjerësi 410 5’, dmth. në verilindje të Durrësit, të cilin ai e vendos në koordinatat 450  dhe 400 55’.

Megjithatë, studiuesit kanë pranuar se sot për sot është vështirë t’i jepet një përgjigje bindëse pyetjes:

“Si është e mundur që një kryeqendër e një fisi të rëndësishëm ilir, që del në burimet e lashta që në shekullin II të erës sonë nuk del më në burimet e tjera të shkruara të lashtësisë e më vonë në Mesjetë?”

Shkak për këtë mund të jetë rrënimi dhe braktisja e këtij qyteti si pasojë e dyndjeve barbare (visigotët, hunët e, më vonë, ostrogotët), por një rrënim i tillë nuk mund të ketë ndodhur para shekullit V, kur filluan ato dyndje në trojet e sotme shqiptare, d.m.th. tre shekuj pas Ptolemeut.

Një hamëndje tjetër mund të na thoshte se emri i qytetit Albanopolis (Ἀλβανόπολις), mund të jetë stisur ose modifikuar nga Ptolemeu. Që autorët e lashtë grekë pas emrit të një vendbanimi të huaj mund të shtonin edhe fjalën greqisht polis (qytet) kjo është një dukuri e rëndomtë. Do të ishte një gjë jo e zakonshme që emri e një qyteti në hinterlandin ilir, që nuk ka qënë ndonjëherë koloni greke, të kishte edhe përbërësin greqisht polis.

Kjo na bën që të anojmë nga përfundimi i von Hahn-it se rrënojat e kryeqendrës së fisit ilir të albanëve gjënden në Zgërdhesh, në rëzë të malit të Krujës edhe pse është e pamundur të gjëndet ndonjë lidhje gjuhësore midis emrit të vëndemrit Zgërdhesh  dhe Albanopolisit që na kumtohet nga Ptolemeu.

Prania e kështjellës në këtë vëndbanim të lashtë ilir na shtyn që ta kthejmë vëmëndjen nga lista e kështjellave që ndërtoi dhe rinovoi në shekullin VI Justiniani i Madh anembanë perandorisë për tu bërë ballë sulmeve barbare nga veriu.

Këtë listë na i jep historiani bizantin me prejardhje palestineze, Prokopi i Cesaresë ose Procopius (500 – rreth 565)3. Në lidhje me kërkimin tonë, nga lista të tërheq vëmëndjen një kala e rindërtuar në Epirin e Ri, që quhet Skydreon polis (Σκυδρέων πόλις), që përsëri del në një formë e letrarizuar duke i shtuar emrit të qytetit ilir një polis nga greqishtja, që ishte gjuha e administratës dhe histriografisë bizantine.

Në vëllimin “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”4 ky qytet i lashtë  identifikohet me Shkodrën, me shumë të gjarë për shkak të tingëllimit të afërt të të dy vëndemrave. Por, Shkodra ishtë një qytet ilir që përmëndet relativisht dëndur në burimet e lashtësisë dhe emri i qytetit përgjithësisht del i pandryshuar në ato burime (latinisht Scodra dhe në greqishten e lashtë Σκόδρα). Prandaj është vështirë të besohet se Prokopi  i Cezaresë mund të ketë bërë tre gabime:

  1. Duke deformuar kaq shumë emrin e qytetit (nga      Scodra nw Scodrion),
  2. Duke i ngjitur emrit original ilir përbërësin      grek polis (se emrit Shkodra në      burimet e tjera të lashta nuk i përngjitet emri greqisht polis dhe kjo është e      vetëkuptueshme po të mbahet parasysh sa shumë i njohur ishte ky qytet ilir      në lashtësi).
  3. Duke e radhitur Scodrion polis-in ndër qytetet dhe vëndbanimet e Epirit të Ri      ku Justiniani rindërtoi kështjellat, në një kohë që dihet se Shkodra në      kohën e tij bënte pjesë në provincën romake të Prevalitanës dhe në asnjë      kohë në atë  të Epirit të Ri.

Për të gjitha këto arsye, duket se përjashtohet mundësia që Skydreon polis-i i Prokopit të identifikohet me Shkodrën. Përjashtimi i Shkodrës na detyron të kthehemi te ideja e Hahn-it se Albanopolisi i Ptolemeut duhet identifikuar me rrënojat qytetit ilir në Zgërdheshin e sotëm.

Në të mirë të identifikimit të Skydreon polis-it me Zgërdheshin flasin faktet e mëposhtme:

  1. Forma Skydreon polis (Σκυδρέων πόλις) e këtij vëndemri, tingëllon si      një formë metatetike e  vëndemrit të      rikonstruktuar ilir *Skyrdeon.
  2. Forma Skyrdeon  normalisht      nëpër gojën e shqiptarëve do të pësontë të tëra ato shndërime fonetike      prej të cilave do të dilte vëndemri Zgërdhesh duke përfshirë eliminimin e      mbaresës –eon dhe shtimin e      prapashtesës karakteristike për      shqipen–esh.
  3. Prokopi e përfshin Skydreon polis-in në Epirus nova në të cilën në atë kohë bënte pjesë edhe Zgërdheshi.

Kështu, dikur në lashtësinë e vonë ose në mesjetën e hershme, vëndemri Skyrdeon humbi mbaresën -eon dhe mori prapashtesën shqipe –esh për të evoluar deri në formën e sotme Zgërdhesh.

Lidhur me etimologinë e vëndemrit Skyrdeon nuk mund të thuhet ndonjë gjë e sigurt, por ai mund të lidhet me rrënjën indoeuropiane  *kerdh- “grup, tufë”, nga e cila kanë dalë edhe sanskritja śárdhah “tufë, grup njerëzish, turmë”, greqishtja e vjetër korthus (κόρθυς) “tog, pirg, grumbull”, gotishtja haírda “kope, tufë”, dhe, sipas E. Çabejt, edhe fjala shqipe “çerdhe”.

Koha e  braktisjes dhe shuarjes së jetës në këtë qytet nuk është përcaktuar, por mund të besohet që kjo të ketë ndodhur afërsisht në të njëjtën kohë me braktisjen dhe rrënimin e  vëndbanimeve të tjera të Ilirisë së jugut në lashtësinë e vonë e në fillimin e mesjetës, si rezultat i dyndjeve barbare, d.m. th. dikur pas mesit të shekullit V.

