Nga GIAN ANTONIO STELLA – “Corriere della Sera”, 2 prill 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika  

Po çfarë soj Ungjilli ka lexuar, studjuar e dashuruar Vladimir Mihajloviç Gundjaevi, Patriarku ortodoks i Moskës e i gjithë Rusisë, me emrin Kirill? “Nga pikpamja shpirtërore e morale”, ka thënë pardje duke folur për mësyemjen e Ukrainës, “operacioni ushtarak i veçantë është një luftë e shënjtë, në të cilën Rusia dhe populli i saj, duke mbrojtur të vetmen hapësirë shpirtërore të Rusisë së Shenjtë, kryejnë misionin e “atij që mban” (ose Katékon), duke mbrojtur botën nga sulmi i globalizmit e fitores së Perëndimit të rënë në satanizëm”.    

Fjalë në kundërshti verbuese me ato të përdorura nga papa Françesko: “Është nevoja të hiqet dorë nga lufta, vend vdekjeje ku etërit e nënat varrosin bijtë, ku burrat vrasin vëllezërit e tyre, ende pa i parë , ku të fuqishmit vendosin e të varfërit vdesin. Lufta nuk shkatërron vetëm të tashmen, por edhe t’ardhmen, shkakton tronditje dramatike në më të vegjëlit e më të pafajshmit ndërmjet nesh. Ja shtazëria e luftës, veprim barbar e sakrilegj! Lufta nuk mund të jetë diçka e pashmangëshme: nuk duhet të mësohemi me luftën! Ndërsa duhet të kthejmë pezmatimin e sotëm në zotimin e nesërm. Sepse nëse nga kjo ndeshtrashë do të dalim si më parë, do të jemi të gjithë fajtorë në një farë mënyre. Përballë rrezikut të vetëshkatërrimit, njerëzimi duhet të kuptojë se është çasti të shfuqizojmë luftën, të fshijmë atë nga historia e njeriut më parë se ajo të fshijë njeriun nga historia”. Përsëri: “Besimet fetare nuk mund të përdoren për luftën. Vetëm paqja është e shënjtë e askush nuk duhet të përdorë emrin e Zotit për të bekuar terrorin dhe dhunën”. Përsëri: “N’emër të asnjë Zoti mund të quhet “e shënjtë” një luftë”.

Siç duket ndryshimi ndërmjet dy burrave në krye të dy Kishave të krishtera nuk është vetëm në zgjedhjen e orës së dorës, që në rastin e Françeskut është minimalist e n’atë të Kirillit është një Breguet madhështor prej 30.000dollarësh, i përjetësuar në një fotografi zyrtare e pastaj i zhdukur në mënyrë trashamane me Fotoshop. Sigurisht që thënia ungjillore “duaje fqinjin tënd si vetveten” është më i ngatërruar të korigjohet…

“Corriere della Sera”, 2 prill 2024        Përktheu Eugjen Merlika  

Frederik Stamati/

Në qershor të vitit 1978 u përkujtua në Tiranë 100 vjetori i Lidhjes së Prizrenit. Atëhere u zhvillua një aktivitet shkencor në një nga sallat e mbledhjeve të Pallatit të Kulturës dhe u hap një ekspozitë e përkohshme në hollin e katit të parë. Laboratori i konservimit dhe arkeometrisë pranë Institutit të Historisë punoi për konservimin e objekteve që u ekspozuan përkohësisht. Unë u mora me armët si edhe me disa veshje të traditës.

I ftuar në aktivitetet përkatëse ishte edhe nipi i Sami Frashërit, Emin Ekren. Ai solli me vete  një tufë të vogël nga mjekra e Sami Frasherit, e prerë pas vdekjes dhe ua dorëzoi autoriteteve shkencore shqiptare.

Më vonë, kur u hap Muzeu Historik Kombetar, u vendos që relikja e Sami Frashërit të ekspozohej në Pavionin e Pavarësisë. U zgjidhën çështjet etike të trajtimit të mbetjeve humane, të cilat kërkojnë leje nga trashëgimtarët dhe një trajtim dinjitoz. Ato janë zbatuar me përpikmëri.

Më njoftuan se më kërkonte Kryetari i Akademisë së Shkencave profesor Aleks Buda dhe të shkoja e ta takoja. 

-Frederik, -më tha, e di përse të kam thërritur?

Dhe më tregoi rastin. Pastaj më këshilloi të takoja  zv, kryetarin e Akademisë,  profesor Kolë Popën, me të cilin kishin biseduar diçka për mënyrën e ekspozimit.

          Mendimi ishte që relikja të futej në një eksikator vakumi dhe ashtu të ekspozohej në muze. 