Siç dihet, duke braktisur vëndbanimet qytetare të zonës fushore, popullsia e këtyre qendrave u ngul në vënde malore ose kodrinore që mund të mbroheshin më mirë nga inkursionet barbare. Kështu lindën ato që historiani kroat Milan Shufflay i quante qytete asteroide mesjetare të tilla si Kanina – pranë Vlorës, Drishti – pranë Shkodrës,  Gjirokastra pranë Drinopolisit. Në këtë kuptim, banorët e Skyrdeonit u zhvendosën më lart, në malin e Krujës për të themeluar një qytet të ri asteroid, Krujën, në kalanë e së cilës me të vërtetë janë gjetur objekte të kulturës mesjetare arbërore. Këto objekte tregojnë se Kruja duhet të ketë ekzistuar si vendbanim qysh nga shekulli VII, ndonëse në dokumentet e njohura bizantine ajo del për herë të parë në shekullin IX (në vitin 879), kur peshkopi David, si pjesëmarës i sinodit që u mbajt në kishën e shën Sofisë. Shekulli VII përputhet me mbarimin e periudhës së sulmeve barbare në Ballkan.

Lidhja e themelimit të Krujës me Skyrdeonin ilir duket se është pasqyruar edhe në gojdhënën lokale, që thotë: “U ngritën gurët e Zgërdheshit dhe zunë vend në Krujë”.

 Referencat

 1. von Hahn, J.G. (1854). Albanesische Studien, F. Mauke, Jena.

2. Claudii Ptolemaei, Geographia, Leipzig, 1843, Libri II, 13, 23.

3. Procopius Caesariensis, De Aedificiis, Libri IV, kreu 4.

4. Ilirët dhe Iliria te autorët antikë. Tiranë, 1965, f. 578.

 

Dredhitë Greke për kufijtë dhe vrasja e gjeneralit Italian Tellini

by

Foto;Gjeneral Tellini dhe Ushtarakët Italian të vrarë nga grekërit më 27 gusht 1923/

Shkruan:Eugen SHEHU/

Për shkak të një qëndrimi tejet konsekuent të qeverisë shqiptare të dalë nga Kongresi i Lushnjës, diplomacia evropiane dhe në mënyrë të veçantë Këshilli i Lidhjes së Kombeve, u detyruan të njihnin shtetin e pavarur shqiptar. Për rrjedhojë ata do të njihnin në këtë mënyrë edhe kufijtë e Shqipërisë të cilët ndonëse të vendosur disi në Konferencën e Londrës të vitit 1913, sërish patën ngjallur debate midis shtetit shqiptar fqinjit grabitqar helen.Pikërisht këto mosmarrveshje, të nxitura sa prej grekërve dhe aq prej serbëve, bën që Lidhja e Kombeve, të marrë në konsideratë sa më parë caktimin në mënyrë të përhershme të kufijve shqiptarë.