Kimistët e dinë se çfarë është eksikatori i vakumit, por do ta përshkruaj me pak fjalë për ata që nuk kanë patur rast të shohin një të tillë.

Eksikatori i vakumit është një enë prej qelqi të trashë, që duron shtypjen atmosferike. Vjen si një gotë cilindrike e përbërë nga trupi dhe me kapak sipër, ku është montuar një rubinet prej qelqi. Për të ruajtur vakumin, të gjitha pjesët e lëvizshme lyhen me vazelinë në vendin e kontaktit.

Dilnin dy çështje:

E para: ena është fare e papërshtatshme nga forma për të qëndruar në vitrinat e një muzeu dhe

E dyta: vakumi nuk ruhet për një kohë të gjatë.

Çfaqa mendimin  për ta mbajtur shtëllungën e mjekrës të mbyllur në një sistem pjatash petri. Pjatat e petrit janë në formë cilindrike dhe nuk e shqetësojnë shikimin e vizitorit. Parashtrova edhe disa hollësi të tjera teknike. U miratua menjëherë.

Dy ishin çështjet që do te duhej të zgjidheshin,

E para: gjendja e fibrave të mjekrës dhe  trajtimi. U shqyrtuan në mikroskop biologjik disa fije dhe nuk u konstatua ndonjë dëmtim i ndodhur me kohë. Mirëpo zmadhimi që arrin mikroskopi biologjik nuk është i mjaftueshëm për të vërejtur hollësirat që kërkon konservimi muzeal. Në atë kohë akoma nuk kishim  mundësi për të shqyrtuar situatën me mikroskop elektronik, që jep zmadhime shumë të mëdha dhe që të mundësojnë një informacion edhe më të vlefshëm. 

Librat profesionalë thonë se qimet e njeriut janë të njëjta në strukturë, natyrisht edhe me veçantitë e tyre, me qimet e kafshëve. Për këtë arsye vendosëm që reliken ta trajtonim ashtu siç trajtohen fibrat e leshit gjatë konservimit muzeal. Ato i lamë në një banjë me preparatin Sandopan, një detergent  tensionoaktiv për të larguar papastërtitë dhe yndyrnat e transmetuara nga prekja e duarve. Mbas shpëlarjes me ujë të distiluar i thamë në letra filtri nga ato që përdor kimia analitike dhe i futëm në një enë qelqi, të mbyllur me kapak, ku shtuam dy-tre kristale timol. Kështu ajo u mbrojt nga myku, mikroorganizmat dhe materialet ndotëse.

E dyta: përgatitja e sistemit hermetik të ekspozimit. Për këtë u mor një fletë e trashë  xhami, nga ai xham që prodhonte fabrika në Kavajë dhe u pre në formë tetëkëndëshe. Brinjët u zmeriluan. U siguruan edhe dy pjata petri me madhësi të përshtatshme. Të  treja keto pjesë prej qelqi u lanë me sapun, u shpëlanë me ujë të distiluar dhe pastaj u trajtuan me ajatinë. Ajatina ka qenë një dezinfektant që përdorej në sallat e operacioneve kirurgjikale. Preparati aktiv i saj është benzododecinium (dimetil, 1-lauril, benzilamonium).

Mbas ketij veprimi ato u prekën vetëm me doreza kirurgjikale. 

Pastaj, për  siguri të plotë  i sterilizuam gjatë një dite  me rrezatim ultraviolet të emetuar nga llampa me fuqi 80 Watt,  në bokset e Institutit të higjenës dhe epidemiologjisë. Spektri më baktericid është në gjatësinë e valëve 240-280 nm. Energjia e mjaftueshme per vrasjen e mikrobeve është 0,05-50μW sec/cm².

Mbyllja e pjesës së mjekrës në “kutinë” e xhamtë u bë po brenda boksit të rrezatimit UV, tashmë jo në punë, duke ngjitur pjatat e petrit me një ngjitës për përdorim muzeal. Pjata e vogël, e cila mbyllte në brendësinë e saj fragmentin e mjekrës, u ngjit nw “barkun” e pjatws së madhe të petrit, e kjo pastaj, mbi bazamentin tetëkëndësh prej xhami.

Kanë kaluar rreth dyzetë vjet që nga ajo kohë dhe relikja vazhdon të ruhet mirë. Gjithsesi teknologjia përparon dhe nuk duhet të themi se “e mblodhëm mendjen”.

Pak vjet më parë, kur po vizitoja Panteonion në Paris, përbri sarkofagut të njërit prej shkrimtarëve të dëgjuar të Francës, vdekur kohë më parë, ishte vendosur një etiketë, ku shkruhej se momentalisht sarkofagu ishte bosh, sepse materialet ndodheshin në laborator për trajtim. 

Satirë nga Rafael Floqi 

Karikatura kortezi AI

Kryeministri Edi Rama, njëkohësisht “yll” i mediave sociale dhe pionier i podcast-ëve politikë, shpalosi një plan të ri për të luftuar korrupsionin: të përfshirë Inteligjencën Artificiale në procesin e prokurimeve publike. Në një mbledhje të quajtur “Tender Talk me Rama”, ai deklaroi se AI do të shndërronte prokurimet në një parajsë të korrupsionit me zero përqind.

“Dhe në këtë proces, po neutralizojmë – s’po them zero, por në një masë të madhe korrupsionin”, tha Rama, duke iu drejtuar dy personazheve të ftuar, Siri dhe Alexa.

Një vështrim sarkastik në inteligjencën artificiale në tendera? Pse jo! Të shohim si mund ta përdorim këtë teknologji për të shndërruar korrupsionin në një rrëfim të bukur fantastik:

Kryeministri Edi Rama shpalli së fundi se do të bënte prokurimet publike të ndjekin urdhërat e një makinës që e di gjithçka: Inteligjencën Artificiale. “Kështu që ju merrni ato kopertina të zezë, korrupsion!”, tha ai me një buzëqeshje të pafund.

Por ndërsa Ramën e akuzojnë se përdor AI si një mbulim për korrupsionin, disa janë skeptikë për këtë idenë. Zef Preçi nga Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike thotë se AI mund të jetë si një bojë e freskët, por korrupsioni është një sëmundje kronike e qeverisë. “Këtu problemi nuk është procesi, por përpjekja për të shmangur vjedhjen e fondeve publike”, shton ai.

Në fakt, disa analistë shqiptarë vëzhgojnë se thirrjet për AI mund të jenë vetëm një taktikë e re për të zhdukur fajin. “Edhe pse mund të kemi një makinë të zgjuar, ende duhet një tru njerëzor për ta drejtuar atë”, thotë Rigels Xhemollari, drejtor ekzekutiv i Qëndresës Qytetare. “Të paktën derisa të kemi një AI që mund të zbulojë politikanët që korruptojnë, nuk do të ketë ndryshim të madh.”

Ndërkohë, disa prej opozitës shqiptare besojnë se kjo është vetëm një shpikje propagandistike e qeverisë për të fshehur korrupsionin. “Qeveria e ka mjetet dhe informacionin për të zbuluar problemet në tendera publike”, thotë Jorida Tabaku, një deputete opozitare, duke iu referuar raporteve të shumta të shenjave të korrupsionit. “Por ata duan ta marrin një rrugë më të lehtë: të vënë fajin tek robotët.”

Vetë fakti që AI nuk po përdorët për shërbime të tjera por për tendera atu ku luhen paratë. Kur korrupsioni ka mbuluar qeverinë dhe bashkinë dhe kur kryeministri justifikohet se përgjegjësia, është individuale në këtë rast faji do t’i mbete botit dhe përfitimi hajdutit.  

Duke u shfaqur si një zgjidhje e mrekullueshme për një problem të vjetër, AI mund të jetë vetëm një eksperiment i ri i dështuar. Kështu që, ndërsa qeveria shqiptare e rri duke bërë përpjekje për të vënë fajin tek teknologjia, korrupsioni vazhdon të jetë një “aplikacion” i vjetër, i cili nuk do të zgjidhet me një çek elektronik.

Nuk mund të harrojmë dëshirën e Rama-s për të pasur një shoqëri të drejtë, ku çdo tender do të ishte një storie për fëmijë për të ndjekur. Dhe pse jo? Pse të mos jemi optimistë? Siç e ka thënë në një rast Rama: “Çdo projekt që fillon me AI është si një libër i mirë. Kjo është përveç nëse shkruani libra për fëmijë, atëherë ju duhet AI për të siguruar që personazhet e tyre nuk janë pjesë e ndonjë skeme korrupsioni.”

Por ashtu si në çdo këndin tjetër të botës, ka skeptikë. “Kjo është thjesht një shpikje e re për të dëmshme qeverinë”, tha një opozitar. “Korrupsioni nuk do të zhduket duke u lënë në dorë një roboti. Për të rregulluar korrupsionin, kemi nevojë për diçka më të fortë: një aplikacion të ri në celular që mund të bllokojë çdo herë qeveritarët tentojnë të “ndihmojnë” veten me paratë tona.”