  Përcaktimi përfundimtar i vijës së kufirit shtetëror shqiptaro-grek,iu caktua një komision ndërkombëtar, i cili do të ishte i paanshëm dhe do të vendoste në mënyrë të veçantë në lidhje me rreth 14 fshatra në Perfekturën e Korçës, të cilët ç’prej vitit 1913 ishin quajtur zonë asnjanëse.Këtu duhet theksuar se, krejt këto fshatra, sikundër edhe 3-4 të tillë në Sarandë, banoheshin prej shqiptarëve etnikë ( për më tepër të besimit mysliman) por ata u quajtën si zonë asnjëanëse, në mënyrë tepër flagrante prej diplomacisë evropianë në Londër.
Vendimi i Lidhjes së Kombeve për dërgimin në këto treva të Komisionit Ndërkombëtar të kufijve, në vitet e 1921-1922 u shoqërua me një diplomaci e një veprim dhelpërak të Athinës.Meqënëse këto territore,kontrolloheshin asaj kohe nga bandat e mynxyrshme të andartëve grekë,qeveria helene brenda pak muajve mundi të dërgojë në këto fshatra me qindra familje greke duke u dhënë aty toka shqiptare padrejtësisht të përvetsuara, si dhe shpërblime të mëdha në para për ndërtimin sa më shpejtë të shtëpive.Komisioni Ndërkombëtar i kufijve,nisi nga puna në vjeshtën e vitit 1922, por delegacionet greke dhe serbe nxuarrën një mal me pengesa, me ç’rast komisioni në fjalë mbeti në pritje. Pas tentativash diplomatike në Lidhjen e Kombeve, më në fund, në pranverën e vitit 1923,pjestarët e komisionit kishin përcaktuar qartë modalitetet dhe nisën nga detyrat e ngarkuara. Në krye të këtij Komisioni, ishte caktuar gjenerali italian Tellini, sekretar kapiteni Frenk de Limperan, ndërsa antarë ; koloneli Britanik Gills, ai francez Ordion. Ndërsa pala shqiptare fillimisht u përfaqsua prej Ali Riza Kolonjës, e më pas prej Bajram Fevziut dhe prefektit të Korçës, Dhimitër Beratit,pala greke nga prefekti i Follorinës Modhi dhe nënkolonel Boçari, ndërsa ajo serbe gjenerali Panoviç dhe koloneli Stojanoviç. Por vetëm dy tri javë që pati filluar veprimtaria e këtij komisioni, u ravijëzuan qartë manovrat e qeverisë Helene.Ajo i tërhoqi përfaqsuesit e vet në Athinë, nën preteksin so do t’u jepte udhëzime,ndërsa një çetë e andartësh grekë e mbante në rretjina të Korçës,si kërcënim të hapur që i bëhej gjeneralit italian Telini.Madje në ndonjë rast, kur Telini nuk denjonte as të dëgjonte zërraat e çjerrura të tyre,ata nuk mungonin as me kërcënime.Lidhur me këtë shtypi shqiptar i kohës shkruante : „Për të shtrënguar Komisionin e Kufijve që Korçën ta kalonin nën zgjedhën e tyre, 50 ushtarë grekë u dyndën me pahir në ndërtesën ku qëndronte komisioni në Korçë.Gjeneral Tellini, i vetëm, i flaku jashtë ndërtesës“.(Gazeta„Dielli“Boston,22.03.1923).
  Kthimi i palës greke në krye të detyrës,sigurisht kish të bënte me vendosmërinë e kryetarit të komisionit, Tellinit, i cili në mungesë të tyre, vazhdonte eksplorimin e zonës dhe vendosjen përfundimtare të kufijve. Ndër të parat përpjekje të grekut Boçari, ishin për të futur brenda kufijve helenë dy fshatra shqiptarë të njohur për ujërat termale të tyre ; Probickë dhe Radat.Me ndihmën edhe të palës serbe Boçari u përpoq të bindëte komisionin që këto ujëra termalë kishin pronarë grekë, por mashtrime të tilla nuk pijnë ujë.Ndërsa Komisioni Ndërkombëtar i Kufijve nisi nga ngritja e piramidës, andartët grekë nuk i ndalën në dhunën e tyre shovene.Një mëngjes të qershorit 1923, komisioni u gjend përballë faktit të kryer, piramida e sapongritur ishte rrëzuar.Në mënyrë urrgjente Tellini njoftoi për këtë precendent të rrezikshëm Lidhjen e Kombeve dhe urdhëroi në mënyrë të prerë Athinën të tërhiqte nga ai territor një kompani të kufitarëve grekë, të cilët kinse ishin roje kufiri,por sigurisht kishin dorë direkt në rrëzimin e piramidës.Kanë qënë më tej autoritetet dhe vendosmëria e Lidhjes së Kombeve me ç’rast „kufitarët“ grekë u larguan nga viset thjeshtë shqiptare.Nisur nga një varg pasaktësish të vendimeve të Protokolit të Firences si edhe atyre të Konferencës së Ambasadrovë,pala greke kërkonte me çdo mjet dhe mënyrë të rrëmbente sa më shumë të ishte e mundur prej trojeve shqiptare.Në mënyrë të veçantë në fundqershorin e vitit 1923, Boçari dhe shpura e topografëve të tij,donin të shtynin kufirin grek sa më shumë drejt Libohovës, duke patur pas kësaj në duar, nga pikpamja strategjike, vetë qytetin e Gjirokastrës.Por gjenerali Telini, tepër i vendosur në misionin e vet, duke i shkelur pëllëmbë për pëllëmbe ato male, duke biseduar vetëm e vetëm me shqiptarë etnikë, caktoi realisht kufirin thellë, e në lindje të qytetit të Libohovës e deri në vargun e kodrave të Kakavijës. „Ky veprim linte të kuptohej sheshit se gjeneral Tellini synonte ta shtrinte vijën e kufirit shtetëror shqiptar, në tërë Camërinë veriore me kryqendër Filatin dhe masivin malor në lindje të tij, Shtrungarë,Murganë-Vigël,masiv ky që kishte me vete Janinën,Korfuzin dhe tërë ujëdhezat pranë tij.Në kushte të tilla,pushtetarë të shtetit grek u mbeteshin dy rrugë ; ja të linin Janinën,Korfuzin dhe tërë ujëdhesat Jonike nën Shqipëri, ja në këmbim të masivit në fjalë t’i kthenin këtij shteti Camërinë deri në gjirin e Prevezës“.(I.Hoxha „Viset kombëtare shqiptarenështetingrek„–Tiranë999,faqe59).
  Përballë këtyre zhvillimeve Athina asesi nuk mund të rrinte duarkryq.Ajo improvizoi kinse mallkimet e kishës greke, kundër atyre që kërkonin zvoglimin e kufijve helenë.Protestuesit nuk vonuan „t’i kërkonin“ qeverisë së tyre në Athinë që t’i vinin fre punëve të komisionit.Madje vetë shtypi grek i atyre ditëve do të shprehej tekstualisht : „Ky nën kryesinë e gjeneral Telinit do të jetë një katastrofë për interesat greke“(Gazeta „Elefteron Vima“ 2. korrik. 1923), pikërisht këto inskenime të „revoltës“ së grekërve,bënë që nga pjestarë të Komisionit Ndërkombëtar të Kufijve, në mënyrë të veçantë nga ai britanik dhe serb, të këmbëngulej për të dëgjuar sa më shumë palën greke pasi po „shkeleshin“ disa nga parimet e LidhjessëKombeve.
 Në të vërtetë,disfata greke në Turqi,ajo aventurë helene ku lanë eshtrat e tyre me mijëra helenë, pati bërë që Athina të ndihej disi kokëulur përpara diplomacisë evropiane.Ajo e shihte se brenda Lidhjes së Kombeve,nuk mund të mbështetej në politikat e saja shovene kundruall trojeve Etnike Shqiptare, dhe për këtë vendosi të pezullojë me çdo kusht veprimtarinë e Komisionit të Kufijve, duke ideuar deri edhe zhdukjen fizike të gjeneral Telinit.Rreth tij , në mënyrë të veçantë në muajin gusht 1923, u mblodhën një dyzinë kriminelësh që paraprakisht donin ta trembnin përmes gjithfarë shantazhes. Të nxitur nga koloneli grek Boçari ( i cili padyshim furnizohej me flori ,armë dhe ushtarë nga Athina) keta kriminelë të lindur,ndiqnin në çdo hap punët e Komisionit, duke vënë atë jo rrallë përballë situatash të rrezikshme.Natyrisht këto ka parasysh Tellini, i cili në letrën e fundit ( një ditë përpara vrasjes) që i dërgonte Lidhjes së Kombeve,post ë tjerave shkruante tekstualisht ; „Gjithë kjo atmosferë e krijuar më bën të dyshoj se mos e gjithë puna e bërë do të shkatërrohet nga koloneli grek Boçari,i cili gjithmonë shpik pretekse dhe incidente që të mos i bindet vendimeve të komisionit, që është i paanshëm dhe kryen detyrën e tij duke u bazuar në ndërgjegjen e vet e drejtësinë e s’duhet të na kundërshtojë me zjarr në gojë e plumb në zemër siçbënai“(Gazeta„Panorama“Tiranëmë12.nëndor.2003).
Mjerisht,ndërsa niste këtë letër për në Lidhjen e Kombeve, Tellini nuk dinte se plani i Athinës për vrasjen e tij ishte tanimë i përfunduar.Në mëngjesin e 27 gushtit të vitit 1923, ndërsa komisioni la Janinën për t’iu drejtuar Kakavijës, makina e palës greke, e cila ishte në krye, befasndali.

  Pas saj vinte makina e gjeneral Telinit, i cili ndaloi të pyeste çkish ndodhur,por Boçari i tha se kish difekt dhe hapi rrugën duke lënë Telinin të ecte në krye.Vetëm njëzet minuta më pas në vendin e quajtur Zhepë, shoferi i Telinit ndalon pasi rruga ishte e zënë me trungje lisash,sapo ai del prej makinës së bashku me përkthyesit shqiptarë, breshërit e automatikëve grek nuk ndalen,kështu që mbrenda 10-12 minutave vriten 3 oficerë italianë e mes tyre edhe gjeneral Tellini.Ka qenë ora 9 e mëngjesit e 27 gudhtit 1923.Me pretendimin kinse janë prishur linja telöefonike,vetëm pas 8 orësh u njoftuan për këtë ngjarje konsulli italian në Janinë,i cili brenda pak minutash njoftoi kryetarin e shtetit, Benito Musolinin. Kjo vrasje do të trondiste thellë krejt opinionin italian dhe ate shqiptar.Këta të fundit ishin përpjekur ta ruanin me çdo mjet e mënyrë mikun e tyre gjatë qëndrimit në Shqipëri,por e patën të pamundur ta ruanin atë mbrenda kufijve administrativ grekë. Të nesërmen e vrasjes, Roma , i paraqiti qeverisë greke një notë ultimative ku parashtronte ;

„ 1- Qeveria greke nëpërmjet pushtetarëve më të lartë civilë dhe ushtarakë të kërkonte ndjesë pranë përfaqsisë qeveritare italiane në Athinë.

2- Ceremonial madhështor në kishën katolike në Athinë për nder të të vrarëve.

3- Nderim i flamurit italian nëpërmjet flotës luftarake greke në Pire,ku do të udhëtonte për këtë qëllim një njësi avulloresh italiane. Luftanijet greke duke mbajtur në direkët e tyre flamurin italian duhej të shpraznin 21 të shtëna topi.

4- Hetime të përpikta në vendin e vrasjes, në prani të të dërguarit ushtarak italian, për jetën e të cilit do të ishte përgjegjës dretpërsëdrejti qeveria greke.Hetimet duhet të kryeheshin brenda 5 ditëve nga data e asaj kërkese.

5- Fajtorët të dënoheshin me vdekje.

6- Brenda pesë ditëve qeveria greke të paguante një dëmshpërblim prej 50 miliom liretash.

7- Të bëheshin nderime ushtarake kur avulloret italiane do të mbartnin kufomat e të vrarëve“
( Gazeta „Politika“ – Vlorë , 20 shtator 1923 ).

  Metë marrë notën në fjalë,Athina nisi sërish nga dinakëritë tradicionale të saja.Në fillim ajo nuk e mori përsipër vrasjen,madje krejt shtypi grek akuzoi për këte shqiptarët.Pas kësaj Athina kërkoi edhe ndihmën e francës dhe të Anglisë, për t’a detyruar Romën të rishikonte notat e ultimatumit.Por Benito Musolini,duke dashur të verë në vend nderin e ushtarëve të tij, nuk i përfilli aspak këshillat e diplomacisë evropiane.Mëngjesin e 30 gushtit të vitit 1923, një grup luftanijesh italiane iu drejtuan Korfuzit dhe pas disa bombardimesh të lehta e pushtuan atë. Brenda 7-8 orësh ata mundën të hyjnë pa luftë dhe në disa ishuj të tjerë pranë Korfuzit.Qeveria helenike e ngriti lartë zërin në Lidhjen e Kombeve, për kinse pushtimin italian, por aty dhelpëria greke nuk mundi të depërtonte thellë. Opinioni ndërkombëtar,duke dënuar ashpër Athinën,parashtroi idenë se vetëm një falje publike e saj si dhe nderimi i të rënëve, do të mund të ndryshonte disi imazhin gjakatar të krimit pervers.Përballë kësaj gjendjeje,si edhe frikës për luftanijet italiane që patën pushtuar ishujt,Athina nxitoi të vinte në jetë sa më parë, kërkesat ultimative të palës Italiane. Por edhe në këtë rast,Athina do të vazhdonte me dinakërinë emblematike të sajën, që të mbillte mjegull dhe erësirë, dhe për më tej të kalonte krimin në anën e shqiptarëve.Ka qenë kjo arësyeja që Konferenca e Ambasadorëve në Paris, ngriti një komision të posaçëm hetimor për vrasjen e gjeneral Telinit dhe bashkëpuntorëve të tij Italian. Kryetar i këtij komisioni u caktua një prej ekspertëve më në zë të drejtësisë japoneze,Shiboja, ndërsa anëtarë ishin anglezë,francezë dhe italianë.Detyrimisht në këtë komision do të merrnin pjesë dhe përfaqsues të Greqisë dhe Shqipërisë.Athina në këtë rast caktoi përsëri kolonel Boçarin, ndërsa Tirana, atdhetarin dhe juristin e zot, Mehdi bej Frashërin, i cili më pas do të ishte përfaqsuesi shqiptar në Komisionin Ndërkombëtar të Kufijve.Pas një vargu të gjatë dhe të hollësishëm të hetimeve më 29 shtator 1923, komisioni hetimorë u dha fund kërkimeve duke bërë plotësisht me faj qeverinë greke, madje duke e akuzuar drejtëpërsëdrejti atë si autorë të krimit.Komisioni hetimor urgjentisht njoftoi për këtë Konferencën e Ambasadorëve në Paris, madje u shpreh se në asnjë drejtim nuk ka vend për dyshime.Veçanërisht, ajo që „vulosi“ hetimin ishte fakti që jo më shumë se 500 metra larg vendit të krimit, ishte një repart kufitarësh grekë. Ditën e krimit, ata as që ishin dukur fare andej kur dihej se detyra e përcaktuar ishte të ruante rregullin dhe qetësinë në vendin e dislokimit dhe më tutje.Njëri prej shqiptarëve, prezent në ato momente rrëfen ; „Met ë arritur komisioni në vendvrasje të gjeneral Enriko Telinit dhe shoqëruesve të tij, koloneli japonez Shibo,nxori koburen dhe qëlloi dy herë në ajër.Ushtarët e një njësie greke që ishin vendosur aty afër,brenda pak minutash u gjendën atje dhe rrethuan pjestarët e komisionit.Atëherë koloneli japonez tha : Hetimi mbaroi ! Kur pjestarët e tjerë të habitur e pyetën tha ; Kur krismat e dy të shtënave të revolverit u dëgjuan nga ushtarët,si është mundur që qindra të shtëna pushkësh nuk u dëgjuan prej tyre ?“ ( I.Hoxha,“Viset Kombëtare shqiptarenështetingrek“Tiranë1999,fq.71)
  Sa i përket shqiptarëve,ata e nderuan plo respekt figurën madhore të gjeneralit italian. Met ë marrë vesh lajmin e vrasjes së tij parlamenti shqiptar në shenjë zie ndërpreu punimet për 24 orë. Vetë kryeministri shqiptar Ahmet Zogu u dërgoi telegrame ngushëllimi personaliteteve të larta të politikës italiane, si edhe familjarëve të ushtarëve të vrarë. Ndërkaq populli i Vlorës në ditën e 3 shtatorit ( atëherë kur duhej të festonte 3 vjetorin e luftës-epope kundër forcave ushtarake italiane më 1920) në formë kortezhi të përmortshëm iu drejtuan konsullatës italiane në Vlorë, duke bërë ngushëllimet e rastit.Ky akt bëri përshtypje të madhe jo vetëm në Romë,por në krejt Evropën e qytetëruar, çka dëshmon se shqiptarët nuk ishn një popull i egër sikur propagandonin qarqet antishqiptare sllavo-helene,por përkundrazi ndër ta kishte plot vend edhe për paqë,mirësi e respekt ndaj miqve të tyre.Si rrallëkund në botë për Telinin u bënë përshpëritje jo vetëm në kishat katolike të shqiptarëve,por edhe në objekte të tjera të kultit siç ishin xhamitë dhe teqetë e bektashinjëve.
Lidhja e Kombeve ndërkaq,për të mos ndërprerë misionin e saj në përcaktimin e plotë të kufijve shtetërorë midis Greqisë dhe Shqipërisë ngarkoi një tjetër ushtarak italian në krye të Komisionit Ndërkombëtar të kufijve.Edhe këtë ushtarak, shqiptarët e rrethuan me dashurinë dhe mikpritjen tradicionale të tyre. Por, tanimë,ekspertë anglezë dhe francezë po demonstronin hapur simpatinë e tyre për Athinën dhe ushtaraku i lartë Italian, nuk gjente forc¨üe të përballej me ta. Në këtë mënyrë, rruga e nisur prej gjeneral Telinit u la në mes, ndërsa përpjekjet e përfaqsuesit shqiptar në këtë komision, Mehdi bej Frashëri jo rrallë u shpërfillën prej palëve greke apo britanike.Për shkak kinse të disa parregullsive në jugun shqiptar, andartët grekë nisën sërisht të prishnin piramidat e vendosura prej Telinit, por kryeminstri shqiptar Ahmet Zogu me ndihmën e Ushtrisë Kombëtare si edhe çetave atdhetare të jugut,mundi t’u bëje ballë këtyre reprezaljeve, deri edhe me sakrificën e disa dëshmorëve.Në këtë mënyrë dëshmon edhe një herë se do të luftonin me jetën e tyre jo vetëm kufijtë shtetërorë të mos rudheshin,por njëherësh të njiheshin dhe të mbroheshin edhe kufijtë etnike të tyre,sidoqoftë injoranca dhe perversiteti diplomatik i disa shteteve perëndimore kishin veç të mprehur “shpatën diplomatike“