Përdorimi i AI në oferta dhe tenderë qeveritarë mund të sjellë disa rreziqe, shkuan vetë Chat GPT. A e di Rama Inteligjenti Artificial këtë:

    Paragjykime dhe drejtësia:  Algoritmet e AI mund të përjetësojnë paragjykimet e pranishme në të dhënat mbi të cilat janë trajnuar, duke çuar në trajtim të padrejtë ose diskriminim ndaj grupeve të caktuara. Kjo mund të rezultojë në vendime të njëanshme në dhënien e tenderëve ose ofertave. Aha?

     Transparenca dhe Përgjegjshmëria: Modelet e AI shpesh funksionojnë si kuti të zeza, duke e bërë të vështirë të kuptosh se si ata arrijnë në vendimet e tyre. Mungesa e transparencës mund të dëmtojë besimin në procesin e tenderimit dhe të ngrejë shqetësime për llogaridhënien. Aha?

     Privatësia dhe siguria e të dhënave: Proceset e tenderimit përfshijnë informacione të ndjeshme dhe përdorimi i AI mund të rrisë rrezikun e shkeljeve të të dhënave ose aksesit të paautorizuar nëse nuk sigurohet siç duhet.Aha?

     Cilësia e vendimeve: Ndërsa AI mund të ndihmojë në analizimin e grupeve të mëdha të të dhënave dhe në bërjen e parashikimeve, vendimet e tij mund të mos jenë gjithmonë në përputhje me gjykimin njerëzor ose të marrin parasysh faktorët kontekstualë. Kjo mund të çojë në vendime jo optimale në përzgjedhjen e ofertave ose ofertave. Aha?

     Varësia nga teknologjia: Mbështetja shumë në AI në procesin e tenderimit mund të çojë në mbështetje të tepërt në teknologji dhe të zvogëlojë mbikëqyrjen njerëzore, duke anashkaluar potencialisht aspektet kritike që kërkojnë gjykim njerëzor. Aha?

     Bllokimi i konkurrencës: Nëse një sistem i caktuar i AI bëhet gjerësisht i miratuar në proceset e tenderimit, ai mund të krijojë një pengesë për shitësit më të vegjël ose hyrjet e reja që mund të mos kenë akses në të njëjtën teknologji, duke reduktuar kështu konkurrencën. Hmmm!?

Për të zbutur këto rreziqe, është thelbësore të zbatohen masa mbrojtëse si testimi rigoroz për paragjykimet, sigurimi i transparencës në proceset e vendimmarrjes së AI, zbatimi i masave të fuqishme të privatësisë së të dhënave, ofrimi i mbikëqyrjes njerëzore dhe promovimi i diversitetit dhe konkurrencës në tregun e shitësve të AI. Paralajmëron një mendje brilante si Elon Musk.

Në vitin 2023, kur ai parashikoi një pistë pesë deri në gjashtë vjet për superinteligjencën, Musk ishte i shqetësuar me zë për pasojat. Duke folur së bashku me lançimin e startup-it të tij të AI, xAI, atë vit, ai tha: “Nëse do të mund të bëja pauzë në AI ose superinteligjencë dixhitale të përparuar me AI, do ta bëja. Nuk duket se kjo është realiste, kështu që xAI në thelb do të ndërtojë një AI. Në një mënyrë të mirë, me shpresë.

“Është e rëndësishme për ne që të shqetësohemi për një të ardhme të Terminator në mënyrë që të shmangim një të ardhme të Terminatorit”, shtoi Musk, duke iu referuar filmit ku një sistem kompjuterik i vetëdijshëm i bën luftë njerëzimit.

Për më tepër, rregullore dhe udhëzime të qarta për përdorimin e AI në tenderim mund të ndihmojnë në adresimin e këtyre shqetësimeve dhe për të siguruar drejtësi dhe llogaridhënie në proces.  Por në cilin siguri kibernetike si e-Albania  që iranianët e thyen mbrojtjen e rrjetit si lojëra kalamajsh. Apo në sistemin Tims që një punonjës e mori në xhep me një USB. 

Gary Kasparov, ish-kampioni botëror i shahut dhe një figurë e shquar në diskutimet e AI ka deklaruar, se “AI nuk do të zëvendësojë avokatët, por avokatët që përdorin AI do të zëvendësojnë ata që nuk e bëjnë atë.”

Ky nënvizon idenë se AI mund të përdoret për të përmirësuar proceset ligjore, duke siguruar pajtueshmëri më të mirë dhe duke minimizuar potencialisht detyrimet ligjore, por AI mund të heqë përgjegjësinë penale individuale, apo jo z. Rama?

Dhe ndërsa diskutimi vazhdon, një gjë është e qartë: 

pavarësisht se si e përshkruani, korrupsioni ( dhe jo lufta kundër tij ) është një histori që ka mbetur gjithmonë në krye të listës së suksesit për qeverinë shqiptare.