Bern-Zvicër

 

DIELLI-ARKIV: KOMISION SHQIPTAR NË ATHINË PËR ÇËSHTJEN E ÇAMËVE

by

Duke qenë se ca gazeta të huaja shkrojtnë se autoritetet shqiptare gjoja morën masa për të ndaluar mësimin e greqishtes në mes të pakicave greke, Zyra e Shtypit në Shqipëri, u autorizua të deklarojë  se asnjë ndryshim nuk nuk është bërë në Status-quon-në përsa i përket cështjes së shkollave greke., këto shkolla të cilat bëhen nja shtatëdhjetë, veprojnë si edhe më parë.

Përsë afërmi niset për në Athinë një dërgatë  shqiptare e përbërë prej Zotit Mitro Tutulani, ish Ministrit të Drejtësisë dhe Zotit Xhaferr Vila, Sekretarit të Përgjithshëm të Ministrisë së Punëve të Jashtme, me qëllim që të lidhë marrëveshje me Guvernën Greke për  punën e mallrave të shqiptarëve në Greqi.

 Komisioni do të bisedojë për çështjen çame, thuhet që në titullin e lajmit.(Dielli, 27 Janar 1928)

KRIMI I ORGANIZUAR MBI GJUHEN SHQIPE

by

NGA FAHRI XHARRA/
E dua gjuhën shqipe se stërgjyshërit m`a kanë lënë; e dua gjuhën shqipe sepse dua që edhe stërnipërit dhe stërmbesat tona t`a flasin.Nuk dua që ata të më mallkojnë që gjuhën e të parëve nuk ua lash trashëgim. E dua gjuhën shqipe se si një gjuhë e perëndisë më tregon që jam ndër të parët e kësaj ane,sepse gojë pas goje e brez pas brezi më bëri atë që jam,që të dallohem nga të tjerët, që të ma kenë lakminë të tjerët për gjuhën që e flas dhe dhe të krenohem mbi të tjerët.
Gjuha e jonë e lashtë shqipe nuk është kujtim i harruar që duhet të ruhet në muzetë e botës; por një përgjegjësi e madhe ndaj të parëve dhe ndaj atyre që vijnë pas e kan për të ardhur deri sa të jetohet jeta.
Unë nuk jam gojëtar e as shkrimtar,as gjuhëtar e as shkencëtari gjuhës ;por e flas ate sepse kështu më fliste im at dhe ashtu i flas edhe tim bir. ”Bota që kur është zënë, Shqiperia gjallë ka qenë, pellasge u thoshin më parë, më së fundi Shqipëtar, gjuha që e flisnin perënditë ate e flisnin dhe pellasgjitë, ate e kanë dhe Shqiptaret siç e kishin dhe të paret”..(.Petro Zheji)
Nëse në Kongresin e Berlinit(1878) na coptuan tokat tona ,na e masakruan trungun e të parëve; ato copa janë ende, ende frymojnë shqip ,ato jetojnë shqip diku haptas e diku tinëz. Historia është më e saktë se matematika . Nuk I dihet.
Kongresi i Berlinit ishte i hapur ,por vendimet ishin të mëshefta Aty ishin ata që na lakmonin dhe të gjithë ata që na ndanin. Vetëm ne nuk ishim.Ai kongres famëkeq i dobësoi themelet e një struktureje të fortë të trashëguar me mileniume;qëllimi i qartë shuarja e më të vjetërve të kësaj aneje ;por gjuhën Shqipe nuk munden ta zhbënin,edhepse me çkoqjen e copave nga terësia synohej shkapërderdhja dhe humbja e gjuhës sonë .Europa nuk ishte e vetëdijëshme që ne ishim ata që Europës ia dhamë Europën. “Shenjat e civilizimit të një populli janë ( e këto i kishim): si kujdeset ai për fëmijët dhe pleqtë si sillet ai me gjuhën e tij. Por gjuha është më e rëndësishme. Është detyrë e tij që ta ruaj dhe ta kultivoj atë si vlerë kulturore dhe si tipar identiteti”(Erwin Chargaff)
Ç`po ndodhë tani? ”E mjera shqipe,ç`i punojnë e s`ka gjuhë të ankohet” ! S`ka gjuhë se kishte për të na mallkuar; s`ka duar e shkelma se kishte për të na shkelmuar ! Jemi të vetëdijshëm se ç`jemi duke i bërë? E dijmë ne se viktimat e gjuhës janë më të shumta se ato të shpatës?
“Gjuha është tepër e rëndësishme për t’ua lënë vetëm gjuhëtarëve”(Heidegger). E po ,nuk po i ua lë vetëm atyre ;se ata po flejnë ; disa po na e shtrembërojnë e disa po na e pasurojnë për ditë e më shumë me fjalë të huaja.
“…Shqiptaret flasin një nga gjuhët më antike dhe më të bukura të botës. Gjuhët e ngjashme me Shqipen janë zhdukur disa mijëra vite më pare dhe nuk fliten më në asnjë vend të tokës. Ato janë të gjitha gjuhë të vdekura, ndersa gjuha e jonë jeton e flitet akoma sot, si në kohën e Pellasgëve….” ( Sami Frasheri ) . Jo i nderuari Sami ,aty ku je në botën e amshuar! Nuk po e dijmë se sa të vlerëshme e kemi gjuhën. Me gjuhen shqipe po mirret krimi I organizuar . Krimi i organizuar po punon plot me zellë që ne të jemi bartës të në zhbërjeje të pa riparueshme mbi gjuhën Shqipe.
Diku është ”mbajtur” një ”Kongres i dreqit të mallkuar” për sakatosjen e Gjuhës Shqipe. Plani dhe vendimet e atij ”kongresi” po zbatohen në mënyrën më të zhdërvjelltë ,dhe në mënyrë të heshtur zbatuesit po veprojnë. Sulm mbi frazeologjinë , sulm mbi morfologjinë , sulm mbi sintaksën e saj varfërim të begatisë shqipe.  Sulm mbi gjuhën starndarde shqipe.Qëllimi është i paracaktuar ;të bëhët një gjuhë që as vetë
shqiptarët mos ta njofin më për të vetën ; të sajohet një gjuhë që do i lëvizë eshtrat e të gjithë atyre që vdiqën për te. Të etshëm si vampirët për gjak e vrasje ; antishqiptarët pa lënë gjurma gjaku por me dhëmbët gërryes e thonjët e mbushur më të zeza shpirtrore po e bëjnë atë sot, çka s`kanë mundur të na bëjnë po të njejtit me qindra e qindra vjet përpara. Dikush më vonë do të thot: ia arrijtëm që me ndihmën e vet shqiptarëve e ç`shqipësuam një nga gjuhët më të vjetra të globit.
Gjuha shqipe ka ra në duar të krimit të organizuar. Krimi i organizuar mbi gjuhën shqipe po e bënë atë që e ka vendosur ”kongresi ’ i ”miqve” tanë. Tmerr!
Të vazhdoj edhe pak? E dijmë ne që i,e të dhe së, janë të shqipes? Nuk janë shkronja të kota,që vehen para emrave. Nuk janë hiroglifa të kota që të hargjojmë ngjyrë në shkrimin e tyre. Ato janë të shqipës që e mjera nuk po ka gjuhë që të na hedhë në shportin e mbeturinave ,ashtu si po mundohemi ta bëjmë të mjerën mu për atë shportë.
Nyjet e përparme të gjuhës sonë ia japin asaj kënaqësinë dhe krenarinë ,ia japim melodinë e të të tinglluarit shqip; Gjuha e jonë e lashtë pa nyjet e përparme i ,e ,të dhe së nuk është shqipe.
Ajo na del një gjuhë artificiale si gjuha Afrikanere., si gjuhë e ishujve Fixhi.
I,e ,të dhe së më bëjnë të dallohem qe po flas shqip . Po e flas një gjuhë që se ka shoqen në këtë botë. Si mundemi të ia humbim krenarinë vetëvetës duke e stërkequr gjuhën tonë.?
“Gjuha është tepër e rëndësishme për t’ua lënë vetëm gjuhëtarëve”(Heidegger). E po ,nuk po i ua lë vetëm atyre ;se ata po flejnë ; e nuk po shohin se nyjet e përparme po zhduken nga të folurit dhe nga të shkruarit tonë.
Emrat në rasën gjinore shkruhen me nyjë të përparme :i, e, të, së . Të shkrujamë: dyqani i luleve, dyqanit të luleve apo dyqani luleve , dyqanit
luleve. Rrethi i Tiranës, Rrethit të Tiranës apo Rrethi Tiranës, rrethit Tiranës. Shtëpive të fshatit , mbjelljeve të vjeshtës.
Më rastisi të lexoj : ”Qeni i Putin ,frikoi Merkel. Laura, e shoqja e Bush u mirëprit..”. Hajde shqipe hajde ,sa shumë po të stërkeqin!
Nuk e kam mendjen të jap mësim ,por më brenë në ndërgjegje kur një që shkruan nuk e di që: Kur një emër i rasës gjinore vjen pas një emri tjetër në rasën gjinore a dhënore ,njëjës të pashquar, shkruhet me nyjën e përparme të, pavarësisht nga gjinia që ka emri para tij: leshi i një deleje të races merinos. Drejt! E dijmë ,por nuk e përfillim.
Kur një emër i rasës gjinore, pavarësisht nga gjinia që ka, vjen pas një emir mashkullor në rasën gjinore a dhanore të shquar njëjës, shkruhet me nyjën e përparme të, dhe kur ai vjen pas një emri femëror në po këto rasa, shkruhet me nyjën e pëparme së: E ne si shkrujmë? Ja një shembull: përvjetori shpalljes së pavarësisë;. Ku mbeti e gjora “ i”?
Kur një emër femëror në rasën gjinore, dhanore a rrjedhore njëjës përcaktohet nga dy ose më shumë mbiemra të nyjshëm (ose numërorë rreshtorë), mbiemri i dytë e të tjerët pas tij marrin nyjën të e jo së. Po kështu veprohet edhe kur mbiemri i parë është i panyjshëm ose kur emri përcaktohet njëkohësisht nga një përemër pronor dhe nga një ose më shumë mbiemra të nyjshëm: duhet i, e, të, së vajzës së urtë, të zellshme dhe të shkathët; dhe ne e shkruajmë “ vajzës së urtë, të zellshme dhe të shkathët; Turpi është :”i, e, të, së Ministrisë së Arsimit dhe të Kulturës”; dhe “ i,e ,të, së Institutit të Albanologjisë “
Nuk iu duket që në stërkeqjen e gjuhës shqipe merr pjesë në mënyrë të organizuar një grup i caktuar njerëzish që mirë e njohin gjuhë tonë dhe që edhe më mirë e dijnë të na mbushin mendjen dhe të bëhemi bashkëshkatërrimtarë të shqipës ,gjuhës së perëndisë.?
At Gjergj Fishta…” edhe atij ,iu thaftë po goja ,që përbuzë kët gjuhë hyjnore;që n`gjuhë t`huej, kus s`asht nevoja flet e t`vete e len mas dore..” Po
ku jemi ne sot ?
Përdorimin e fjalëve të gjuhëve të huaja a e kemi ngase nuk e njohim mire gjuhën shqipe? A e kemi nga naiviteti dhe mendjemadhësia , që duke përdorur më shumë fjalë të huaja tregohemi më intelektual dhe më shumë i arsimuar? Apo pa vetëdije fundosemi në humbëtirën e pa kthim , në të cilën janë humbur shumë gjuhë të vjetra?
Si tia bëjmë? Kemi shira monsunike të fjalëve të huaja që as ndërtimi më I fortë gjuhësor nuk i bën ballë. Si të tejkalohen këto përmbyetje të
pamëshirëshme, të cilat nuk janë vullneti Zotit? A ka shtet në anët tona? A ka Akademi në qerdhet tona? A ka institute në tokat tona? Të veprojmë sa nuk është vonë. Të luftojmë kundër krimit të organizuar mbi gjuhën shqipe. Po humbi gjuha ,humbëm edhe ne.

Ne, çfarë po lëmë pas?

by

Tregim nga Arjan Th. Kallço/

1. Në bodrumin e shtëpisë sime, në një ndërtesë të shkëputur nga shtëpia, zbres sa herë që më duhet të marr ndonjë perime të vendosur aty në arka prej druri që t’i rezistojnë prishjes apo kalbjes. Mjaftojnë një palë shkallë të vjetra druri që të ulesh poshtë, mbi një dysheme prej betoni dhe të shohësh një mori sendesh të tjera, relika të mbetura qysh herët, nga koha kur gjyshim im, Jovani, i përdorte për të ushtruar zanatin e vet. Midis hekurishteve të vjetra gjendet një lloj makinerie që vihej në funksion me dorë, tashmë e ndryshkur që përdorej për të prodhuar karamele. U ngjan hojeve të bletëve në një formë diagonale të vendosjes. Më tej disa sende të tjera prek kallaji që aktualisht vështirë ta kuptosh se çfarë funksioni kishin. Një ditë tek pastronim i them babait tim disa fjalë që mesa duket e fyen kujtesën e të atit të vet, por më tepër djersën e tij të derdhur në vite që të arrinte të siguronte ato lloj makinerish dhe që të kishte prodhim konkurues në treg. Sot pas kaq vitesh do të më vinte turp që ta përsëritja të njëjtën skenë. Vitet ikin, njerëzit ndryshojnë, por e kaluara nuk mund të fshihet kollaj nga kujtesa e një populli, për më tepër kur ligji i transmetimit është kyçi i njohjes së asaj kohe e cila në libra na duket se ka qënë tepër perfekte, me rregulla dhe në jetë. Është një alucinacion që ta sjell të gënjeshtër një kohë të cilën nuk e ke jetuar për asnjë çast. Të gjitha ato sende të vjetëra janë simbole të heshtura në pamjen e parë, me të cilat edhe pse nuk mund të dialogosh me zë, e bën me të gjitha mendimet që më pas i hedh në letër. Edhe kjo mënyrë bashkëbisedimi është, por me kode tepër të pështjelluara për kohën tonë. E megjithatë, edhe pse pa gojë, na flasin shumë për gjithçka që ne duam të mësojmë. Edhe një copëzë e vogël prej tyre, është një dëshmimtare e ditëve dhe netëve për ta krijuar në mendje dhe më pas për ta sjellë në jetë, nga duart e disa dhjetra njerëzve që cast pas çasti lidhen ngushtë me të, derisa ia dalin mbanë. Ndoshta nuk kanë qënë të pranishëm në festën e përurimit, por edhe në shtëpitë e tyre ndihej emocioni i prodhimit të parë.

Ja nipçe – dëgjoj përmes imagjinatave të ambjentuara në kohë, zërin e gjyshit – këtu hidhet brumi e më pas me këtë dorezë rrotullohet shpejt që të mos rrjedhë, mpikset dhe poshtë bien si korrërat e një peme plot, karamelet.

Të vjetra, or gjysh, të vjetra – i them, se sot këto relike tek ne kush e di se ku kanë përfunduar, në ndonjë punishte metalesh. Ngadalë po ua fshijmë memorien tuaj. Nuk është mburrje ta fshish të shkuarën, është vetëm marrëzia e rradhës e brezave pa memorie. Gjërat e vjetra janë si mendimet e vjetra që po nuk i përballe me të rejat, do të mbeten përgjithmonë jashtë kohe, edhe pse mund të duken boshe.

I dashur nipçe – vazhdon zëri i tij – edhe ju po të mos jeni të kujdesshëm kështu kanë për t’ju fshirë nga memoria. Ja këto sedne që t’i shikon ishin arritjet tona, progresi që ne sollëm. Po të mos kujdesej babai yt, edhe ti nuk do t’i kishe parë. Ne, kemi kohë që nuk jemi më mes jush, por diçka, ama ju lamë. E sa herë që t’i gjendesh ballas me to, mendon të shkuarën dhe kujton gjyshin tënd. Po ju, çfarë do të lini pas?

Një përsihatje e ethshme më mbërtheu fort në atë çast dhe fillova ta vras mendjen se vërtet çfarë do lëmë pas? Njeriu kujtohet për veprën që ka lënë, aq më tepër kur është vepër e tij, fryti i mendjes. Nëse nuk do të lëmë asnjë symbol të jetës sonë, edhe historia do të ndalet aty dhe gjithkush do të përpiqet t’ia fillojë nga e para. Do të jetë një fëmijë që kurrë nuk do të rritet, sapo faqja e shkruar do të flaket tutje, apo më keq akoma të digjet.

2. Në orën 18.00 treni turistik u ndal para ndërtesës ku po zhvillonte punimet konferenca jonë mbi Mesdheun dhe poezinë e udhëtimit. Kishte pjesëmarrës nga e gjithë bota që edhe pse kishin vizituar vende dhe qytetë të shumtë, përsëri nuk e refuzuan një të tillë në Leçen baroke, një rast unikal – më thoshte një prej miqve jo vetëm në Itali, por edhe në botë. Ai kishte lexuar shumë për qytetin, në librat guidë apo edhe në faqet e panumërta të internetit. Edhe unë e kisha shuar disi kërkshërinë me disa foto në një sit me shumë foto në internet. Me një mirësjellje të madhe dhe një gjuhë tepër të ëmbël, pa turivarje apo me zë të vrazhdë, shoferi dhe operatorja na ftuan të hipnim që të fillonte kështu shëtitja në qytetin historik të Leces.

Ju lutemi zonja dhe zotërinj – na u drejtua operatorja – të hipni në tren, sepse edhe ne e kemi kohën të kronometruar. Pas jush të tjerë turistë na presin për të bërë këtë shëtitje. E kuptoni….besoj – vazhdoni trenisti – është verë dhe na duhet deri në orët e vona të natës të punojmë.

Njerëzit e kulturës e kanë të qartë nocionin e kohës, rrjedhjen e saj, moskthimin pas, pasi ajo ikën dhe as ne nuk e kuptojmë, kur të rrëmbyer nga pasioni, rendim andej-këndej për t’i vënë të gjitha gjërat në vijë, para se të fillojë puna, apo t’i futemi punës për ndonjë shkrim.

Mes nesh kishte edhe njerëz që kishin dekada që punonin dhe koha kishte bërë punën e vet, kishte ikur pa i pyetur fare ata. Bile as nuk i kishte përfillur në kërkesën e tyre për një debat me të. Ju ndaluni sa herë që keni për të gjykuar, por uën nuk mund të ndalem – u kishte thënë dhe doli përjashta. Dolën edhe ata aty në oborr, por pa asnjë shpresë.

Largohuni tutje – ishte përgjigjur me qesëndi ajo – se nuk më ndalni dot. Nuk keni fuqi të bëni asgjë para meje. Akoma njerëzimi nuk e ka kuptuar? Unë jam e vetmja fuqi mbi këtë dhe’, të tjerët janë vetëm kalimtarë. Panë, ç’panë, as nuk u munduan fare që të përpiqeshin t’ia mbushnin mendjen. Kur nuk e bindën paraardhësit tanë, ç’do të bëjmë ne” – ishte pyetja që i shqetësonte, por që tashmë edhe në mendjen time ishte fiksuar pa e marrë përgjigjen e tyre.

Operatorja, pasi u sigurua që të gjithë kishin hipur dhe të gjitha sportelet ishin mbyllur mirë, i bëri shenjë që të niseshim. Nuk donin të humbnin kohë, as edhe një sekondë të vetme. Edhe pse të pavetëdijshëm për natyrën filozofike të fjalëve, edhe ata po e respektonin kohën. Ndoshta më shumë se koncepte të mendjes, respektonin paratë që do të fitonin apo humbnin gjatë ditës, nëse koha vraponte.

Më pas na dhanë edhe kufje të bardha të reja fringo në qese që secili të dëgjonte zërin e regjistruar të guides, në kalimin e trenit në një itinerar të përcaktuar mirë, në qendrën e vjetër historike. Aq e madhe ishte qendra, saqë me humor u thosha miqve të mi në qytetin tim, sa i gjithi mund të futej pa hesitim në atë vend.

Sapo treni bëri metrat e para, filloi zëri i trenistit që ishte edhe vetë hartuesi i tekstit të historisë së shkurtër, por tepër të gjatë të qytetit të Leçes. Pranë meje ishte ulur një studiuese italiane me emrin Maria që punonte në Vatikan dhe prapa një miku im dhe i arbëreshëve, Pierfranko, edhe vetë e kishte për nder të ishte i tillë, dhe që tash punonte në Ministrinë e Kulturës italiane, lidhur me pakicat kombëtare. Unë gjendesha midis dy kufijëve kohorë; të atyre që i kishin ndërtuar tempujt dhe të atyre që i studionin për të parë kontributin e secilit.

Zëri i guidës ishte si një komandë e pashqipuar, pasi sapo përmendej ndonjë monument dhe vendnodhja e tij, koka shkonte andej nga ngrihej madhështore çdo ndërtesë që i kishte rezistuar kohës. Nuk mund ta përshkruash të gjithë historinë e një qyteti të lashtë, me tre qytetërime, në një vizitë të shpejtë gati një orëshe. Ai kishte zgjedhur disa monumente që ishin simboli i kohëve, që edhe sot vazhdonin të flisnin për të shkuarën. Njerëzit që i bënë të lavdishme ato kohë, të gjithë, pa asnjë përjashtim, nuk jetonin më, por kishin lënë veprat e tyre që nuk pushonin së dëshmuari me memorien e tyre shekullore.

Sa bukur që i kanë ruajtur simbolet e tyre – i them Nerias dhe e gjithë vëmendja ime u përqëndrua në katrahurën që kishte përfshirë vendin tim. Të nesërmen u gjendëm në një kishtë të çkishëruar, por përsëri ishte simbol që na komunikonte diçka përmes kodesh me ikona dhe martirë të përjetësuar në afreske. Është kishë ortodokse – u dëgjua zëri i cicerones – i banorëve që kishin ardhur nga përtejdeti.

Edhe këtu – fola me zë të ulët – të parët tanë, ndoshta arbëreshë, e paskan lënë një vepër që t’i kujtojmë.

Pierfrankoja u afrua pranë nesh, natyrisht i mrekulluar edhe ai, mesa duket meditimi ia kishte rrëmbyer mendjen dhe tha: Po ne, çfarë do të lëmë? E kotë ta ndalje përfytyrimin e secilit prej nesh.

Të tilla nuk mund të lëmë dot – u shpreh Neria, presidentja e Shoqatës. As që i ndërtojmë dot.

Koha nuk na jep të njëjtat shanse – iu përgjigja unë. Të parët kishin të tjera, ne kemi tonat. Por sigurisht që diçka do të lëmë.

Po, po do të lëmë – vazhdoi Pierfrankoja – do të lëmë gërmat, fletët, librat tanë.

Nuk është pak – e mbështeta zërin e tij të ulët dhe të mendueshëm – ne këtë detyrë na ka ngarkuar koha, historia: t’i vlerësojmë veprat që kanë krijuar të parët tanë, sepse tonat do t’i vlerësojë brezat që do vijnë. Është e çuditëshme jeta!

Itali, qershor-korrik 2013